Νέα Πολιτική
Του Γιάννη Μαθιουδάκη ♦
Το 1923 ιδρύθηκε στην Φρανκφούρτη το
Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών, το οποίο έμελλε να σημαδέψει την σύγχρονη
κοινωνική, πολιτική και φιλοσοφική σκέψη μέχρι τις μέρες μας. Το Ινστιτούτο
υπήρξε η μήτρα της διαμόρφωσης και ανάπτυξης της Κριτικής Θεωρίας, που
αποτέλεσε ένα από τα σημαντικώτερα πνευματικά ρεύματα της εποχής, ιδιαίτερα
αφ’ότου ο Max Horkheimer ανέλαβε την διεύθυνσή του το 1930. Πάντως, οι βασικές
θέσεις της θεωρίας αυτής αναπτύχθηκαν κατά την εξορία του Ινστιτούτου στην Νέα
Υόρκη λόγω της επικράτησης του ναζιστικού καθεστώτος, το 1934, έως τον επαναπατρισμό
του στην Γερμανία μετά τον Πόλεμο.
Στην Διαλεκτική του Διαφωτισμού, έργο
σταθμό κατά την διαμόρφωσή της, το οποίο συνέγραψαν οι δύο βασικοί της
εκπρόσωποι, ο Horkheimer και ο Adorno, αναπτύσσεται η βασική, πεσσιμιστική στην
πραγματικότητα, θέση τους. Ο σύγχρονος Λόγος, όπως αναπτύσσεται κατά την εποχή
του Διαφωτισμού, παρά την υπόσχεσή του ότι θα απελευθέρωνε τον άνθρωπο,
συντελεί τελικά σε μια νέα υποδούλωσή του.
Από την αρχή της ιστορίας του, το
ανθρώπινο γένος είχε ως στόχο του την απελευθέρωσή του από τα δεσμά και τους
καταναγκασμούς της φύ-σης. Η εμφάνιση του μύθου αποτέλεσε την πρώ-τη, δειλή και
αδύναμη απόπειρα του ανθρώπου να εξηγήσει και να κατανοήσει τα φυσικά
φαινόμενα, στην προσπάθειά του να τα ελέγξει και να προστατευτεί από αυτά. Ως
διάδοχος του μύθου, ο Διαφωτισμός υπόσχεται στον άνθρωπο ότι, μέσω του Λόγου,
θα τον βοηθήσει να χειραφετηθεί από τα φυσικά του δεσμά. Η φιλοσοφία και οι
επιστήμες αναλαμβάνουν το έργο της κατανόησης και παρουσίασης της φυσικής
τάξης, και της συνεπακόλουθης κυριαρχίας του ανθρώπου επί της φύσης. Η
υπόσχεση, όμως, αυτή αποδεικνύεται φενάκη. Η υποταγή του ανθρώπου στην φύση
καταλύεται, μόνο και μόνο για να αντικατασταθεί από την υποταγή του στον
άνθρωπο. Γρήγορα ο Λόγος καθίσταται εργαλειακός: χάνει την ουσιαστική του
ιδιότητα να παράγει και να στηρίζει αξίες και σκοπούς και περιορίζεται στον
ρόλο ενός εργαλείου επίτευξης στόχων αυθαίρετα επιλεγμένων. Η κριτική σκέψη
διαλύει κάθε σκοπό ο οποίος επιχειρείται να υποστηριχθεί λογικά – απομένει έτσι
μια σκέψη θετικιστική, που στοχεύει στην ταξινόμηση, την κατηγοριοποίηση, την
ποσοτικοποίηση, προκειμένου να επιτευχθούν στόχοι οι οποίοι υπαγορεύονται
αυθαίρετα από το ίδιο το κοινωνικό σύστημα.