Ευρώ: μια επιλογή χωρίς επιστροφή

Σοφοκλέους 10

Αν και ιστορικά ανακριβές, ένα από τα καλύτερα παραδείγματα στρατηγικής δέσμευσης παρέχεται από το μύθο του Hernán Cortés, σύμφωνα με τον οποίο, στην προσπάθειά του να κατακτήσει το Μεξικό, αποφάσισε να κάψει τα πλοία που είχε φέρει την εκστρατεία του από την Ισπανία. Στην αρχή, αυτό μπορεί να φαίνεται σαν μια τρελή κίνηση: γιατί να καταστρέφουμε σκόπιμα τη μόνη δυνατή διέξοδο σε περίπτωση ήττας; Ο Cortés το έκανε δήθεν για να παρακινήσει τα στρατεύματά του. Με καμία οδό διαφυγής, οι στρατιώτες είχαν υψηλό κίνητρο για να κερδίσουν. Ο Μέγας Αλέξανδρος λέγεται ότι έκανε κάτι παρόμοιο στη κατάκτηση της Περσίας.

Για να καταλήξει στο επιθυμητό αποτέλεσμα, μια στρατηγική δέσμευση θα πρέπει να είναι αξιόπιστη - δηλαδή, να μην μπορεί να αντιστραφεί γρήγορα. Με αυτή την έννοια, η στρατηγική Cortés ήταν τέλεια: σε περίπτωση ήττας, οι Ισπανοί δεν θα είχαν χρόνο για να ξαναχτίσουν τα καμένα πλοία. Για να λειτουργήσει σωστά, μια στρατηγική δέσμευση θα πρέπει επίσης να είναι δαπανηρή σε περίπτωση αποτυχίας: αν ο Cortés είχε χάσει, κανείς Ισπανός στρατιώτης δε θα διέφευγε ζωντανός. Είναι ακριβώς αυτό το κόστος που βοήθησε να παρακινήσει τους στρατιώτες του.

Το πρόβλημα είναι ότι είμαστε υποχρεωμένοι να ακούμε μόνο για τα επιτυχημένα ιστορικά παραδείγματα μιας τέτοιας στρατηγικής. Αν η στρατηγική του  Cortés είχε αποτύχει, θα είχε μείνει στην ιστορία  ως ένας αλαζόνας ανόητος ο οποίος σκέφτηκε ότι θα μπορούσε να νικήσει μια μεγάλη αυτοκρατορία.

Μία από τις πρώτες εφαρμογές αυτής της στρατηγικής για την οικονομική πολιτική είναι ο σχεδιασμός των κεντρικών τραπεζών. Η νομισματική πολιτική, με το επιχείρημα αυτό, θα πρέπει να είναι ανεξάρτητη από το πολιτικό σύστημα, γιατί, όταν φτάνουν οι εκλογές, οι πολιτικοί θα τις πιέζουν πιθανώς να «αγοράσουν» μια προσωρινή αύξηση της απασχόλησης στο κόστος ενός μόνιμα υψηλότερου πληθωρισμού. Για να αποφύγουν τέτοιου είδους συναλλαγές, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να δένουν τα χέρια των κεντρικών τραπεζιτών απομονώνοντας τους από πολιτικές επιρροές.

Πολλοί μακροοικονομολόγοι αποδίδουν τη συνεχή μείωση του πληθωρισμού από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 και μετά στην εκτεταμένη χρήση αυτής της προσέγγισης. Και, βλέποντας τα θετικά αποτελέσματα οι πολιτικοί άρχισαν να την εφαρμόζουν και  αλλού. Η οικονομική απελευθέρωση 'πλασαρίστηκε' ως δέσμευση για  πολιτικές φιλικές προς την αγορά. Αν μια μελλοντική κυβέρνηση παρεκκλίνει από την πολιτική αυτή, η μαζική φυγή κεφαλαίου θα τη γονάτιζε.

Το ίδιο ισχύει και για τον εκτεταμένο δημόσιο δανεισμό από το εξωτερικό, για τα χρηματιστήρια, ακόμη και τις κοινές νομισματικές ζώνες. Η δημιουργία του ευρώ δεν είναι παρά μια ακραία μορφή δέσμευσης: οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις προσπάθησαν να δεθούν δυνατά στο γερμανικό ιστό της δημοσιονομικής πειθαρχίας.

Η διάδοση αυτών των μηχανισμών εγείρει το ζήτημα της δημοκρατίας. Όταν ο Cortés δήθεν έκαψε τα ισπανικά πλοία, δεν πήρε μια δεύτερη γνώμη. Αν είχε γίνει έτσι, θα μπορούσε να είχε κερδίσει και πάλι (η στρατηγική του ήταν καλή), αλλά αυτό δεν θα ήταν αυτονόητο.

Αλλά ακόμη και αν η στρατηγική δέσμευση κατέληγε σε ευεργετικά κίνητρα, μπορεί αυτά να μην άξιζαν το ρίσκο. Ίσως ο Cortés, τυφλωμένος από τα όνειρα της δόξας του, ήταν έτοιμος να θυσιάσει τα στρατεύματά του, ακόμη και όταν οι πιθανότητες νίκης ήταν πολύ μικρές.

Σήμερα, ευτυχώς, οι δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις παίρνουν αυτές τις αποφάσεις, οι οποίες ως εκ τούτου θα πρέπει να αντανακλούν τη λαϊκή βούληση. Ωστόσο, λόγω της φύσης τους, οι αποφάσεις αυτές χρήζουν ιδιαίτερης ανάλυσης. Εξάλλου σχεδιάζονται ως αμετάκλητες αποφάσεις που δένουν τα χέρια των μελλοντικών κυβερνήσεων, γεγονός που τις καθιστά ισοδύναμες με συνταγματικά άρθρα. Ως εκ τούτου, δεν θα πρέπει να υπόκεινται στην ίδια διαδικασία έγκρισης όπως η κανονική νομοθεσία.

Αυτό το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα σοβαρό όταν η εκ των προτέρων δράση έχει βραχυπρόθεσμα οφέλη που είναι πιο ελκυστικά από την 'πιθανή καύση του πλοίου'. Όταν μια κυβέρνηση αρχίζει να δανείζεται από το εξωτερικό ή επιλέγει να εισχωρήσει η χώρα σε μια νομισματική ένωση, οι παροχές αυτές λαμβάνουν τη μορφή μειωμένων επιτοκίων. Έτσι, τα άμεσα οφέλη γίνονται πιο εμφανή πολιτικά από τις ενδεχόμενες μελλοντικές δαπάνες. Με τη χρήση αυτής της στρατηγικής, μια μακιαβελική κυβέρνηση μπορεί να προκαλέσει ένα απρόθυμο εκλογικό σώμα να αποδεχθεί μια πολιτική που είναι αντίθετη με τη θέλησή της.

Πολλοί θα πουν ότι εδώ ακριβώς είναι το θέμα. Για τις χώρες της νότιας Ευρώπης, το ευρώ ήταν - άμεσα ή έμμεσα - ένας τρόπος για να αναγκάσουν τους πολίτες να αποδεχθούν ένα βαθμό δημοσιονομικής πειθαρχίας που ήταν ανίκανοι να την υιοθετήσουν από μόνοι τους. Αλλά αυτή ήταν μια δημοκρατική απόφαση, ή μια κίνηση που μια «φωτισμένη» ελίτ επέβαλε στους ανυποψίαστους πολίτες της;

Μάλλον το δεύτερο ισχύει - εξ ου και η αυξανόμενη δυσαρέσκεια έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν στηρίζουν οι ίδιοι τις προηγούμενες τους αποφάσεις. Δεν παραδέχονται ότι οι ίδιοι ή οι προκάτοχοί τους, είναι αυτοί που έκαψαν τα πλοία. Κατηγορούν την Ευρώπη. Το αποτέλεσμα είναι ότι το ευρώ, ένας τρόπος που θεωρητικά θα ένωνε περαιτέρω την Ευρώπη, τη διαλύει.