Οριενταλιστικά στερεότυπα και ιδεοληψίες

ardin-rixi.gr

Του ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ καθηγητή στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick htsoukas@gmail.com

Από την Ελευθεροτυπία

Μερικά πράγματα δεν αλλάζουν. Στον «Εμπορο της Βενετίας» ο Σάιλοκ δεν απαιτεί μόνο την αποπληρωμή του δανείου που έδωσε στον Μπασάνιο με εγγύηση του φίλου του Αντόνιο.

 Είναι και μια ευκαιρία να πάρει εκδίκηση για τις προσβολές που υπέστη ως χρηματολάγνος Εβραίος. Ακόμη κι όταν, με τη βοήθεια των φίλων του, ο Αντόνιο είναι σε θέση όχι μόνο να αποπληρώσει το δάνειο που εγγυήθηκε, αλλά να το επιστρέψει εις διπλούν, ο Σάιλοκ δεν ικανοποιείται. Θέλει ένα κομμάτι από τη σάρκα του Αντόνιο, όπως είχε αρχικά συνομολογηθεί στο συμβόλαιο. Η εκδίκηση ήταν πιο σημαντική γι’ αυτόν από την αποπληρωμή. Τα ανθρώπινα κίνητρα είναι πιο σύνθετα απ’ ό,τι ορίζουν οι τυπικές συμβάσεις.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι δανειστές της τρόικας δοκίμασαν στην Κύπρο τη νέα στρατηγική του bail-in -την «εκ των έσω» διάσωση τραπεζών με συμμετοχή και των καταθετών. Η σκληρότητα με την οποία το έκαναν αποκαλύπτει ένα ευρύτερο πλέγμα κινήτρων και αντιλήψεων.

Η Κύπρος γι’ αυτούς -το ‘χουν πει- δεν έπρεπε να είναι μέλος της Ε.Ε. Θεωρούν ότι «εξαπατήθηκαν» με το ελληνοκυπριακό «όχι» στο δημοψήφισμα για το Σχέδιο Ανάν. Η σημερινή σκληρότητα των ισχυρών της Ε.Ε. εμπεριέχει στοιχεία εκδίκησης, βασισμένα στην καχυποψία και την απαξίωση.

Για να ασκηθεί αποτελεσματικά η ηγεμονική πολιτική, απαιτείται το κατάλληλο ιδεολογικό υπόστρωμα. Ο αείμνηστος Εντουάρντ Σάιντ κατέδειξε πώς η κυριαρχία των δυτικών δυνάμεων θεμελιώθηκε πάνω σε αναπαραστάσεις της Ανατολής, βασισμένες σε προκαταλήψεις και στερεότυπα. Το στερεότυπο του πονηρού, ανεύθυνου και απείθαρχου Ανατολίτη (σε αντίθεση με τον αυτοπειθαρχημένο, υπεύθυνο και έντιμο Δυτικό) κυριαρχεί στην (βορειο)ευρωπαϊκή κουλτούρα τουλάχιστον από το 19ο αιώνα.

Δηλώσεις αξιωματούχων των δανειστών ταιριάζουν σε αυτό το οριενταλιστικό πρότυπο πρόσληψης: «Η Κύπρος είναι μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση» (Σόιμπλε), «το οικονομικό μοντέλο της Κύπρου έχει χρεοκοπήσει» (Σόιμπλε, Μέρκελ), «η Κύπρος είναι οικονομία-καζίνο» (Μοσκοβισί), «οποιαδήποτε σύγκριση της Κύπρου με το Λουξεμβούργο θα ήταν παράλογη» (Σόιμπλε). Πιο αποκαλυπτική είναι η γλώσσα των ΜΜΕ και των κομμάτων στις βόρειες χώρες της Ε.Ε. «Κύπρος: η Ευρώπη θέλει να κλείσει το καζίνο», ήταν ένα πρωτοσέλιδο της γαλλικής «Λιμπερασιόν». Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες και «πράσινοι» βουλευτές ταύτισαν την Κύπρο με το «ξέπλυμα μαύρου χρήματος Ρώσων ολιγαρχών».

Η οριενταλιστική κατασκευή επέφερε την ηθική απαξίωση της Κύπρου και διευκόλυνε την επιβολή της ισχύος των δανειστών. Οπως παρατηρεί ο Σάιντ, ο οριενταλισμός δεν είναι απλώς μια αντίληψη για μιαν άλλη κουλτούρα, αλλά ένα «πολιτικό δόγμα» που στηρίζει ηγεμονικές επιδιώξεις. Η απαξίωση του Αλλου είναι προϋπόθεση βιώσιμης ηγεμονίας.

Υπάρχει όμως κι ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο: η εσωτερίκευση των οριενταλιστικών αναπαραστάσεων από τους εγχώριους διαμορφωτές κοινής γνώμης. Εγκριτοι αρθρογράφοι στην Ελλάδα προσέγγισαν την κυπριακή κρίση αναπαράγοντας τις οριενταλιστικές κατασκευές των ηγεμονικών δυνάμεων της Ε.Ε. Σε άρθρο λ.χ. του Τ. Μίχα (βλ. «Βήμα»/«Πολίτης», 24/3/13), η Κύπρος προσεγγίζεται με το αξιακά φορτισμένο διχοτομικό σχήμα «νορμάλ κράτος» (π.χ. χώρες βόρειας Ευρώπης) – «μη νορμάλ κράτος» (π.χ. Ρωσία). Κατόπιν, με την παράθεση εμβληματικών περιπτώσεων ξεπλύματος μαύρου χρήματος (π.χ. καταθέσεις Μιλόσεβιτς), ο αρθρογράφος οδηγεί στο υπόρρητο συμπέρασμα ότι η Κύπρος δεν είναι ένα «νορμάλ κράτος», άρα -υπονοείται- της αξίζει η μεταχείριση που είχε.

Τέτοια ερμηνευτικά σχήματα επιτελούν, κυρίως, ιδεολογική λειτουργία – εκλογικεύουν την κατίσχυση των ισχυρών. Οι ισχυροί της Ευρωζώνης ταυτίζονται με την εικόνα του τιμωρού Θεού που αποδίδει δικαιοσύνη, ανάλογα με τις αμαρτωλές πράξεις των πιστών. Οι διεθνείς σχέσεις εκλαμβάνονται απλοϊκά ως ένα μεταφυσικό πεδίο διαπάλης αξιών (οι «νορμάλ» και οι «μη νορμάλ»), όχι ως ένα πεδίο σύγκρουσης αξιώσεων ισχύος. Ο αξεπέραστος Θουκυδίδης μάς προϊδέασε για τη σημασία της ισχύος στον περίφημο διάλογο Αθηναίων- Μηλίων κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Στις αναφορές των αδύναμων Μηλίων στο «δίκαιο», οι ισχυροί Αθηναίοι απαντούν ωμά: «ξέρετε πως [...] μπορούμε να μιλάμε για δίκαιο όταν και τα δύο μέρη έχουν ίση ισχύ και ότι οι ισχυροί πράττουν ό,τι τους επιτρέπει η δύναμή τους και οι αδύναμοι υποχωρούν και το δέχονται» (μτφρ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος). Με άλλα λόγια: τα συμφέροντα κινούν τον κόσμο· οι αξίες διαμορφώνονται στο πεδίο της διαπάλης αξιώσεων ισχύος.