Μόνο με ιδέες και διδάγματα από το παρελθόν θα επιβιώσει η Ευρώπη

Το παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός. Φωτογραφία αρχείου: Copyright by World Economic Forum swiss-image.ch, Photo by E.T. Studhalter

Του Μαρκ Μαζάουερ *

Οι ιστορικές διαστάσεις της κρίσης που αντιμετωπίζει η Ευρώπη εκφράζονται πλέον ανοιχτά από τις ελίτ της. Στο Νταβός, μια σειρά πολιτικών ηγετών περιέγραψαν τη σοβαρότητα της κατάστασης.

Για τον Γάλλο πρωθυπουργό Μανουέλ Βαλς, η έξοδος των προσφύγων από τη Συρία αποτελεί έναν υπαρξιακό κίνδυνο για την ΕΕ. Ο Ολλανδός ομόλογός του, Μαρκ Ρούτε προειδοποίησε ότι σε μερικές εβδομάδες η συνθήκη Σένγκεν μπορεί να καταρρεύσει. Ο Γερμανός υπουργός Οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε ζήτησε ένα σχέδιο Μάρσαλ για τους γείτονες της ΕΕ.

Από την άλλη πλευρά, η άνοδος του κόμματος του Νόμου και της Δικαιοσύνης στην Πολωνία, σε συνδυασμό με τις ισχυρές επιδόσεις του Εθνικού Μετώπου στη Γαλλία, οδήγησε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να προτείνει για πρώτη φορά τη διεξαγωγή έρευνας για την πολιτική της Βαρσοβίας απέναντι στο δικαστικό σύστημα και τα μέσα ενημέρωσης. Τόσο οι επικριτές όσο και οι υπέρμαχοι της ευρωπαϊκής ενοποίησης μιλούν με ακραίους όρους για το μέλλον της.

Παραλίγο να γράψω, «οι επικριτές και οι υπέρμαχοι του ευρωπαϊκού ονείρου». Αλλά δεν υπάρχει όνειρο πλέον, και αυτό είναι κατά κάποιον τρόπο το μεγαλύτερο πρόβλημα απ’ όλα. Οι σημερινοί πολιτικοί είναι περισσότερο διαχειριστές γεγονότων σε βραχυπρόθεσμη κλίμακα παρά σχεδιαστές μιας μακροπρόθεσμης πολιτικής. Το να κάνει κάποιος πίσω και να σκεφτεί την εξέλιξη που θα μπορούσε να έχει η ΕΕ στο μέλλον είναι αδύνατον. Κι όμως, αυτό χρειάζεται σήμερα περισσότερο από ποτέ. Αν πριν από 200 χρόνια, για τους αρχιτέκτονες της μετα- ναπολεόντιας ειρήνης, η Ευρώπη ήταν ένα σύνθημα και ένα σύνολο αρχών σε αναζήτηση μιας θεσμικής μορφής, σήμερα είναι ένα σύνολο οργανισμών σε αναζήτηση ενός οράματος.

Μια μακροπρόθεσμη θεώρηση θα έπρεπε να αρχίσει από τα θεμέλια της (δυτικής) ευρωπαϊκής συνεργασίας, στα τέλη της δεκαετίας του 1940. Οι ηγέτες της Ευρώπης δεν έβλεπαν τότε την ενοποίηση ως έναν τρόπο να ξεπεραστούν τα εθνικά κράτη. Έβλεπαν, με ικανοποίηση, την αναβίωση των εθνικών κρατών και θεωρούσαν πως η συνεργασία ήταν ένας τρόπος για να ανθήσουν. Οι οικονομίες πράγματι άνθησαν: Η ανάπτυξη ήταν υψηλή, η ανεργία χαμηλή και οι έλεγχοι των συναλλαγών εμπόδισαν τις διασυνοριακές ροές κεφαλαίων, επιτρέποντας στις κυβερνήσεις να στηρίξουν έναν διαχειριστικό καπιταλισμό μέσα από τη φορολογική πολιτική και τις στρατηγικές επενδύσεις. Την εποχή εκείνη θεμελιώθηκε το πολιτικό κεφάλαιο που σήμερα δαπανά τόσο γρήγορα η Ευρώπη.

Η φάση αυτή έλαβε τέλος στα μέσα της δεκαετίας του ’70. Τα 30 τελευταία χρόνια, οι ευρωπαϊκοί θεσμοί επεκτάθηκαν πιο γρήγορα απ ό,τι η συμμετοχή σε αυτούς. Η ΕΟΚ (που έδωσε τη θέση της, αργότερα, στην ΕΕ) απέκτησε σημαία και άρχισε να ανησυχεί για την πολιτική της νομιμότητα. Νέοι θεσμοί, όπως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, απέκτησαν τεράστιες εξουσίες χωρίς να προηγηθεί καμιά συζήτηση.

Τα γεγονότα που προκάλεσαν αυτές τις εξελίξεις ήταν η γερμανική ενοποίηση και μια νέα αντίληψη περί δημοκρατίας, σύμφωνα με την οποία τα εθνικά κοινοβούλια θα παρακολουθούνται προσεκτικά από ανεξάρτητους δικαστές και κεντρικούς τραπεζίτες. Η δημιουργία ενός κοινού νομίσματος ενέτεινε τη δυσπιστία απέναντι στα εθνικά κοινοβούλια, κανείς δεν έδινε σημασία όμως πριν από το 2008 γιατί η ανάπτυξη ήταν ικανοποιητική.

Τώρα που τα χρήματα τελείωσαν, τι μπορούν να πουν οι υπερασπιστές της ΕΕ; Ότι εγγυάται την ειρήνη; Οι ψηφοφόροι το θεωρούν δεδομένο. Ότι το ευρώ παραμένει ισχυρό; Ένα φιλόδοξο πολιτικό σχέδιο δεν μπορεί να στηριχθεί αποκλειστικά στη νομισματική σταθερότητα. Ότι η ΕΕ ενθαρρύνει την ανάπτυξη; Δύσκολα. Τη δημοκρατία; Με πληθωρισμό 0,1% και νεανική ανεργία που υπερβαίνει το 20%, η ΕΕ μοιάζει με έναν οργανισμό που ευνοεί τους ηλικιωμένους και τους πλούσιους. Και βρίσκεται πλέον αντιμέτωπη με μια κρίση θεσμικής νομιμότητας.

Το σύνθημα «ακόμη μεγαλύτερη ενοποίηση» πρέπει λοιπόν να δώσει τη θέση του σε μια πολύ πιο αυτοκριτική προσέγγιση γι? αυτά που πέτυχε η Ένωση τα σαράντα τελευταία χρόνια. Οι ιδρυτές της ΕΕ μεγάλωσαν μέσα στην ύφεση, τον πόλεμο και την κατοχή. Οι διάδοχοί τους, που ήταν πιο τυχεροί, πρέπει να δουν από την αρχή την ήπειρο και τις ανάγκες της. Το παρελθόν διδάσκει ένα σημαντικό μάθημα: Η ενοποίηση λειτούργησε όταν η ανάπτυξη και η ανεργία είχαν μεγαλύτερη σημασία από τις ανεξέλεγκτες κινήσεις κεφαλαίων και όταν η δημοσιονομική πολιτική μετρούσε περισσότερο από τη νομισματική πολιτική.

Οι σημερινοί ηγέτες θα πρέπει επίσης να διδαχθούν από την οξυδέρκεια και την προνοητικότητα των προηγούμενων γενιών. Όπως κι εκείνοι, πρέπει να δείξουν ότι η ένωση μπορεί να βοηθά τα έθνη, όχι να τα πληγώνει, κι ότι ο καπιταλισμός και η δημοκρατία μπορούν να συμφιλιωθούν. Αυτή τη φορά πρέπει να το κάνουν σε έναν παγκοσμιοποιημένο πλανήτη και σε μια ένωση με πέντε φορές περισσότερα μέλη από την αρχική της μορφή. Θα χρειαστεί μια πραγματική προσπάθεια ιστορικής φαντασίας. Χωρίς αυτήν, όμως, η ΕΕ μετράει ημέρες.

Πηγή: Financial Times, ΑΠΕ-ΜΠΕ

mignatiou.com