Ο μελαγχολικός Νοέμβριος των Δεκεμβριανών*

Το Ποντίκι

του Ξενοφώντος Μπρουτζάκη

 ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Δεκέμβρης του ’44

Νοέμβριος 1944

Μέχρι τα μέσα του Νοεμβρίου, οι συμμαχικές αρχές αντιδρούσαν υπερβολικά απέναντι σε μια ιδιαίτερα λεπτή κατάσταση, με αποτέλεσμα αυτή να επιδεινωθεί έντονα στη συνέχεια – με αποκλειστικά δική τους ευθύνη

Με την άφιξη της Ορεινής Ταξιαρχίας στην Αθήνα, η ηγεσία του ΕΛΑΣ έγινε περισσότερο επιφυλακτική απέναντι στις κινήσεις του Παπανδρέου. Με την προσθήκη των 2.800 ανδρών της Ορεινής Ταξιαρχίας και τη βρετανική δύναμη που είχε αυξηθεί ήδη σε 8.000 άνδρες, οι αρχές είχαν ξεκάθαρη υπεροχή δυνάμεων στην πρωτεύουσα, μια και ο ΕΛΑΣ (εκτός από τους εφέδρους) είχε υπακούσει στην εντολή να παραμείνει έξω από την Αθήνα. Μετά ακολούθησε μια σειρά γεγονότων κλιμακούμενης έντασης:

Ημερομηνίες και γεγονότα
9 Νοεμβρίου: Ο Σιάντος, έπειτα από τις τρέχουσες εξελίξεις και με την Ορεινή Ταξιαρχία ήδη στην Αθήνα, έσπευσε να στείλει ένα γενικό μήνυμα στις υφιστάμενες διοικήσεις του επισημαίνοντας ότι «η αντίδραση σκοπεύει να δημιουργήσει συνθήκες που θα ευνοήσουν πραξικόπημα και δικτατορία». Ταυτόχρονα, δήλωσε ότι ο ΕΛΑΣ «θα διαλυθεί μόνο όταν αφοπλιστούν οι δυνάμεις από την Αίγυπτο και σχηματιστεί ένας νέος στρατός υπό τη διοίκηση ανδρών που θα απολαμβάνουν της εμπιστοσύνης του αγωνιζόμενου λαού». Η τελευταία επισήμανση του Σιάντου για «αναζήτηση ανδρών που θα απολαμβάνουν της εμπιστοσύνης του λαού» πυροδότησε τις εξελίξεις των επόμενων ημερών. Έτσι, στις 11 Νοεμβρίου δημιουργήθηκε κρίση όταν ο νέος αρχιστράτηγος Οθωναίος ζήτησε να οριστεί ο Σαράφης επιτελάρχης του. Σημειωτέον ότι ο Οθωναίος ανακλήθηκε εκείνη την χρονιά από τον Παπανδρέου – είχε απομακρυνθεί το 1935 με την επικράτηση των αντιβενιζελικών –, o οποίος και τον διόρισε αρχιστράτηγο. Ωστόσο, ο Παπανδρέου διαφώνησε με τον διορισμό του Σαράφη στη θέση του επιτελάρχη και αντιπρότεινε να γίνει βοηθός επιτελάρχη, πράγμα που ο Οθωναίος δεν δέχτηκε και υπέβαλε την παραίτησή του στις 13 Νοεμβρίου.

Κατά την εκδοχή του Σαράφη, εκείνη τη μέρα τον κάλεσε ο Σκόμπυ και τον προειδοποίησε απέναντι στο ενδεχόμενο τρομοκρατικών ενεργειών από μέρους του ΕΛΑΣ. Μάλιστα, απείλησε με τη χρήση βρετανικών δυνάμεων στο ενδεχόμενο κατά το οποίο ο ΕΛΑΣ θα συνέχιζε τη δράση του. Συγκεκριμένα, ο Σαράφης γράφει ότι ο Σκόμπυ του είπε «να βάλει καλά στο μυαλό του ότι ένας στρατός ανταρτών δεν μπορεί να αντιμετωπίσει έναν σύγχρονο στρατό με βαριά όπλα, τανκς, αεροπλάνα και στόλο στη διάθεσή του». Αν ο Σκόμπυ πράγματι αναφέρθηκε σε αυτές τις δυνάμεις, μάλλον υπερέβαλλε. Ωστόσο, προληπτικά είχαν μεταφερθεί βρετανικά στρατεύματα από την Ιταλία. Λέγεται ότι στο τέλος του Νοεμβρίου οι Βρετανοί είχαν στη διάθεσή τους περίπου 23.000 άντρες, που βέβαια δεν ήταν όλοι τους μάχιμοι. Επίσης, είναι αλήθεια ότι οι Βρετανοί εξακολουθούσαν να διαθέτουν και κάποια βαρέα όπλα, δίχως πάλι να έχουν τεθωρακισμένα. 

Στις 17 Νοεμβρίου, δυο σμήνη της RAF και ένα ελληνικό προσγειώθηκαν στο κεντρικό αεροδρόμιο των Αθηνών, με την παρουσία μάλιστα του πρωθυπουργού. Την αεροπορική αυτή δύναμη συμπλήρωσαν στο τέλος του μήνα τρία ακόμα σμήνη της RAF. Χαρακτηριστική είναι η σημείωση του τότε Αμερικάνου πρέσβη Μακβή, ο οποίος έγραφε ότι οι άνδρες της ελληνικής πολεμικής αεροπορίας ήταν «εμφανώς δεξιοί στα φρονήματα», αποτέλεσμα των εκκαθαρίσεων που είχαν γίνει από τον Απρίλιο και μετά! Αυτή η έντονη κινητικότητα δήλωνε από την πλευρά των συμμαχικών αρχών ιδιαίτερη ανησυχία. Στα μέσα του μήνα υπήρχε ένταση· ωστόσο τα πράγματα δεν έδειχναν ακόμα να έχουν ξεφύγει. Στις 15 Νοεμβρίου, ο Σιάντος έδωσε συνέντευξη Τύπου στην οποία κράτησε ιδιαίτερα μετριοπαθή στάση. Την ίδια μέρα ο Λήπερ έλαβε πληροφορίες που έλεγαν ότι οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ συγκεντρώνονταν κοντά στην Αθήνα. Στις 16 Νοεμβρίου, ο Σκόμπι επανέλαβε τις προειδοποιήσεις του στον Σαράφη. Στις 17 Νοεμβρίου, ο Σκόμπι, συνοδευόμενος αυτήν τη φορά και από τον Λήπερ, επανέλαβε αυτά που είχε τονίσει δις στον Σαράφη και στους Σβώλο, Σιάντο και Ζέβγο. Η αντίδραση του τελευταίου στις υποδείξεις των Άγγλων λέγεται ότι ήταν ιδιαίτερα έντονη. Ακολούθως, στις 18 Νοεμβρίου ορίστηκε εκ νέου στη θέση του παραιτηθέντα αρχιστράτηγου Οθωναίου ο Βεντήρης. Η αλήθεια ήταν ότι ο ΕΛΑΣ έκανε εκείνες τις μέρες κάποιες προπαρασκευαστικές κινήσεις, ωστόσο αυτές είχαν καθαρά αμυντικό χαρακτήρα. Μάλιστα, στις 20 Νοεμβρίου, ο Άρης έλαβε αυστηρή προειδοποίηση από το ΚΚΕ για την προκλητική, όπως τη χαρακτήριζε, συμπεριφορά του στη Λαμία.

Συμπερασματικά, μέχρι τα μέσα του Νοεμβρίου, οι συμμαχικές αρχές αντιδρούσαν υπερβολικά απέναντι σε μια ιδιαίτερα λεπτή κατάσταση, με αποτέλεσμα αυτή να επιδεινωθεί έντονα στη συνέχεια – με αποκλειστικά δική τους ευθύνη.

Από την άλλη, οι κομμουνιστές (και ενώ δεν ήταν στις προθέσεις τους να καταλάβουν την εξουσία, τουλάχιστον στις παρούσες συνθήκες) χειρίζονταν τα θέματα αφήνοντας να εννοηθεί εσφαλμένα το απολύτως αντίθετο.

Παρεξηγήσιμες περιπτώσεις
Έχοντας ως δεδομένο ότι εκείνες τις μέρες επικρατούσε εντονότατη σύγχυση, αβεβαιότητα και καχυποψία όλων προς όλους, κάθε ενέργεια ήταν ευκολότερο να παρεξηγηθεί παρά να κατανοηθεί. Έτσι, στην περίοδο αυτήν που εξετάζουμε, οι παρεξηγήσεις δυστυχώς επικράτησαν.

Οι σημαντικότερες από τις παρεξηγήσιμες ενέργειες, όπως αυτές καταγράφηκαν εκατέρωθεν των πλευρών είναι συνοπτικά οι παρακάτω:

Ο τότε κομμουνιστής υπουργός Εργασίας Πορφυρογένης χρησιμοποίησε τη θέση του προκειμένου να ενισχύσει τη δύναμη του ΚΚΕ στα συνδικάτα ώστε να ελέγχονται οι γενικές απεργίες.

Στις 20 Νοέμβριου, το ΚΚΕ έκανε μια επίδειξη δύναμης οργανώνοντας μια εντυπωσιακή τελετή για τον εορτασμό της 26ης επετείου από την ίδρυσή του. Τότε ο Σιάντος σε λόγο που εκφώνησε απαίτησε τη διάλυση «όλων των μονάδων εθελοντών που είχαν οργανωθεί στο εσωτερικό και το εξωτερικό» υπονοώντας την Ορεινή Ταξιαρχία και τον Ιερό Λόχο μαζί με τον ΕΛΑΣ και την Εθνική Πολιτοφυλακή. Για πρώτη φορά κατηγόρησε την κυβέρνηση ότι σχεδίαζε εμφύλιο πόλεμο. Ο λόγος του Σιάντου στις 20 Νοέμβριου θα μπορούσε να ερμηνευθεί (σε συνδυασμό μάλιστα με μια απόρρητη προ δεκαπενθημέρου εντολή του) ως καλυμμένη αναφορά σε χρήση βίας, έχοντας πρώτα εξαπατήσει την άλλη πλευρά.

Ωστόσο, η ίδια και πιο ισχυρά τεκμηριωμένη κατηγορία θα μπορούσε να αποδοθεί και στην άλλη πλευρά σχετικά με τις οδηγίες του Τσώρτσιλ στον Ήντεν στις 7 Νοεμβρίου: «…Πρέπει να περιμένω σίγουρα μια σύγκρουση με το ΕΑΜ, την οποία δεν θα πρέπει να αποφύγουμε υπό την προϋπόθεση ότι το πεδίο είναι σωστά επιλεγμένο» και τις προκλητικές προειδοποιήσεις του Σκόμπυ στον Σαράφη στις 13 και 16 Νοεμβρίου. Ο Λήπερ, μάλιστα, έγραφε στο ημερολόγιό του στις 13 Νοεμβρίου ότι «είναι δυνατόν, αν και όχι πολύ πιθανόν, να χρειαστεί να μεταχειριστούμε βία». Πέντε χρόνια αργότερα μάλιστα ο Σαράφης ερμήνευσε αυτές τις λέξεις ως αδιάσειστη ένδειξη ότι «οι Βρετανοί μελετούσαν ήδη από εκείνη τη στιγμή τη χρήση βίας εναντίον του ΕΛΑΣ». 

Ο Παπανδρέου από τη μεριά του προφανώς και δεν είχε καμιά διάθεση για σύγκρουση. Ήταν προετοιμασμένος να κάνει παραχωρήσεις για να κατευνάσει το ΕΑΜ, ωστόσο μέσα σε πλαίσιο που θα είχε επιλέξει ο ίδιος. Με αυτό το σκεπτικό, ο Παπανδρέου συμφώνησε να αντικαταστήσει τον στρατιωτικό διοικητή Σπηλιωτόπουλο με τον συνταγματάρχη Κατσώτα, ο οποίος ήταν περισσότερο αποδεκτός στην Αριστερά. Επίσης παραχώρησε στο ΕΑΜ μια ακόμα θέση στην κυβέρνηση όταν παραιτήθηκε ο υφυπουργός Στρατιωτικών. Τη θέση έλαβε κατ’ απαίτηση του ΕΛΑΣ ο στρατηγός Σαρηγιάννης. Αυτοί αλλά και άλλοι διορισμοί έδειχναν ότι ο Παπανδρέου είχε εμπιστοσύνη στην επιρροή που άσκουσε στο Υπουργικό του Συμβούλιο. Δεν υπήρχαν σημάδια διχασμού τότε ακόμα. Ο Παπανδρέου, ωστόσο, δεν ήταν καθόλου προσεκτικός απέναντι σε παλιούς πολιτικούς όπως ο Σοφούλης και ο Τσαλδάρης. Μάλιστα, είχαν παραιτηθεί επίσης από την κυβέρνηση ο Βενιζέλος και ο Ρέντης και εναντίον του στρέφονταν οι πιο μαχητικοί κομμουνιστές που διαφωνούσαν με την πολιτική της συμφιλίωσης. Παρ’ όλα τα προβλήματα, ώς τα τέλη του Νοεμβρίου τίποτα δεν είχε συμβεί που να προδικάζει την καταστροφή που θα ακολουθούσε!

* Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 1791 στις 19 Δεκεμβρίου 2013