Η αναδιάρθρωση της παραγωγής και η συζήτηση που δεν άρχισε ποτέ

του Κώστα Μελά

Για να αρχίσει επιτέλους  η συζήτηση θα αναφερθώ , κατ’ αρχάς, σε τέσσερα σημεία.

Σημείο πρώτον.  Το πολιτικοοικονομικό πλαίσιο της αναδιάρθρωσης.

Η έξοδος από την κρίση της ελληνικής οικονομίας  (πρωτίστως μέσω της αναδιάρθρωσης της παραγωγής ) αποτελεί μια διαδικασία συγκρούσεων, αντιφάσεων, μετασχηματισμών, εξισορροπητικών προσεγγίσεων, προσπαθειών αναδιοργάνωσης βασικών ρυθμιστικών σχέσεων  που θα αποκαταστήσουν μια συνοχή στη λειτουργία της οικονομίας και θα εξασφαλίσουν τη βάση για μια νέα δυναμική.

Στη φάση της κρίσης που περνάει η οικονομία η έννοια και το επίπεδο των συγκρούσεων που εκδηλώνονται παίρνουν διπλό περιεχόμενο:

Πρώτον, θα έχουμε την προσπάθεια των κοινωνικών ομάδων να διατηρήσουν ισορροπίες και σχέσεις που έχουν ήδη διασφαλίσει ή να επιστρέψουν σε θέσεις που είχαν διασφαλίσει στο παρελθόν.

Δεύτερον, να διαμορφώσουν μορφές κοινωνικών σχημάτων που η κάθε μια  θεωρεί ότι θα μπορούσε να εξασφαλίσει την ανάκαμψη της συσσώρευσης.  Τόσο η ολοκλήρωση όσο και το αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής, καθώς και τα ειδικά χαρακτηριστικά της δυναμικής της, θα αποτελέσουν το προϊόν διεργασιών μεταξύ παραγόντων οικονομικών, κοινωνικών, τεχνολογικών και είναι στη φάση αυτή απροσδιόριστα (;).

Υπάρχει ένα κρίσιμο ερώτημα: ποια θα είναι η μορφή οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης και τα χαρακτηριστικά των ρυθμιστικών λειτουργιών του συστήματος πάνω στα οποία θα στηριχτεί η συσσώρευση κεφαλαίου στην περίοδο μετά την κρίση ή σωστότερα για το ξεπέρασμα της κρίσης ;

Η αναδιάρθρωση της παραγωγής  σηματοδοτεί επομένως μια νέα(;) συσσώρευση κεφαλαίου ή έναν τρόπο βελτιστοποίησης της ήδη υπάρχουσας;  

Η απάντηση στο κρίσιμο αυτό ερώτημα δεν είναι ούτε ντεντερμινιστικά  προκαθορισμένη, αλλά ούτε υπάρχει και ελεύθερη επιλογή.  

Είναι αναμφισβήτητο ότι οι υπάρχουσες δομές , τα στοιχεία του παρελθόντος, δηλαδή η μέχρι σήμερα εξέλιξη της πραγματικότητας  προσδιορίζουν τις δυνατές εναλλακτικές επιλογές σε μεγάλο βαθμό. Δεν τις κλείνουν όμως οριστικά προς το μέλλον. Το μέλλον έχει όριο (με τη μαθηματική έννοια του όρου) αλλά δεν είναι κλειστό (επίσης με την μαθηματική έννοια του όρου).

Σε εθνικό επίπεδο η στρατηγική του κεφαλαίου οι διεκδικήσεως του κόσμου της εργασίας , οι κοινωνικές διεκδικήσεις , η κρατική πολιτική και σε διεθνές επίπεδο ο τρόπος που έχει διαμορφωθεί ο καταμερισμός εργασίας έχουν καθοριστική σημασία. Γνωρίζουμε ήδη πως έχει διαμορφωθεί ο παγκόσμιος καταμερισμός εργασίας. Θεωρητικά διέπεται ολοκληρωτικά από το νεοφιλελεύθερο δόγμα, ενώ πρακτικά υπάρχει μια σαφής μετατόπιση της παραγωγής προς τις αναδυόμενες οικονομίες (πρωτίστως της Ανατολής αλλά και άλλων περιφερειακών χωρών). Παράλληλα η αρχιτεκτονική του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος έχει δημιουργήσει και επιβάλλει μεγάλο βαθμό περιορισμών στη λειτουργία των τοπικών- εθνικών οικονομιών γεγονός που μειώνει σημαντικά τους βαθμούς ελευθερίας στην άσκηση της οικονομικής πολιτικής δυσκολεύοντας  αφάνταστα τη διαδικασία μεγέθυνσής τους. Επίσης βασίζεται σε παράγοντες όπως τα επιχειρηματικά κέρδη και η αποδοτικότητα του κεφαλαίου.

Σημείο δεύτερον: η εμμενής  ανάγκη  αύξησης του εύρους της μεταποιητικής βάσης.   

Η απουσία συγκροτημένου σχεδίου για την αναδιάρθρωση της παραγωγικής βάσης της ελληνικής οικονομίας  επιτρέπει , στις πολιτικές δυνάμεις της χώρας και σε τακτά χρονικά διαστήματα, να επικαλούνται ως αναπτυξιακούς μοχλούς είτε ότι επικρατεί στο διεθνές περιβάλλον (πχ  σήμερα οι νεοφυείς επιχειρήσεις ) είτε ότι συγκυριακά παρουσιάζει μια σχετική δυναμική (πχ  ο τομέας του τουρισμού).  Διατυπώνοντας σωστότερα την προηγούμενη άποψη θα έλεγα ότι : διαχρονικά στην Ελλάδα γινόταν προσπάθειες να ακολουθηθούν τα αναπτυξιακά πρότυπα των αναπτυγμένων χωρών αλλά πάντοτε με μεγάλη χρονική υστέρηση και χωρίς  τις απαιτούμενες βασικές προϋποθέσεις για την επιτυχία του επιδιωκόμενου σκοπού. Το  γεγονός αυτό  οδηγούσε είτε σε αποτυχίες είτε στην εμφάνιση υβριδιακών  μορφωμάτων που γρήγορα απαξιώνονταν. Το αποτέλεσμα ήταν η ανάπτυξη να βασιστεί κυρίως σε συγκυριακές καταστάσεις που παρουσίαζαν σχετική δυναμική.

 Είναι γνωστόν σε όσους ασχολούνται με τη θεωρία της οικονομικής ανάπτυξης οιεπιπτώσεις που είχε στην αναπτυξιακή προοπτική των χωρών η εξάρτησή τους από λίγες πηγές εισοδημάτων, αντί μιας ευρείας γκάμας μεταποιημένων προϊόντων που κατευθύνονται σε διαφορετικές αγορές. Η αυξημένη μεταβλητότητα των εσόδων από λίγους κλάδους εξαγωγής λόγω «καθήλωσης» της  εξειδίκευσης των συγκεκριμένων  οικονομιών μόνο σε αυτούς τους κλάδους, σε αντίθεση με τη συγκριτική σταθερότητα των εσόδων χωρών που έχουν έσοδα από ένα διαφοροποιημένο καλάθι προϊόντων και εξαγωγών, καταγράφεται  ως σημαντική και αρνητική επίπτωση για αυτές τις οικονομίες.

Το σημείο αυτό πρέπει να το προσέξουν όσοι υποστηρίζουν ένα οικονομικό υπόδειγμα  το οποίο καθιστά  τον ελληνικό τουρισμό βαριά  βιομηχανία της χώρας  περιορίζοντας την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας στο «κτίσιμο ξενοδοχείων και εστιατορίων».

Είναι αδύνατον μια χώρα να μπορεί να ελπίζει ότι θα ανέλθει στην αλυσίδα αξίας στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας  χωρίς να χρειαστεί να δημιουργήσει για παράδειγμα την

προαναφερόμενη μεταποιητική βάση. Προσοχή ομιλώ για μεταποιητική βάση η οποία, όπως είναι κατανοητό , δεν περιλαμβάνει μόνο την παραγωγή βιομηχανικών τελικών προϊόντων.

Η αλήθεια των πραγματολογικών στοιχείων είναι καταλυτική:   τα προϊόντα μεταποίησης διαμορφώνουν τον κύριο όγκο του παγκόσμιου εμπορίου κατά 70% , ενώ ο κλάδος αποτελεί μόνο το 16% του παγκοσμίου ΑΕ Π. Αλλά ακόμα και τα προϊόντα που δεν είναι αποτέλεσμα μεταποίησης, όπως οι πρώτες ύλες ή τα αγροτικά προϊόντα, απαιτούν συχνά σαν εισροή προϊόντα μεταποίησης. Συνεπώς, η γενίκευση της προαναφερόμενης ανάλυσης,  στην ανάγκη ύπαρξης μιας επαρκώς διαφοροποιημένης και υγιούς μεταποιητικής βάσης είναι εύλογη και ορθή. Η παραγωγή προϊόντων (η δημιουργία πραγμάτων)  παραμένει αναπόσπαστη προϋπόθεση για την ανάπτυξη ενός υγιούς παραγωγικού οικοσυστήματος. Αλλά ακόμα και τα προϊόντα που δεν είναι αποτέλεσμα μεταποίησης, όπως οι πρώτες ύλες ή τα αγροτικά προϊόντα, απαιτούν συχνά σαν εισροή προϊόντα μεταποίησης. Συνεπώς, η γενίκευση της προαναφερόμενης ανάλυσης, στην ανάγκη ύπαρξης μιας επαρκώς διαφοροποιημένης και υγιούς μεταποιητικής βάσης είναι εύλογη και ορθή. Επίσης σε συγκεκριμένες μελέτες  καταγράφεται, ότι αυξάνεται διαχρονικά τόσο ο βαθμός στον οποίο ο κλάδος της μεταποίησης «που φτιάχνει πράγματα» εξαρτάται από υπηρεσίες, σαν εισροή, όσο και ο βαθμός στον οποίο ο κλάδος συνεισφέρει, σαν εκροή, στις υπηρεσίες. Η εξέλιξη αυτής της σχέσης, ειδικά σε ό,τι αφορά την ενσωματωμένη γνώση, σημαίνει επίσης ότι, η διάκριση υπηρεσιών/μεταποίησης με την κλασική έννοια αρχίζει σε πολλές περιπτώσεις να χάνει τη συνάφειά της με την πραγματικότητα. Παραμένει όμως ότι, ακόμα και αν αυτή η διάκριση ξεθωριάζει, η παραγωγή προϊόντων παραμένει αναπόσπαστη προϋπόθεση για την ανάπτυξη ενός υγιούς παραγωγικού οικοσυστήματος.

Θα πρέπει στο σημείο αυτό να υπογραμμισθεί ότι η προσδοκώμενη υποκατάσταση της ακριβής εγχώριας παραγωγής από φτηνές εισαγωγές και το προσδοκώμενο όφελος για τους Έλληνες καταναλωτές θα αποδειχθεί μάλλον μικρής σημασίας, καθώς η μείωση της αγοραστικής τους δύναμης, απόρροια της επακόλουθης διακοπής παραγωγικής δραστηριότητας, απόλυσης προσωπικού και μείωσης αποδοχών ειδικά στον τομέα των εμπορεύσιμων αγαθών (δηλαδή, κυρίως τη μεταποίηση), θα υπεραντισταθμίσει την οποιαδήποτε μείωση τιμών. Δεν χρειάζεται να σημειώσω ότι ακριβώς αυτή την στρατηγική έχουν ακολουθήσει μέχρι σήμερα οι κυβερνήσεις που υπηρετούν το πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής.

Σημείο τρίτο : η ελληνική μεταποίηση και τα βασικά της προβλήματα.

Η ελληνική μεταποίηση βρίσκεται σε δύσκολη θέση πρωταρχικά για τον εξής λόγο: η χρησιμοποιούμενη τεχνολογία ανήκει σε αυτό που θα ονομάζαμε μέση τεχνολογία. Αυτό στις σημερινές συνθήκες σημαίνει ότι , απέχει πολύ από τις προηγμένες τεχνολογίες που χρησιμοποιούν οι αναπτυγμένες χώρες της Δύσης (αλλά και ορισμένες αναδυόμενες οικονομίες  σε επιλεγμένους  τομείς) ενώ παράλληλα δέχεται σοβαρές πιέσεις από τις αναδυόμενες οικονομίες  που πλέον έχουν ενσωματώσει σε σημαντικό βαθμό τεχνολογίες μέσου επιπέδου ενώ λόγω των σαφούς χαμηλότερου εργασιακού κόστους αποκτούν σημαντικά πλεονεκτήματα. Χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία της Γραφικής παράστασης 1.

Γραφική παράσταση 1. 

Διάρθρωση των εξαγωγικών αγαθών ανάλογα με το τεχνολογικό περιεχόμενο

Στη συνέχεια η θέση της ελληνικής μεταποίησης δέχεται πιέσεις από το θεσμικό περιβάλλον του ευρωπαϊκού πλαισίου.  Οι περιορισμοί που επιβάλλει το ευρωπαϊκό πλαίσιο φαίνεται ότι δεν έχουν συνειδητοποιηθεί πρωταρχικά από τις κυβερνήσεις της χώρας.   Ο κίνδυνος που διατρέχει η χώρα από την εδραίωση ανταγωνιστικών συνθηκών στις αγορές την ίδια στιγμή που το επιχειρηματικό περιβάλλον παραμένει εχθρικό, είτε λόγω ρυθμιστικών αστοχιών του κράτους είτε λόγω υψηλού ρίσκου χώρας και κόστους χρηματοδότησης, συνοψίζεται ως έξης: Η χώρα θα χάσει την παραγωγική βάση που της απομένει, καθώς τα εμπορεύσιμα προϊόντα πλέον θα εισάγονται, υποκαθιστώντας τα μη ανταγωνιστικά εγχώρια παραγόμενα προϊόντα. Όμως η παραγωγική αυτή, κυρίως μεταποιητική, βάση είναι και ο πυρήνας της μηχανής που μπορεί διαχρονικά να εξασφαλίσει την προσέγγιση του επιπέδου διαβίωσης των ανεπτυγμένων χωρών, καθώς και την ποιοτική απασχόληση. Δηλαδή, ζούμε μια κατάσταση στην οποία  οι ελληνικές παραγωγικές επιχειρήσεις έχουν εκτεθεί  στην πίεση του ευρωπαϊκού ανταγωνισμού, χωρίς να μπορούν να ανταποκριθούν στοιχειωδώς ακόμη και σε όσα  κίνητρα που αυτός δίνει για βελτίωση των προϊόντων και παραγωγικών υπηρεσιών.

Τώρα τα βασικά χαρακτηριστικά της κεφαλαιακής συσσώρευσης την περίοδο 1993-2010 είναι τα ακόλουθα. 

-          Η επενδυτική δραστηριότητα σημείωσε ικανοποιητική εξέλιξη : 1995: 22 δις ευρώ, 2007: 59,6 δις ευρώ . Κατέρρευσε στη συνέχεια 2013: 20,4 δις ευρώ.

-          Ο προσανατολισμός των επενδύσεων δεν οδήγησε σε αποφασιστική αναδιάρθρωση του παραγωγικού δυναμικού της οικονομίας. Σημαντικό τμήμα των πόρων κεφαλαίου κατευθύνθηκαν και δεσμεύτηκαν στον τομέα της κατοικίας (2007: 27 δις ευρώ ).

-          Σημαντικό τμήμα του παραγωγικού δυναμικού της μεταποίησης  βρίσκεται σε στενή εξάρτηση από την οικοδομική δραστηριότητα (χαλυβουργία, επιπλοποιία, μη μεταλλικά ορυκτά, ηλεκτρικά είδη, μεταλλικά προϊόντα κτλ). Ο συμπληρωματικός χαρακτήρας αυτής της διαδικασίας εμποδίζει σημαντικά μια πολιτική αυτονόμησης των βιομηχανικών δραστηριοτήτων από την οικοδομή.

-          Οι βιομηχανικές επενδύσεις στηρίχτηκαν σε μεγάλο βαθμό στο ξένο κεφάλαιο και στη ξένη τεχνολογία.

-          Η κρατική συμμετοχή περιορίστηκε στη δημιουργία υποδομών.

-          Εμβάθυνε ο ευρωπαϊκός καταμερισμός εργασίας , σύμφωνα με τον οποίο οι βιομηχανικές ευρωπαϊκές χώρες ενισχύουν μέσω των δραστηριοτήτων των πολυεθνικών τους τη θέση τους ως κέντρων προσφοράς κεφαλαιουχικών αγαθών , ενδιάμεσων προϊόντων υψηλής τεχνολογίας, know-how, και λοιπών στοιχείων τεχνολογίας αιχμής.

-          Παράλληλα η δραστηριότητα των πολυεθνικών στην χώρα ήτα στραμμένη στο εσωτερικό.

-          Η ενσωμάτωση των  δραστηριοτήτων  των πολυεθνικών επιχειρήσεων στο εγχώριο παραγωγικό δυναμικό ήταν και είναι περιορισμένη.

Σημείο  τέταρτο:  οι προοπτικές ανάπτυξης των ελληνικών επιχειρήσεων (ανά κλάδο). 

Με βάση τη σημερινή χρηματοοικονομική κατάσταση και την προοπτική ανάπτυξης των ελληνικών επιχειρήσεων συνάγονται τα εξής αποτελέσματα.

-          Οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται :  Χημικά, Ανακύκλωση και Διαχείριση Απορριμμάτων, Μεταλλικού Νερού/Αναψυκτικών, Λιανικού Εμπορίου, Φυσικού Αερίου, Καπνού, Υπηρεσίες Μεταφορών, Πλαστικών και Ελαστικών, Αεροπορικών Εταιρειών, Ειδών Προσωπικής Φροντίδας, παρουσιάζουν υγιή χρηματοοικονομική διάρθρωση και προοπτικές ανάπτυξης.

-          Οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται :   Τουρισμό, Αγροτικά Προϊόντα, Παραγωγή Ειδών από Δέρμα και Γούνα, Ξενοδοχεία, Εμπόριο Φρούτων και Λαχανικών, Λιπάσματα, Ζωοτροφές, Γαλακτοκομικά Προϊόντα, Μίσθωση Οχημάτων, Ελαιολάδου, Υλικών συσκευασίας, Πουλερικών, Αγροτικών Εφοδίων, Αρτοποιίας και Ζαχαροπλαστικής , Χονδρικού Εμπορίου, Σούπερ Μάρκετ, παρουσιάζουν υψηλή μόχλευση αλλά έχουν προοπτικές ανάπτυξης.

-          Όλοι οι υπόλοιποι κλάδοι παρουσιάζουν και άσχημη χρηματοοικονομική κατάσταση και περιορισμένες προοπτικές ανάπτυξης.

Σημείο πέμπτο : τι σημαίνει αναδιάρθρωση της παραγωγής στη σημερινή Ελλάδα;

-          Σημαίνει κατ’ αρχάς διεύρυνση της παραγωγικής βάσης πάση θυσία . Οι υπάρχοντες περιορισμοί είναι πολλοί και πρέπει να ληφθούν υπόψη. Το πώς θα επιτευχθεί είναι το ζητούμενο.