Τα πρόσωπα της Ουκρανίας

Νέα Πολιτική

του  Σωτήρη Δημόπουλου

Ο Νίκος Καζαντζάκης, την δεκαετία του 1920, χαρακτήριζε την Ουκρανία ως το γελαστό πρόσωπο της Ρωσσίας. Διαπίστωνε στους κατοίκους της διακριτά στοιχεία του μεσογειακού νότου αλλά και ισχυρές επιβιώσεις του παγανιστικού προχριστιανικού πολιτισμού των Σλαύων. Στην πραγματικότητα, βέβαια, ο Μικρορώσσος «χαχόλος», της νότιας και κεντρο-ανατολικής Ουκρανίας, ελάχιστα διέφερε με το Μεγαλορώσσο μουζίκο.

Η ιστορία έχει καταγράψει την Ουκρανία ως το λίκνο του ρωσσικού πολιτισμού. Στα δάση της και στις όχθες των πλατιών ποταμών της, όπως ο Δνείπερος, γονιμοποιήθηκαν τα πρωτόγονα σλαυικά φύλα με την ισχύ και το πολεμικό ήθος των Ρως, των Βαράγγων (Βραγκ=εχθρός), του βορρά και την Βυζαντινή Ορθοδοξία. Η πρώτη άνθηση του ρωσσικού πολιτισμού, ενός νέου Βυζαντίου, από την Γαλικία έως το Βλαδίμηρ και από το Κίεβο έως το Νόβγκοροντ, θα ανακοπεί βιαίως από τις τρομερές στρατιές των λαών της Ανατολής και την «Κυανή Ορδή» του Μπατού Χαν. Στους επόμενους αιώνες, οι Ρώσσοι θα αναδιπλωθούν και θα μεταμορφωθούν. Η σκυτάλη στην νέα φάση του ρωσσικού πολιτισμού θα μεταφερθεί από το βυζαντινό Κίεβο και το εμπορικό Νόβγκοροντ, πόλη της χανσεατικής ένωσης, στα ανατολικά, στο δουκάτο της Μοσκοβίας.

Ταυτόχρονα, θα συνεχίζεται η διαδικασία της εθνογένεσης. Το ρωσσικό έθνος, ενώ θα φράξει τον δρόμο στον τευτονικό επεκτατισμό, θα μπολιαστεί από την τέταρτη συνιστώσα του, την «μογγολο-ταταρική» -των ασιατικών και των γηγενών λαών, τουρανικών και μογγολικών, που θα φέρουν το όνομα των Τατάρων. Έτσι θα ξεκινήσει η εξάπλωση της νέας Ρωσσίας. Με το σπαθί και με το κνούτο, με το άροτρο και με τον σταυρό, το Δουκάτο θα γίνει αυτοκρατορία. Οι Ρώσσοι θα απλωθούν πέρα από την παγωμένη Σιβηρία μέχρι τον Ειρηνικό Ωκεανό, και βαθειά στις στέππες της Κεντρικής Ασίας και στον Καύκασο.

Οι Σλαύοι, που απόμειναν στα εδάφη των παλαιών Ρως, στην χώρα των συνόρων –γιατί αυτό σημαίνει Ουκρανία- διαμόρφωναν ταυτόχρονα μια σχετικά διαφορετική ταυτότητα από τους αδελφούς τους της Ανατολής. Οι Ουκρανοί είχαν να αντιμετωπίσουν δύο απειλές: τους καθολικούς Πολωνο-Λιθουανούς και τους μουσουλμάνους Τατάρους του Χανάτου της Κριμαίας, ενός κράτους-δορυφόρου των Οθωμανών. Οι Πολωνοί θα προσπαθήσουν να λύσουν το «πρόβλημα» των Ουκρανών χωρικών, αλλάζοντάς τους την θρησκευτική τους ταυτότητα.  Οι Ιησουίτες μοναχοί, μετά την συνθήκη του Μπρεστ το 1596, προώθησαν με επιμονή και με αρκετή επιτυχία την Ουνία –ορθόδοξο τυπικό με υπαγωγή στον πάπα- στα εδάφη της Βολινίας και της Γαλικίας.

Ωστόσο, η σύγκρουση Ορθοδοξίας–Καθολικισμού θα έχει εν τέλει ευεργετικές συνέπειες στην ανάπτυξη των γραμμάτων για την νέα Ρωσσία. Στις ουκρανικές πόλεις, όπως στην πρωτεύουσα της Γαλικίας Λβιφ ή στο Κίεβο, με την Θεολογική Αδελφότητα και την μοναστική κοινότητα της Λαύρας των Σπηλαίων (ιδρυθείσας από Ουκρανό μοναχό της Μονής Εσφιγμένου), η Ορθοδοξία αντιστάθηκε σθεναρά.

Από τον νότο, οι Σλαύοι υφίσταντο τις διαρκείς επιδρομές των Τατάρων της Κριμαίας, οι οποίοι άρπαζαν χιλιάδες άνδρες και γυναίκες για να τους μεταπωλήσουν στους δυτικούς δουλεμπόρους. Εξ ανάγκης, λοιπόν, στις στέππες της Ουκρανίας, οι ατίθασοι κοζάκοι του Ζαπαρόγκ διατηρούσαν, με την στρατιωτικής δομής κοινότητά τους, την ταυτότητά τους απέναντι στους Πολωνούς φεουδάρχες και τους μουσουλμάνους της Κριμαίας. Γλαφυρά μας τους περιγράφει στο «Τάρας Μπούλμπα» ο Νικολάϊ Γκόγκολ –ο Ουκρανός συγγραφέας των «Νεκρών Ψυχών» είναι ένας από τους γεννήτορες της ρωσσικής λογοτεχνίας!

Αλλά και οι σχέσεις των Ουκρανών με τους Ρώσσους δεν θα είναι σταθερές. Σε αρκετές περιπτώσεις, θα βρεθούν αντιμέτωποι, όπως όταν ο αταμάνος Ιβάν Μαζέπα θα πολεμήσει μαζί με τον Καρόλο ΧΙΙ της Σουηδίας, στην μάχη της Πολτάβας το 1709, εναντίον του Μεγάλου Πέτρου.

Η επικράτηση, όμως, της Ρωσσίας, θα αλλάξει καταλυτικά την ανθρωπογεωγραφία της Ουκρανίας. Στα εύφορα, αλλά αραιοκατοικημένα, εδάφη της νότιας Ουκρανίας ή «Νοβορωσσίας», η τσαρική εξουσία, με μια σχεδιασμένη εποικιστική πολιτική, κατοχυρώνει την ρωσσική κυριαρχία. Οι κάτοικοι, από 60 χιλιάδες γύρω στα 1770, θα φθάσουν το 1857, την επαύριο του Κριμαϊκού Πολέμου, τα 3,5 εκατομμύρια. Και μεταξύ αυτών που θα εποικίσουν τις περιοχές αυτές θα είναι Έλληνες, Γερμανοί Μενονίτες και πολυάριθμοι Εβραίοι. Εκεί, μάλιστα, στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, κατέληγε η αχανής Yiddishland της κεντρικής Ευρώπης. Οι Εβραίοι, με κατ’ εξοχήν αστικό πληθυσμό, θα ακμάσουν πληθυσμιακά, οικονομικά, πολιτικά και πνευματικά. Στην Οδησσό, ήδη στο δεύτερο ήμισυ του 19^ου αιώνα, θα αναλάβουν τα ηνία, από τους Ιταλούς και τους Έλληνες, του εμπορίου σίτου.  Από τον εβραϊκό πληθυσμό της Ουκρανίας θα αναδειχθούν ηγετικές μορφές του σιωνιστικού αλλά και του κομμουνιστικού κινήματος, όπως ο Λέων Τρότσκυ. Ο Ισαάκ Μπέμπελ θα μας δώσει, με το «Κόκκινο Ιππικό» του, μια ανάγλυφη και σκληρή συνάμα εικόνα του χώρου και των ανθρώπων. Η σχέση, όμως, των Εβραίων με τους Ουκρανούς, όπως και με την ρωσσική εξουσία, δεν θα είναι αρμονική. Ήδη τον 17^ο αιώνα, ο Αταμάνος Μπογκντάν Χμελίνσκι είχε εξαπολύσει ένα άγριο πογκρόμ εναντίον τους.

Τον 19^ο αιώνα, στην Ουκρανία, που βρίσκεται υπό την τσαρική κυριαρχία, θα αναπτυχθεί ο ουκρανικός εθνικισμός, που θα εκφραστεί μέσα από την ποίηση του Ταράς Σεφτσένκο. Ο εθνικισμός των Ουκρανών, ρομαντικός, αντι-φεουδαρχικός και αντι-απολυταρχικός, χωρίς να γίνει όμως αντι-ρωσσικός, θα εκφράσει την επιθυμία για απελευθέρωση από την δουλοπαροικία, ενώ θα αγαπήσει και θα αναδείξει τον λαϊκό πολιτισμό και τις παραδόσεις. Γι’ αυτό άλλωστε ο Σεφτσένκο θα τιμηθεί δεόντως κατά την διάρκεια της σοβιετικής περιόδου.

Στις δυτικές επαρχίες, όμως, οι οποίες μετά τους διαμελισμούς της Πολωνίας στα τέλη του 18^ου αιώνα έγιναν τμήμα της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, ο ουκρανικός εθνικισμός θα αποκτήσει διαφορετικό χαρακτήρα. Αντι-πολωνικός, αντι-εβραϊκός αλλά και αντι-ρωσσικός, στο μέλλον θα στραφεί για στήριξη προς τον γερμανικό παράγοντα. Για τους Γερμανούς, η Ουκρανία θα παραμένει μια ζωτικής σημασίας περιοχή για τον έλεγχο της Ευρασίας. Τόσο στον Πρώτο όσο και στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο γερμανικός στρατός θα καταλάβει την χώρα, συμπεριφερόμενος και στις δύο περιπτώσεις ως στυγνός κατακτητής. Την πρώτη φορά, οι Κεντρικές Αυτοκρατορίες θα κυριαρχήσουν στα ουκρανικά εδάφη, όπου προσπαθούσε να σταθεί ένα αδύναμο αστικό καθεστώς, μετά την συμφωνία του Μπρεστ-Λιτόφσκ. Μια επιλογή ανάγκης για τον Λένιν, που απελπισμένα επεδίωκε να διασώσει την παραπαίουσα, στις αρχές του 1918, μπολσεβίκικη επανάσταση. Τα κατοχικά αυστρογερμανικά στρατεύματα λεηλάτησαν την ουκρανική ενδοχώρα, προκαλώντας, όμως, ταυτόχρονα, ένα τεράστιο κίνημα αντίστασης των χωρικών, μέσα από το οποίο ξεπήδησαν σπουδαίοι αναρχικοί ηγέτες, όπως ο Μαχνό ή ο Γκριγκόριεφ. Οι ίδιοι που στην συνέχεια θα κατανικήσουν τους «Λευκούς» του Ντενίκιν και τους συμμάχους τους (μεταξύ αυτών και οι Έλληνες της περίφημης Ουκρανικής εκστρατείας, που σε αντίθεση με τους Γάλλους πολέμησαν και επέστρεψαν συντεταγμένα), πριν εξοντωθούν από τους μπολσεβίκους.

Μετά την λήξη του σοβιετο-πολωνικού πολέμου, που ακολούθησε τον ρωσσικό εμφύλιο, η Ουκρανία θα ανακηρυχθεί σε σοβιετική δημοκρατία. Χωρίς όμως το δυτικό της τμήμα, που θα παραμείνει στην Πολωνία, μέχρι το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότοφ, το 1939, να αλλάξει και πάλι τον χάρτη.

Θα έχει προηγηθεί, όμως, από τα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο σταλινικός δεσποτισμός, ο οποίος, κυρίως μέσω της βίαιης κολλεκτιβοποίησης, προκάλεσε και στην Ουκρανία τον θάνατο από την πείνα εκατομμυρίων ανθρώπων –τραγωδία γνωστή ως «χολοντομόρ»- και που θα ενισχύσει τα αντικομμουνιστικά αλλά και τα αντι-ρωσσικά αισθήματα. Τα γεγονότα αυτά καλλιέργησαν το έδαφος για την συνεργασία χιλιάδων Ουκρανών, υπό τον Στεπάν Μπαντέρα, με τους Γερμανούς ναζιστές, που εισέβαλαν το 1941 στην Σοβιετική Ένωση. Οι Ουκρανοί σύμμαχοι του Χίτλερ θα διαπράξουν, ως εκτελεστικά όργανα, ειδεχθή εγκλήματα σε μαζική κλίμακα, εναντίον, κυρίως, των Εβραίων. Σύντομα, όμως, ο Γκαίρινγκ, επισκεπτόμενος την κατεχόμενη Ουκρανία, θα υποβιβάσει τους ντόπιους συμμάχους του Άξονα στην κατηγορία του αναγκαίου για το Ράϊχ εργατικού δυναμικού. Έτσι, οι ψευδαισθήσεις για ένα ουκρανικό κράτος θα καταρρεύσουν, και αρκετοί κάτοικοι της δυτικής Ουκρανίας, έχοντας σχηματίσει αντάρτικες ομάδες, θα πολεμούν ταυτόχρονα εναντίον των Γερμανών, των Πολωνών, του Σοβιετικού στρατού αλλά και των πολυάριθμων και αξιόμαχων Ουκρανών παρτιζάνων.

Μετά τον πόλεμο, η Γαλικία και όλη η δυτική Ουκρανία θα αποτελέσουν τμήμα της Σοβιετικής Ουκρανίας, μέχρι και την διάλυση της ΕΣΣΔ. Στις αρχές του 1990, η επανεμφάνιση του ουκρανικού εθνικισμού θα βρει υποστήριξη από μεγάλο μέρος της κομματικής νομενκλατούρας της Δημοκρατίας, ως όχημα της ανεξαρτητοποίησής τους από την Μόσχα. Η γενικευμένη επέλαση στον δημόσιο πλούτο, πρόσκαιρα θα παραμερίσει τις βαθειές αντιθέσεις. Αρχικά, για τους κατοίκους της ανατολικής Ουκρανίας ένα ανεξάρτητο Ουκρανικό κράτος σήμαινε μόνον ένα μη κομμουνιστικό κράτος. Για τους κατοίκους της δυτικής Ουκρανίας σήμαινε, όμως, ένα, πάνω απ’ όλα, αντι-ρωσσικό κράτος. Οι διαφορές αυτές σύντομα αναδύθηκαν, μέσα σε ένα περιβάλλον απίστευτης οικονομικής διαφθοράς και ένδειας για την πλειοψηφία του ουκρανικού λαού. Και, καθώς η Ουκρανία εξακολουθεί να είναι μια χώρα των συνόρων μεταξύ του ευρωατλαντικού κόσμου και του ευρασιατικού κόσμου, τα γεωπολιτικά παιχνίδια που εξακολουθούν να παίζονται στη περιοχή είναι πάντοτε πολύ επικίνδυνα.

Σήμερα, κι ενώ η χώρα ισορροπεί σε τεντωμένο σχοινί, το εμπόδιο στην συνεννόηση των δύο μερών φαντάζει ανυπέρβλητο.  Η νότια και η ανατολική Ουκρανία -με έξοδο προς την θάλασσα, τεράστια βιομηχανική παραγωγή και απέραντους σιτοβολώνες- δεν θα είχε αντίρρηση να απαλλαγεί από τις δυτικές επαρχίες. Άλλωστε, η οικονομική επιβίωση των τελευταίων βασίζεται αποκλειστικά σχεδόν στις επιδοτήσεις του κρατικού προϋπολογισμού. Γι’ αυτό, το πλέον πιθανό είναι το επόμενο διάστημα η ρωσόφιλη πτέρυγα, με τις ευλογίες της Μόσχας και του Πούτιν, να προωθήσει την δημιουργία ημι-αυτόνομων περιφερειών, με ευρείες εξουσίες των τοπικών κυβερνήσεων στους τομείς της οικονομίας, της εκπαίδευσης, του πολιτισμού και της γλώσσας. Έτσι, είναι βέβαιο ότι, κάποια στιγμή, η χώρα θα οδηγηθεί στην διχοτόμηση ή και στην τριχοτόμηση. Αυτή, όμως, ίσως είναι και η μοναδική λύση που μπορεί να αποτρέψει έναν καταστροφικό εμφύλιο, για την έκρηξη του οποίου υφίστανται ήδη όλες οι προϋποθέσεις.