Οστρακισμός και εξοστρακισμός*

Το Ποντίκι

του Ξενοφώντος Μπρουντζάκη

Είναι γνωστό το περιστατικό που διασώζει ο Πλούταρχος σχετικά με έναν Αθηναίο πολίτη που ζητά, εν αγνοία του, από τον ίδιο τον Αριστείδη να γράψει το όνομά του στο όστρακο προκειμένου να εξοριστεί από την πόλη ο Αθηναίος πολιτικός. Γράφει ο Πλούταρχος:

Η διαδικασία εν συντομία γινόταν με τον παρακάτω τρόπο. Κάθε άνδρας έπαιρνε ένα όστρακο, έγραφε σε αυτό το όνομα του συμπολίτη του οποίου ήθελε την εξορία (και κάποιες φορές και κάποιο σχόλιο πέρα από το όνομα. Δεν υπήρχε λίστα υποψηφίων) και το έριχνε σε ένα μέρος της αγοράς φραγμένο κυκλικά με φράχτη. Οι άρχοντες πρώτα μετρούσαν τον συνολικό αριθμό των οστράκων. Αν ήταν λιγότερα από έξι χιλιάδες, η διαδικασία του εξοστρακισμού κηρυσσόταν άκυρη. Έπειτα, τοποθετούσαν αυτά που έφεραν διαφορετικό όνομα χωριστά μεταξύ τους και ο άνδρας που γράφτηκε από τον μεγαλύτερο αριθμό (πολιτών) εξοριζόταν για δέκα χρόνια, αλλά συνέχιζε να εκμεταλλεύεται την περιουσία του (χωρίς να χάνει τα πολιτικά του δικαιώματα). Σε μία τέτοια περίπτωση (482 π.Χ. και τον εξοστρακισμό του Αριστείδη), λέγεται ότι, όταν γράφανε τα όστρακα, κάποιος αγράμματος και πέρα για πέρα αγροίκος, έδωσε το όστρακό του στον Αριστείδη σαν να ήταν ο πρώτος τυχών και του ζήτησε να γράψει το όνομα του Αριστείδη σε αυτό. Εκείνος απόρησε και ρώτησε:

-Τι κακό σου έχει κάνει ο Αριστείδης;

-Κανένα, ήρθε η απάντηση. Δεν ξέρω τον κύριο, αλλά βαρέθηκα να ακούω να τον αποκαλούν παντού Δίκαιο. Στο άκουσμα αυτών των λόγων ο Αριστείδης δεν απάντησε, αλλά έγραψε το όνομά του στο όστρακο και το έδωσε πίσω.

Ήταν το 482 π.Χ., δυο μόλις χρόνια πριν την περίφημη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Τότε στην Αθήνα επικρατούσαν δυο πολιτικές απόψεις ως προς την άμυνα της πόλης απέναντι στον περσικό κίνδυνο. Ο Αριστείδης ήταν υπέρμαχος της πολιτικής εκείνης που επέμενε ότι η πόλη έπρεπε να εξοπλίσει το πεζικό της προκειμένου να αντιμετωπίσει τους Πέρσες, ενώ ο Θεμιστοκλής ήταν θιασώτης του ναυτικού εξοπλισμού της πόλης. Ιστορικά, η άποψη του Θεμιστοκλή απεδείχθη σωτήρια. Όχι μόνο κατάφερε να σώσει την Αθήνα, την Ελλάδα και, όπως πολλοί υποστηρίζουν, την ιστορία του δυτικού πολιτισμού, αλλά με κατεστραμμένο τον στόλο της, η Περσική Αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να ανακάμψει πριν ο Μέγας Αλέξανδρος επιτεθεί εναντίον της. Η ένταση της πολιτικής διαμάχης μεταξύ Αριστείδη και Θεμιστοκλή ήταν τέτοια που πριν οδηγηθούν στα άκρα, επιβλήθηκε ο οστρακισμός. Έτσι, ο Αριστείδης πήρε τον δρόμο της εξορίας, δρόμο που κατά ειρωνεία της ιστορίας ακολούθησε αργότερα κι ο θριαμβευτής της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, Θεμιστοκλής.

Το περιστατικό που διασώζει ο Πλούταρχος, ωστόσο, θίγει το πρόβλημα της αγραμματοσύνης, του να μην ξέρεις να διαβάζεις και να γράφεις, άρα να εξαρτάται η ψήφος σου από την καλή προαίρεση και ηθική ακεραιότητα του εγγράμματου. Πέραν αυτού, μας υποψιάζει έντονα και η δυνατότητα παραποίησης της ψήφου. Ήδη, σε αρχαιολογικές ανασκαφές βρέθηκαν 190 όστρακα, ξεχωριστά καταχωνιασμένα σε μιαν άκρη, έτοιμα προς μοίρασμα, που έφεραν το όνομα του Θεμιστοκλή και οι σύγχρονοι γραφολόγοι ανακάλυψαν ότι σε αυτά διακρίνονται μόνον 14 διαφορετικοί γραφικοί χαρακτήρες! Πράγμα που, συμπερασματικά, μας οδηγεί στο να υποθέσουμε ότι αυτά τα σημαδευμένα εκ των προτέρων, όπως θα λέγαμε σήμερα, ψηφοδέλτια, ήταν έτοιμα να μοιραστούν σε αναλφάβητους που θα τα χρησιμοποιούσαν κι έτσι θα αλλοιωνόταν το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας. Πρόκειται για σοβαρή υποψία περίπτωσης νοθείας, κάτι που συνεχίζεται ως πρακτική και στις σύγχρονες ψηφοφορίες, με πιο εξελιγμένες μεθόδους και λιγότερο ευδιάκριτα ίχνη…

Ο οστρακισμός σαν θεσμός δημιουργήθηκε σαν αποτρεπτικός μηχανισμός προκειμένου να προστατεύεται το δημοκρατικό πολίτευμα από εκείνους που είχαν βλέψεις να εγκαθιδρύσουν τυραννίδες. Για πρώτη φορά άρχισε να εφαρμόζεται στην αρχαία Αθήνα τον 6ο αιώνα π.Χ., ως νόμος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Aθηναίων πολιτεία 22.4), ο νόμος καθιερώθηκε από τον Κλεισθένη το 508/ 7 π.Χ.

Το βασικό σκεπτικό του νόμου είναι αποτρεπτικό. Έδινε, δηλαδή, το δικαίωμα στους Αθηναίους να απαλλάσσονται από τους πολίτες εκείνους που θεωρούσαν ότι έχουν αποκτήσει υπερβολική πολιτική δύναμη και επιρροή ώστε εν δυνάμει να μπορούν να τη στρέψουν εναντίον του δημοκρατικού πολιτεύματος. Στην ουσία, ήταν ένας νόμος που προσπαθούσε να θωρακίσει τη δημοκρατία. Ως απόηχο αυτού του νόμου μπορούμε να προβάλουμε ως παράδειγμα τον περιορισμό σε δυο θητείες του προέδρου των ΗΠΑ. Με αυτό τον τρόπο αφαιρεί από ένα άτομο τη δυνατότητα να αποκτήσει υπερβολική δύναμη και, κατά συνέπεια, να μπορεί δυνητικά να θέσει σε κίνδυνο το δημοκρατικό πολίτευμα και τη λειτουργία του.

Ο όρος προέρχεται από την ελληνική λέξη όστρακον, που σημαίνει θραύσμα αγγείου. Ονομάστηκε έτσι γιατί πάνω σε ένα κομμάτι κεραμικού θραύσματος οι Αθηναίοι χάρασσαν το όνομα εκείνου του πολίτη που θεωρούσαν επικίνδυνο στο να καταλύσει τη δημοκρατία. Ο θεσμός δεν συμπλήρωσε αιώνα και πιθανό να μην ανταποκρίθηκε επαρκώς στους λόγους δημιουργίας του – περισσότερο φαίνεται να έγινε εργαλείο αλληλοεξόντωσης των πολιτικών αντιπάλων. Έτσι, μετά από μια περίοδο ατονίας του, έφτασε να πέσει σε αχρηστία μετά τον οστρακισμό του Υπέρβολου, που είχε μεθοδευτεί από τον Αλκιβιάδη και τον πολιτικό του αντίπαλο Νικία, το 418 ή το 417 π.Χ.

Η Εκκλησία του Δήμου στην έκτη πρυτανεία συζητούσε εάν έπρεπε τον χρόνο εκείνο να εφαρμοσθεί – ή όχι – οστρακισμός. Στην περίπτωση που ψήφιζε υπέρ, τότε στην όγδοη πρυτανεία κάθε πολίτης έγραφε σε ένα όστρακο το όνομα του Αθηναίου που ήθελε να τιμωρηθεί. Για να εφαρμοστεί ο οστρακισμός, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, έπρεπε η Εκκλησία να συγκεντρώσει έξι χιλιάδες πολίτες, οπότε εξοριζόταν εκείνος το όνομα του οποίου ήταν γραμμένο στα περισσότερα όστρακα ή, σύμφωνα με άλλους, έπρεπε να μαζευτούν έξι χιλιάδες όστρακα που θα καταδίκαζαν τον ίδιο Αθηναίο. Ο πολίτης που καταδικαζόταν σε οστρακισμό έπρεπε να εγκαταλείψει την Αθήνα σε δέκα ημέρες και να παραμείνει εξόριστος για δέκα χρόνια. Αργότερα μειώθηκαν σε πέντε. Μετά, μπορούσε να επιστρέψει στην Αθήνα, επειδή στο διάστημα της εξορίας του δεν έχανε ούτε την ιδιότητα του πολίτη ούτε την περιουσία του.

* Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 2027 στις 28-6-2018