“Ο καπιταλισμός αγγίζει το τέλος του”

Κατάβασις

Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια συνέντευξη του Αμερικανού καθηγητή Immanuel Wallerstein στη γαλλική εφημερίδα Le Monde στις 12/10/2008, αμέσως δηλαδή μετά το ξέσπασμα της σημερινής οικονομικής κρίσης. Γνωστός για την οξύτατη κριτική του στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, ο διάσημος αυτός καθηγητής του Yale είναι ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης μαζί με τους Noam Chomsky και Pierre Bourdieu. Στο βασικό έργο του, Το Σύγχρονο Σύστημα-Κόσμος, ο Wallerstein υποστηρίζει πως η έννοια “Τρίτος Κόσμος” δεν έχει νόημα και πως, αντίθετα, υπάρχει ένα μόνο πολύπλοκο παγκόσμιο σύστημα οικονομικών σχέσεων – γεγονός που διαφοροποιεί τον σημερινό κόσμο από τις παλαιότερες αυτοκρατορίες. Η θεώρηση του Wallerstein είναι επηρεασμένη από τη μαρξιστική ανάλυση, τις θέσεις του Γάλλου ιστορικού Fernand Braudel, τη θεωρία των εξαρτήσεων και ιδιαίτερα τις έννοιές της “πυρήνας” και “περιφέρεια” και τη θεωρία των πολύπλοκων συστημάτων του νομπελίστα Ilya Prigogine. Το τακτικό διμηνιαίο δελτίο του με σχόλια για τις παγκόσμιες υποθέσεις αναδημοσιεύεται ευρύτατα.

Προβλέποντας το επερχόμενο τέλος του καπιταλισμού, ο Wallerstein οραματίζεται μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση, δηλαδή ένα νέο παγκοσμιοποιημένο σύστημα. Για το ίδιο ακριβώς ερώτημα, τι δηλαδή θα διαδεχτεί τον καταρρέοντα καπιταλισμό, υπάρχουν σήμερα ριζικά διαφορετικές προσεγγίσεις, που προβλέπουν αντίθετα την αποβιομηχάνιση, την αποανάπτυξη και την αποπαγκοσμιοποίηση του κόσμου. Το στοίχημα αν η ανθρωπότητα θα συνεχίσει τον δρόμο της παγκοσμιοποίησης ή αν θα κινηθεί προς ολοένα και πιο περιορισμένες σε έκταση πολιτικο-κοινωνικές συσπειρώσεις είναι καίριο, καθώς από την απάντηση εξαρτώνται τα μέτρα που οφείλουμε να λάβουμε για να περιοριστούν οι ζημιές από την πρωτοφανή κρίση του καιρού μας.

~ Gregorius

ο ο ο

ΕΡΩΤΗΣΗ: Έχοντας υπογράψει τη διακήρυξη του Πόρτο Αλέγκρε (“Δώδεκα προτάσεις για ένα άλλο εφικτό κόσμο”), το 2005, θεωρείσθε ένας από τους εμπνευστές του κινήματος της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης. Ιδρύσατε και διευθύνατε το Κέντρο Fernand-Braudel για τη μελέτη της οικονομίας των ιστορικών συστημάτων και των πολιτισμών στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης στο Binghamton. Πώς τοποθετείτε την τρέχουσα οικονομική και χρηματιστική κρίση μέσα στην “μακρά διάρκεια” της ιστορίας του καπιταλισμού;

Immanuel Wallerstein: Ο Fernand Braudel (1902-1985) ξεχώριζε τον χρόνο της “μακράς διάρκειας”, η οποία βλέπει τη χρονική ακολουθία μέσα στην ανθρώπινη ιστορία των συστημάτων, που διέπουν τις σχέσεις του άνθρωπου με το υλικό περιβάλλον του, από το χρόνο, μέσα στο εσωτερικό αυτών των φάσεων, των μακρών συγκυριακών κύκλων, οι οποίοι περιγράφηκαν από οικονομολόγους, όπως ο Nicolas Kondratieff (1982-1930) ή ο Joseph Schumpeter (1883-1950). Σήμερα, είναι σαφές, βρισκόμαστε στη φάση Β ενός κύκλου του Kondratieff, που είχε αρχίσει πριν τριάντα με τριανταπέντε χρόνια, μετά από μια πιο μακρόχρονη φάση Α (από το 1945 ως το 1975) στην ιστορία των πέντε αιώνων του καπιταλιστικού συστήματος.Στη φάση Α, το κέρδος δημιουργείτο από την υλική, βιομηχανική ή διαφορετική, παραγωγή. Στην φάση Β, ο καπιταλισμός, για να συνεχίσει να δημιουργεί κέρδος, έπρεπε να παίζει επενδυτικά παιχνίδια και να καταφεύγει στην κερδοσκοπία. Για περισσότερο από τριάντα χρόνια, οι επιχειρήσεις, τα κράτη και τα νοικοκυριά χρεωνόντουσαν σε μια μαζική κλίμακα. Σήμερα, διανύουμε το τελευταίο κομμάτι της φάσης Β του Kondratieff, κατά τη διάρκεια του οποίου η δυνητική πτώση γίνεται πραγματική κι οι φούσκες εκρήγνυνται η μια μετά την άλλη: Οι χρεοκοπίες πολλαπλασιάζονται, η συγκέντρωση του κεφάλαιου αυξάνει, η ανεργία πολλαπλασιάζεται κι η οικονομία γνωρίζει μια κατάσταση πραγματικής ύφεσης.

Αλλά σήμερα, αυτή η στιγμή του συγκυριακού κύκλου συμπίπτει με και, κατά συνέπεια, χειροτερεύει τη μεταβατική περίοδο μεταξύ δυο συστημάτων μακράς διάρκειας. Στην πραγματικότητα, θεωρώ ότι έχουμε μπει προ τριάντα ετών στην τελευταία φάση του καπιταλιστικού συστήματος. Αυτό που βασικά διαφοροποιεί τη φάση αυτή από την αδιάλειπτη διαδοχή των προηγούμενων συγκυριακών κύκλων είναι ότι ο καπιταλισμός δεν καταφέρνει πια “να αποτελεί ένα σύστημα”, με την έννοια που καταλάβαινε ο φυσικο-χημικός Ilya Prigogine (1917-2003): Όταν ένα σύστημα, βιολογικό, χημικό ή κοινωνικό, αποκλίνει όλο και περισσότερο κι όλο και συχνότερα από την κατάσταση της ευστάθειας, δεν μπορεί να πετύχει πλέον να ξαναβρεί την ισορροπία του και τότε παρατηρούμε να λαμβάνει χώρα μια διακλάδωση σε μια νέα κατάσταση.

Η κατάσταση γίνεται χαοτική, ανεξέλεγκτη από τις δυνάμεις, που ως τότε εξουσίαζαν σ’ αυτήν, και μπορεί κανείς να παρατηρήσει την ανάδυση μιας πάλης, όχι πλέον μεταξύ των υπερασπιστών του συστήματος και των ανταγωνιστών τους, αλλά μεταξύ όλων των παικτών, δηλαδή όλων όσων αγωνίζονται για να καθορίσουν τι είναι αυτό που θα αντικαταστήσει το παλιό σύστημα. Κρατώ τη χρήση της λέξης “κρίση” γι’ αυτόν τον τύπο μιας περιόδου. Βρισκόμαστε λοιπόν μέσα σε μια κρίση. Ο καπιταλισμός αγγίζει το τέλος του.

ΕΡ.: Γιατί όμως δεν πρόκειται για μια νέα μετάλλαξη του καπιταλισμού, όπως ώς τώρα τον ξέραμε, κάτι που όπως, τέλος πάντων, έχει ήδη γίνει με τη μετάβαση από τον εμπορικό στο βιομηχανικό καπιταλισμό κι από τον βιομηχανικό στον χρηματο-οικονομικό καπιταλισμό;

Ο καπιταλισμός είναι παμφάγος, αρπάζει το κέρδος, εκεί όπου είναι σημαντικότερο σε μια δεδομένη στιγμή. Δεν ικανοποιείται με περιθωριακά μικρά κέρδη. Αντίθετα, τα μεγιστοποιεί φτιάχνοντας τα μονοπώλια – αυτό προσπάθησε ακόμη να κάνει τελευταία με τις βιοτεχνολογίες και τις τεχνολογίες της πληροφορικής. Αλλά νομίζω ότι οι δυνατότητες για πραγματική συσσώρευση από μεριάς του συστήματος έχουν φθάσει στα όριά τους. Ο καπιταλισμός, από τη γέννησή του το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, έχει γαλουχηθεί με μια διαφοροποίηση του πλούτου μεταξύ ενός κέντρου, όπου συγκλίνουν τα κέρδη, και των περιφερειών (όχι αναγκαστικά γεωγραφικών), όπου βρίσκονται αποκλεισμένοι οι όλο και πιο πολύ φτωχότεροι.

Από αυτή την άποψη, το οικονομικό συμμάζεμα της Ανατολικής Ασίας, της Ινδίας, της Λατινικής Αμερικής, αποτελεί μια ανυπέρβλητη πρόκληση για την “παγκόσμια οικονομία,” που δημιουργήθηκε από τη Δύση και η οποία δεν καταφέρνει πλέον να ελέγχει το κόστος της συσσώρευσης. Οι τρεις παγκόσμιες καμπύλες, του κόστους της εργατικής δύναμης, των πρώτων υλών και των δασμών, βρίσκονται παντού σε μεγάλη άνοδο για κάποιες δεκαετίες τώρα. Η σύντομη περίοδος του νεοφιλελευθερισμού, που έχει πια κλείσει τον κύκλο της, κατάφερε να αντιστρέψει αλλά μόνο παροδικά αυτήν την τάση: Στο τέλος της δεκαετίας του 1990, αυτά τα κόστη ήσαν βέβαια χαμηλότερα από τη δεκαετία του 1970, αλλά ήσαν ψηλότερα από ό,τι το 1945. Στην πραγματικότητα, η τελευταία περίοδος της πραγματικής συσσώρευσης – “η ένδοξη τριακονταετία” – κατέστη ανέφικτη, επειδή ακριβώς τα κεϋνσιανά κράτη έθεσαν τις δυνάμεις τους στην υπηρεσία του κεφάλαιου. Αλλά, και τότε πάλι, φθάσαμε στα όρια!

ΕΡ.: Υπάρχουν προηγούμενες καταστάσεις της τρέχουσας φάσης, όπως την περιγράφετε;

Υπήρχαν πολλά πράγματα στην ιστορία της ανθρωπότητας, που στρεφόντουσαν αντίθετα σ’ αυτά, στα οποία παραπέμπει η αναπαράσταση, που κατασκευάσθηκε στο μέσο του 19ου αιώνα, της συνεχούς κι αναπόφευκτης προόδου, συμπεριλαμβανομένης και της μαρξιστικής εκδοχής της. Προτιμώ να περιορισθώ στη θέση της δυνατότητας της προόδου κι όχι στο αναπόφευκτό της. Σίγουρα, ο καπιταλισμός είναι το σύστημα, που γνώριζε πώς να παράγει, μ’ έναν εξαιρετικό κι αξιοσημείωτο τρόπο, τα περισσότερα αγαθά και πλούτη. Αλλά όμως πρέπει ακόμη να δούμε και το σύνολο των ζημιών – για το περιβάλλον, για την κοινωνία – που επίσης παραγόταν. Το μόνο καλό είναι εκείνο, που επιτρέπει να εξασφαλισθεί για το μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων μια ορθολογική και συνετή ζωή.

Όμως, η πιο πρόσφατη κρίση παρόμοια με τη σημερινή είναι η κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος στην Ευρώπη, μεταξύ των μέσων του 15ου και του 16ου αιώνα, και η αντικατάστασή του από το καπιταλιστικό σύστημα. Η περίοδος αυτή, που κορυφώνεται με τους θρησκευτικούς πόλεμους, βλέπει να καταποντίζονται η βασιλική εξουσία κι η κυριαρχία των ευγενών και της εκκλησίας πάνω στις πιο πλούσιες επαρχιακές κοινότητες και πάνω στις πόλεις. Γι’ αυτό κατασκευάζονται, με διαδοχικές απόπειρες και με ασυνείδητο τρόπο, κάποιες απροσδόκητες λύσεις, των οποίων η επιτυχία θα τελειώσει με τη “συγκρότηση του συστήματος,” που θα επεκταθεί λίγο-λίγο κάτω από τη μορφή του καπιταλισμού.

ΕΡ.: Πόσο χρόνο πρέπει να διαρκέσει η τρέχουσα μετάβαση και τι θα μπορούσε να προκύψει από αυτή; 

Η περίοδος καταστροφής της αξίας, που κλείνει τη φάση Β ενός κύκλου Kondratieff, διαρκεί γενικώς από δυο ως πέντε χρόνια, πριν ικανοποιηθούν οι συνθήκες εισόδου στη φάση Α, τότε που κάποιο πραγματικό κέρδος μπορεί πάλι να εξαχθεί από τους νέους τύπους υλικής παραγωγής, που περιγράφηκαν από τον Schumpeter. Αλλά το γεγονός ότι η φάση αυτή αντιστοιχεί τώρα σε μια κρίση του συστήματος, μας αναγκάζει να εισέλθουμε σε μια περίοδο πολιτικού χάους, κατά τη διάρκεια της οποίας οι κυρίαρχοι πρωταγωνιστές, που βρίσκονται στην κορυφή των επιχειρήσεων και των κρατών της Δύσης, θα προσπαθήσουν να κάνουν ο,τιδήποτε είναι τεχνικώς δυνατό, για να ξαναβρούν την ισορροπία, παρότι το πιθανότερο είναι ότι δεν θα κατορθώσουν να κάνουν τίποτε.

Οι πιο έξυπνοι από αυτούς έχουν ήδη καταλάβει ότι θα έπρεπε να κάνουν κάτι εντελώς καινούργιο. Αλλά όμως υπάρχει ένα μεγάλο πλήθος παικτών, που ήδη ενεργούν με τρόπο άτακτο και ασυνεπή για να συμβάλουν στη ανάδυση των νέων λύσεων, χωρίς όμως να γνωρίζουν ακόμη ποιο σύστημα θα ξεπροβάλει από τέτοιες αναζητήσεις.

Βρισκόμαστε σε μια περίοδο, μάλλον σπάνια, κατά την οποία η κρίση κι η αδυναμία των ισχυρών αφήνουν χώρο στην ελεύθερη βούληση του κάθε άνθρωπου: Υπάρχει σήμερα ένα χρονικό διάστημα, κατά τη διάρκεια του οποίου ο καθένας μας έχει τη δυνατότητα επιρροής του μέλλοντος μέσω της ατομικής του δράσης. Αλλά, καθώς το μέλλον αυτό θα είναι το άθροισμα ενός ανυπολόγιστου πλήθους δράσεων, είναι απολύτως αδύνατο να προβλέψουμε ποιο θα είναι το μοντέλο, που τελικά θα επιβληθεί. Σε δέκα χρόνια, πιθανό να μπορούμε να δούμε τα πράγματα καθαρότερα. Σε τριάντα ή σαράντα χρόνια, ένα νέο σύστημα θα αναδυθεί. Πιστεύω ότι είναι το ίδιο πιθανό να δούμε να εγκαθίσταται ένα σύστημα εκμετάλλευσης, αλίμονο, ακόμη περισσότερο βίαιο από τον καπιταλισμό, ή αντίθετα να δούμε να επικρατεί ένα μοντέλο περισσότερο δίκαιο και αναδιανεμητικό.

ΕΡ.: Έχουν οι προηγούμενες μεταλλάξεις του καπιταλισμού οδηγήσει σε μια μετατόπιση του κέντρου της “παγκόσμιας οικονομίας”, για παράδειγμα, από τη λεκάνη της Μεσογείου προς τις ευρωπαϊκές ακτές του Ατλαντικού και μετά προς τις Ηνωμένες Πολιτείες; Μήπως το επερχόμενο σύστημα θα έχει το κέντρο του στην Κίνα; 

ΑΠ.: Η κρίση που ζούμε αντιστοιχεί επίσης στο τέλος ενός πολιτικού κύκλου, εκείνου της αμερικανικής ηγεμονίας, που επίσης ξεκίνησε στη δεκαετία του 1970. Οι Ηνωμένες Πολιτείες θα παραμείνουν ένας σημαντικός πρωταγωνιστής, αλλά δεν θα μπορέσουν να ξαναποκτήσουν την κυρίαρχη θέση τους απέναντι στον τωρινό πολλαπλασιασμό των κέντρων δύναμης, με τη Δυτική Ευρώπη, την Κίνα, την Βραζιλία, την Ινδία. Μια νέα ηγεμονική δύναμη, αν αναφέρεται κανείς στο χρόνο “μακράς διάρκειας” του Braudel, θα χρειαζόταν πιθανόν ακόμη άλλα πενήντα χρόνια για να επιβληθεί. Αλλά δεν γνωρίζω ποια θα είναι.

Στο μεταξύ, οι πολιτικές συνέπειες της τρέχουσας κρίσης θα είναι τεράστιες, στο μέτρο που οι κυρίαρχοι του συστήματος θα προσπαθήσουν να βρουν τους αποδιοπομπαίους τράγους για την κατάρρευση της ηγεμονίας τους. Θεωρώ ότι οι μισοί Αμερικανοί δεν θα αποδεχθούν αυτό που συμβαίνει. Έτσι, οι εσωτερικές συγκρούσεις θα αυξηθούν στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες βρίσκονται στο δρόμο να γίνουν η πιο ασταθής χώρα του κόσμου από πολιτικής πλευράς. Και μην ξεχνάτε ότι εμείς, οι Αμερικανοί, είμαστε όλοι οπλισμένοι.