Αναζητώντας τους κενταύρους

Νέα Πολιτική

του Χαρίτου Αναστασίου*

Ποιος δεν ξέρει τους κενταύρους; Όντα μυθικά μα και συμβολικά συνάμα, με ανθρώπινο άνω κορμό και κορμί αλόγου από τα νεφρά και κάτω. Εξοπλισμένοι με την ανθρώπινη διάνοια μα και θηρία άγρια επιρρεπή στα ένστικτα της φύσης: τέκνα πνευματικά των ουρανών, με τα τέσσερα τους πόδια να τρέχουν πάνω στην αιώνια χθόνια μητέρα.

Η αρχαία γραμματεία και μυθολογία μας προσφέρει τόσες μα τόσες αναφορές για τα πλάσματα αυτά. Αυτόχθονες του Πήλιου, που οι χιονισμένες του κορυφές στέκονται πάνω από τα λευκά κύματα του Αιγαίου και το ήρεμο γαλάζιο του Παγασητικού, θα άφηναν τα σπηλαιώδη τους λημέρια καλεσμένοι στο γάμο του βασιλέα των Λαπίθων, Πειρίθου. Μεθυσμένοι από το κρασί θα ορμούσαν να βιάσουν σαν άγρια θηλαστικά τις γυναίκες των ξενιστών τους, πολλοί θα έπεφταν νεκροί από το χέρι του Πειρίθου και του Θησέα, προξενώντας όμως ζημιές και πραγματοποιώντας κλοπές, φόνους και βιασμούς. Φτάσανε στη μακρινή Φολόη της Πελοποννήσου όπου και πάλι μεθυσμένοι από το κρασί που προσέφερε ο Φολός στον ξένο Ηρακλή θα προκαλούσαν ταραχές και θα έπεφταν θύματα της σαΐτας του ήρωα. Όντα σοφά και εξαίρετοι διδάσκαλοι παράλληλα. Ποιος ξεχνά τον μέγα Χείρωνα που από το άντρο του πέρασαν και διδάχθηκαν από μικρά παιδιά τόσοι άνδρες αγαθοί σαν τον Ιάσωνα, τον Αχιλλέα, τον Πηλέα, τον Αία, τον Θησέα και τον Ασκληπιό.

Πλάσματα με νόηση ανθρώπινη μα και τα άγρια ένστικτα τους ικανά να οδηγήσουν στη καταστροφή. Αρχέτυπα της αιώνιας σύγκρουσης των δύο στοιχείων που καθορίζουν τη βούληση του κάθε ανθρώπου, της ψυχής και του πνεύματος. Αιώνια και τόσο άγνωστη, η ανθρώπινη ψυχή αποτελεί ο συσσωρευμένο φορτίο όλης της πρότερης διαδρομής του ανθρώπου: η θέληση για επιβίωση, αναπαραγωγή και συνέχεια των αρχέγονων όντων, ο φόβος των πρώτων ανθρώπων για τον ήλιο που έδυε και τη νύκτα που ακολουθούσε τη στερημένη από το ζωογόνο φως της ημέρας, η θέληση για ηδονή, κυριαρχία και έλεγχο, οι πρώτες εντυπώσεις που σαν νεαρός είδε να σκαλίζονται στη μνήμη του. Άγρια και ακατέργαστη, φορτωμένη με τα αρχαία ένστικτα και τα ερεθίσματα που της προσέφερε το μακρύ ταξίδι της ζωής η ψυχή είναι που υποτάσσει τον άνθρωπο στο κόσμο της φύσης. Το πνεύμα πάλι είναι επίκτητο, πλάθεται στη πορεία της ζωής του ανθρώπου μέσω της ελεύθερής του βούλησης, ένα δώρο που τον ξεχωρίζει από τα ζώα ως έλλογο ον.

Πνεύμα και ψυχή συνυπάρχουν μέσα στη ταραγμένη ανθρώπινη ύπαρξη, με τη ψυχή να κουβαλάει τις προϊστορικές της αναμνήσεις συχνά σαν ένα περιττό και σκοτεινό φορτίο για ένα ον με βούληση. Μια συνεχής σύγκρουση πράγματι συμβαίνει μεταξύ αυτών των δύο, μεταξύ της ελεύθερης βούλησης και της υποταγής στη φυσική μοίρα, μεταξύ της δημιουργίας και της συνήθειας, ανάμεσα στο λόγο και στο ένστικτό, τον Απόλλωνα και τον Διόνυσο. Οι δύο αυτοί θεοί πάλι σαν αρχέτυπα πρότυπα: ο Φοίβος Απόλλων δεν έπαψε ποτέ να εκφράζει τον ζωογόνο ήλιο, τη λογική και την αναζήτηση, την ουράνια τάξη και το ελεύθερο πνεύμα, το λόγο και το έπος. Ο δε Βάκχος Διόνυσος είναι ένα στοιχείο της γης, ένας διαρκής σύνδεσμος των θεών με τα ταπεινότερα ανθρώπινα ένστικτα, τη ζωώδη συνουσία, την ικανοποίηση των ενστίκτων, τη φυγή από το πόνο, το χάος των νυχτερινών εορτών, τον άγριο κοπετό και την παραστατική απεικόνιση του ανθρώπινου δράματος μέσα από τον χορό και τον θρήνο. Ο Φοίβος πάνω σε ένα άρμα που δύο κύκνοι σέρνουν αναζητεί τη σοφία στα Υπερβόρεια με τους αυστηρούς μα άριστους αγαπημένους του και τις ξανθές και σεμνές παρθένες, ο Βάκχος πάλι τραβά γυμνός μα φορτωμένος κοσμήματα ακολουθούμενος από παθιασμένες μαινάδες και μεθυσμένους σάτυρους προς τις Ινδίες, τη νωχελική και οργιαστική Ανατολή. Η σύνθεση δε αυτών των δύο, της λογικής έκφρασης μέσα από τον λόγο και την ομιλία, αλλά και της ενστικτώδους έκφρασης των συναισθημάτων χάρις τον δυναμικό χορό, το θρήνο και το τραγούδι οδήγησε στο θέατρο, στο αρχαίο δράμα τη μέγιστη προσφορά του ελληνισμού.

Λογική και ένστικτο, αρετή και ηδονή, ελευθερία και ανάγκη, κάματος και σχόλη, αγάπη και έρως, διαρκώς συγκρούονται μέσα στους ανθρώπους, με τη διαλεκτική αυτή να οδηγεί τον άνθρωπο από τα μεγαλύτερα πνευματικά επιτεύγματα στα ταπεινότερα ψυχικά ένστικτα. Ο Κένταυρος είναι που εκφράζει αυτή τη πραγματικότητα: τον φόβο του ανθρώπου για τη στιγμή που τα πνευματικά δεσμά θα χαλαρώσουν και τα ένστικτα μιας αχαλιναγώγητης ψυχής ξεπροβάλουν και οδηγήσουν στο χάος καθοδηγώντας την ανθρώπινη νόηση. Έρως, πόλεμος, φθόνος, μίσος, τυραννία, βιασμός και φόνος οι εκφράσεις της ελεύθερης ψυχής που οδηγούν από το μεγαλείο στη καταστροφή και αντίστροφα. Η οσμή του οίνου που οδηγεί τους κενταύρους να βιάσουν και να κλέψουν δεν είναι παρά το σημάδι της ανθρώπινης χαλάρωσης απέναντι στα ένστικτα και η επιβολή αυτών πάνω του.

Τι έχει να μας πει όμως ο Χείρωνας; Ο Χείρωνας στο άντρο του στο Πήλιο διδάσκει τους αγαθούς νέους που οι άξιοι γονείς τους εμπιστεύονται σε αυτόν. Ον πρωτόγονο μα με βαθιά σοφία ο Χείρων κατανοεί καλύτερα τα σημάδια της φύσης από τους ανθρώπους, σαν και τα ζώα επικοινωνεί με αυτή και εξηγεί τα χθόνια σημάδια. Συνδυάζοντας τη λογική που δεν έχουν τα άλογα όντα, με το ένστικτο που κρύβει καλά μα δεν συνειδητοποιεί ο άνθρωπος ο Χείρων προσφέρει τη μαγική γνώση, τη γνώση δηλαδή την ακατάληπτη από τη λογική στους άριστους μαθητές του. Μισός άνθρωπος και μισός θηρίο γνωρίζει καλά πως μπορείς να μάχεσαι τόσο μέσω του νόμου, όσο και μέσω της δύναμης, μαθαίνει στους αρχαίους πρίγκηπες (princeps-πρώτοι) πώς να χρησιμοποιούν αρμονικά τόσο τη μία λογική φύση, όσο και την άλλη την αρχέγονη, ώστε να καταλάβουν πως η μία δεν μπορεί να διαρκέσει δίχως την άλλη. Διότι αν ο άνθρωπος ξεχάσει το πνεύμα και στραφεί στο ένστικτο θα πεθάνει όντας ον αδύναμο σωματικά σε σχέση με τα άγρια θηρία, αν πάλι αφήσει τη φύση και τα ένστικτά της πάλι ο θάνατος θα ακολουθήσει……..

Επισκεπτόμενος τον μεγάλο Γερμανό μαθηματικό Gottlob Frege, ο πατέρας της σύγχρονης μαθηματικής λογικής Bertrand Russell, στην προσπάθεια του να θέσει στέρεες φιλοσοφικές βάσεις στο επιστημονικό οικοδόμημα των μαθηματικών, θα άκουγε τον πρώτο να τον αποκαλεί κένταυρο. Κένταυρο μισό μαθηματικό και μισό φιλόσοφο, μισό επιστήμονα και μισό στοχαστή. Αργότερα ο ίδιος διέκρινε τη τάξη αυτή των κένταυρων από τους υπόλοιπους επιστήμονες, τους απλούς μαθηματικούς, φυσικούς, χημικούς και βιολόγους που αδυνατούσαν ή απλά αδιαφορούσαν να συνδυάσουν τη φιλοσοφική σκέψη με την επιστημονική ανάλυση, παρατήρησε δε έντονα την αδυναμία των τελευταίων να δημιουργήσουν ένα στέρεο και συμπληρωματικό επιστημονικό οικοδόμημα, αφήνοντας τη δουλειά αυτή στους επιστήμονες-φιλόσοφους: ο Heisenberg, ο Scrodinger, ο Einstein, ο Russell, ο Wittgenstein, ο Goedel αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα ανθρώπων που δεν έμειναν στη φορμαλιστική ανάλυση αλλά προχώρησαν στη φιλοσοφικά σπάζοντας τα στενά επιστημονικά όρια και χτίζοντας επιστημονικές βάσεις στιβαρές ως βατήρες για τα μελλοντικά ανθρώπινα άλματα. Στο σύγχρονο κόσμο πάλι όπου η φιλοσοφία καλείται από πολλούς θετικούς ‘’επιστήμονες’’ ως νεκρή και άχρηστη, απέναντι στη μονήρη ΄΄επιστημονική’’ πρόοδο, τα λόγια του Russell αποτελούν το καλύτερο παράδειγμα του αιρετικού για το σύγχρονο άνθρωπο ορισμού της φιλοσοφίας ως ‘’επιστήμης των επιστημών’’.

Κλείνοντας αξίζει να φανερωθεί και ο συμβολισμός που διέπει το τέλος του Χείρωνα: καταδιώκοντας τους ταραχοποιούς κενταύρους της Φολόης μέχρι το Πήλιο ο ήρωας Ηρακλής πέτυχε κατά λάθος με τα φαρμακερά του βέλη τον σοφό κένταυρο. Όντας ο ίδιος αθάνατος ο γιός της Φιλύρας δεν μπόρεσε να υποστεί τους πόνους και παρακάλεσε το Δία να πάρει την αθανασία του και να τη προσφέρει στο Προμηθέα που ήταν έτοιμος να αλυσοδεθεί στους βράχους του Καυκάσου. Ο Προμηθέας απέκτησε την αιώνια ζωή, αφότου λύτρωσε από την αγριότητα της φύσης τον γυμνό και αδύναμο άνθρωπο προσφέροντάς του την επιστήμη, τις τέχνες και τη φωτιά, αφού τον έκανε ικανό να σκέπτεται. Ο Χείρων δείγμα της αρχέγονης σοφίας, της επαφής του άγριου προϊστορικού ανθρώπου με τον παλμό της φύσης αφήνει τη ψυχή του και προσφέρει πλέον την ‘’αθανασία΄΄ του στον νέο άνθρωπο, στο λογικό ον που σπάει τα χθόνια δεσμά του και πορεύεται μέσα από τη γνώση να αποδείξει την ‘’ουράνιά’’ του καταγωγή.

*Φοιτητής χημικών μηχανικών, ΕΜΠ