Παραμένει αδύνατη η ανάκαμψη*

Το Ποντίκι

Του Θεόδωρου Παπαηλία

 

Έχει υποστηριχθεί ότι η βύθιση της Ελλάδος στην κρίση δεν ήταν τυχαία, αλλά ένα επαπειλούμενο γεγονός που ύφερπε από τις αρχές της μεταπολεμικής περιόδου. Το ορθό συνεπώς είναι να εξετάζεται όχι γιατί προέκυψε, αλλά γιατί δεν συνέβη αυτή νωρίτερα (στις δεκαετίες 1960, ’70, ’80 κ.λπ.).

 

1. Οι οικονομικές εξελίξεις 2010 - 2014

 

Παρά τις ψευδαισθήσεις και τους έωλους ισχυρισμούς περί αποφυγής χρεοκοπίας λόγω ένταξης της χώρας στον μηχανισμό στήριξης, η ύφεση ήταν τέτοιου μεγέθους – Πίνακας 1 – που συρρίκνωσε το ΑΕΠ κατά 25% (μεταξύ 2008-2013). Το ΔΝΤ υπολόγιζε ότι από το 2012 ή αρχές 2013 η Ελλάς θα εξήρχετο από το τέλμα. 

 

Η αστοχία των μαθητευόμενων αυτών διεθνών ολετήρων οδήγησε σε αλυσιδωτές πολιτικές εκρήξεις. Αντίστοιχα το PSI (το «κούρεμα» των ομολόγων) απεδείχθη ως έναν βαθμό απάτη. Κάτι λιγότερο από το 50% αφορούσε ελληνικές τράπεζες, ασφαλιστικά ταμεία και Έλληνες μικροομολογιούχους. Έτσι, το κράτος θα δανειζόταν εν συνεχεία για να διασώσει τράπεζες και ταμεία! 

 

Ο Πίνακας 1 αποτυπώνει την κατάπτωση. Οι επενδύσεις, το κρισιμότερο μέγεθος ανάπτυξης, τείνουν να εξαϋλωθούν, αφού δεν καλύπτουν ούτε τη φθορά του κεφαλαίου (κτήρια, μηχανήματα, κ.λπ.), με συνέπεια η συσσώρευση κεφαλαίου να κατακρημνίζεται. Συνεπώς, οι δυνατότητες διάσωσης είναι ανύπαρκτες. Το 2000 ο ακαθάριστος σχηματισμός κεφαλαίου ήταν διπλάσιος των αποσβέσεων· το 2013 είναι υποδιπλάσιος. Το 2014, σύμφωνα με εκτιμήσεις, σε πληθωρισμένες τιμές, το καθαρό εισόδημα βρισκόταν λίγο υψηλότερα του 2000. Άρα, κάθε λόγος περί success story συνιστά ευφυολόγημα και κάθε προσδοκία για γοργή ανάκαμψη ευσεβής πόθος.

 

Πίνακας 1

Βασικά μακροοικονομικά μεγέθη σε τρέχουσες τιμές σε εκατ. ευρώ

 

	2000	2005	2008*	2010*	2013*
Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν σε αγοραίες τιμές	136.281	193.050	233.198	222.151	182.054
Αποσβέσεις παγίου κεφαλαίου	15.541	23.636	29.846	35.647	45.882
Καθαρό Εθνικό Εισόδημα σε αγοραίες τιμές	121.107	166.604	195.728	180.270	136.003
Ακαθάριστος Σχηματισμός Κεφαλαίου	31.778	41.322	55.996	38.955	23.682

 

Το ισοζύγιο εξαγωγών - εισαγωγών (Πίνακας 2) δείχνει να κλείνει αποκλειστικά σχεδόν λόγω της κατακρήμνισης των εισαγωγών, που προήλθε από τη μείωση των εισοδημάτων. Η μικρή πρόοδος των εξαγωγών σχετίζεται κυρίως με την κάμψη της τιμής του ευρώ.

 

Πίνακας 2

Εισαγωγές - εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών σε εκατομμύρια ευρώ

 

 

Τρέχουσες τιμές	2000	2005	2008*	2010*	2013*
Εισαγωγές	52.277	62.741	90.052	70.020	57.815
Εξαγωγές	33.882	44.807	56.271	49.414	53.014
Ισοζύγιο εξαγωγών - εισαγωγών	-18.395	-17.934	-33.781	-20.606	-4.801

 

 

Ο κλάδος των ορυχείων – Πίνακας 3 – τείνει να εξαφανιστεί, όπως και αυτός της βιομηχανίας και του εμπορίου. Το 2000 λειτουργούσαν στην κυρίως βιομηχανία 5.000 καταστήματα με 234.000 απασχολούμενους, έναντι 3.900 και 209.000 το 2010 αντιστοίχως. Το 2014 εκτιμάται ότι ο αριθμός των βιομηχανικών καταστημάτων έπεσε κάτω των 3.000 με απασχόληση περί τα 180.000 άτομα.

 

Πίνακας 3 

Καταστήματα ορυχείων και απασχόληση 

 

 

Έτος	2000	2005	2010
Αριθμός καταστημάτων	776	717	462
Αριθμός απασχολουμένων	13.453	12.711	5.470

 

2. Η πολιτική συμπεριφορά σε συνθήκες πτώχευσης

 

Ο πίνακας 4 αποτυπώνει – μια πρώτη προσέγγιση – την πολιτική συμπεριφορά ανά θέση στην αγορά εργασίας. Περίπου το 60-70% των αγροτών μένουν μάλλον αδιάφοροι από την πολιτική που ασκήθηκε μέχρι το 2015. 

 

Η έντονη δυσαρέσκεια αφορά το 30-40% και σχετίζεται είτε με κλασικούς ψηφοφόρους, που στέκονται σχετικά σταθερά εχθρικοί στην κυβερνητική πολιτική, είτε με μέρος αυτών που επλήγη έντονα την τελευταία πενταετία. Γενικά φαίνεται ότι ο κύριος όγκος κινείται σε μετριοπαθείς επάλξεις. Αυτό τεκμαίρεται από την παύση των αγροτικών κινητοποιήσεων (κατάληψη οδικών αρτηριών κ.λπ.). 

 

Μολονότι η θέση του μέσου αγρότη δεν βελτιώθηκε σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία, εν τούτοις αυτός, συγκρίνοντας τη δεινή κατάσταση στην οποία έχει βυθιστεί μεγάλο τμήμα των δημοσίων και ιδιωτικών υπαλλήλων και την εκτίναξη της ανεργίας, κρίνει ότι τα άλλα κοινωνικά στρώματα είναι περισσότερο θιγμένα και ως εκ τούτου δεν αντιδρά δυναμικά. 

 

Πίνακας 4

Τάξεις (θέση στην αγορά εργασίας) και πολιτική συμπεριφορά

 

 

Κοινωνικά Στρώματα	Πληθυσμός (χιλιάδες)	% έντονα δυσαρεστημένοι	Πλήθος έντονα δυσαρεστημένων  (χιλιάδες)
Αγρότες	500	30-40	150-200
Ιδιωτικοί Υπάλληλοι & Εργάτες	1.310	60	770
Δημ. Υπάλληλοι & Ανώτ. στελ.	790	70-80	550-630
Ελεύθεροι Επαγγελματίες & Εργοδότες	990	50	480
Συνολική απασχόληση	3.590	55- 59%	1.950-2.080
Συνταξιούχοι	2.700	65-70%	1.740-1.890
Άνεργοι	1.360	75-80%	1.010-1.090
Σύνολο	7.650	62-67%	4.700-5.060
Πηγή: Παπαηλίας Θ., Πολιτικά κόμματα και Οικονομική Πολιτική στην  Ελλάδα (2010-2015), αδημοσίευτη έρευνα. Στον πίνακα δεν περιλαμβάνεται η συμπεριφορά των φοιτητών, οικοκυρών κ.λπ.

 

 

Το 40% των ιδιωτικών υπαλλήλων ανέχεται την πολιτική 2010-2014 είτε λόγω φόβου προς το χειρότερο, είτε επειδή παραμένουν παραδοσιακοί ψηφοφόροι, που έστω και δυσαρεστημένοι αποδέχονται τα πρώην κυβερνητικά κόμματα. 

 

Το ποσοστό αποδοχής μειώνεται αισθητά στους δημοσίους υπαλλήλους, που η συντριπτική πλειονότητά τους υπέστη αφαίμαξη περίπου 25-30% του εισοδήματός τους. Το κοινωνικό αυτό στρώμα υπέστη τη χλεύη των κυβερνώντων και των ΜΜΕ. 

 

Η στάση των αυτοαπασχολούμενων και των μικροεργοδοτών (απασχόληση κάτω των 10 ατόμων) φαίνεται μοιρασμένη μεταξύ δυσαρέσκειας και αποδοχής. Τούτο διότι αξιόλογο μέρος από αυτούς, το μεγαλύτερο, συνεχίζει να φοροδιαφεύγει, να εισφοροδιαφεύγει και γενικότερα να απαρτίζει το σημαντικότερο ποσοστό της αφανούς οικονομίας. Τμήμα, αν και μικρό, αυτής της πολυπληθούς ομάδας όχι μόνο δεν απώλεσε εισόδημα, αλλά μάλλον το μεγέθυνε. 

 

Τα 2/3 και πλέον των συνταξιούχων εναντιώνονται με οργή στις πολιτικές, όπως και το 75-80% των ανέργων. 

 

Μια γρήγορη επισκόπηση αναδύει την εικόνα της ελληνικής οικονομίας: Συνταξιούχοι και άνεργοι υπερβαίνουν το εργατικό δυναμικό.

 

Κάτω από αυτούς τους όρους ο ΣΥΡΙΖΑ, ενώ είχε μια εκλογική δύναμη που επί μακρόν εκυμαίνετο μεταξύ 2,5% - 4,5%, βρέθηκε να κυριαρχεί με 36%. Στην πραγματικότητα η ισχύς του βρίσκεται πολύ χαμηλότερα και οι υπόλοιπες ψήφοι προέρχονται λόγω είτε διαμαρτυρίας, είτε αηδίας προς το πολιτικό σύστημα, είτε απόγνωσης. 

 

Ήταν γνωστό ότι ο ΣΥΡΙΖΑ, εξ ορισμού (λόγω αντικρουόμενων συνιστωσών), ούτε είχε ούτε μπορούσε να διαμορφώσει οικονομική και κοινωνική πολιτική, αφού συνιστά ένα σύνολο ατάκτων. Θα όφειλε η κυβέρνηση να εστιάσει τις προσπάθειες σε παραγωγή προϊόντων που έχουν εγχώρια προστιθέμενη αξία· με αυτό θα μείωνε την ανεργία και θα αύξανε το ΑΕΠ. Αλλά αυτό προϋποθέτει πρόγραμμα, κάτι που ξεφεύγει από τις δυνατότητές της.

 

Έχοντας υπ’ όψιν τις ευρωπαϊκές εξελίξεις θα όφειλε να αντιπαρατάξει στους «διασώστες» και στους εδώ εκπροσώπους τους (την πρώην κυβέρνηση) οικονομικές δράσεις σε τρία επίπεδα. Ένα βραχυχρόνιο σχέδιο διάρκειας 5-6 μηνών, ένα μεσοχρόνιο 6-18 μηνών και ένα μακροχρόνιο 2 ετών και πλέον. Τα μέτρα του μεσοχρόνιου θα όφειλαν να ξεκινήσουν να υλοποιούνται από τον πρώτο μήνα, ώστε να αρχίσουν να αποδίδουν μετά από εξάμηνο. Τίποτε από αυτά δεν καταγράφθηκε.

 

Αντίστοιχη ανικανότητα παρατηρείται στην αύξηση των φορολογικών εσόδων: ενώ η αντιμετώπιση των μεγαλοφοροφυγάδων είναι σχεδόν αδύνατη, σε όλο τον κόσμο οι ολιγάρχες λόγω του συστήματος παραμένουν στο απυρόβλητο, θα μπορούσε να συλληφθεί μέρος της φοροδιαφυγής των μικρομεσαίων. Η τραγωδία της χώρας είναι ότι το μέγιστο της τεράστιας μάζας των αυτοαπασχολουμένων και μικροεργοδοτών, που μαζί με τους αγρότες καλύπτουν περίπου το 45% του εργατικού δυναμικού, παραοικονομεί. 

 

Έτσι για παράδειγμα η κυβέρνηση δεν τόλμησε να αυξήσει τον ΦΠΑ στα νησιά, όταν με άλλες φοροαπαλλαγές θα μπορούσε να στηρίξει τους έχοντες πραγματική ανάγκη (κατοίκους άγονης γραμμής). Κατά την ίδια λογική επιτρέπει την πρόωρη συνταξιοδότηση σε μια χώρα που τείνουν οι συνταξιούχοι να γίνουν περισσότεροι από τους εργαζόμενους (το 15% και άνω του ΑΕΠ οδηγείται σε συντάξεις). 

 

Συνεπώς, με αυτή τη λογική ούτε βραχυχρονίως ούτε μεσοχρονίως είναι δυνατόν η κυβέρνηση να επιλύσει τα χρόνια δομικά προβλήματα της οικονομίας, άρα δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την ανεργία και την κατάρρευση του κοινωνικού κράτους (υγεία, εκπαίδευση κ.λπ.). Εφ’ όσον διεθνώς ο ρόλος του δημοσίου συρρικνώνεται, η ανάπτυξη μέσω της κρατικής ενίσχυσης δεν φαίνεται να τυγχάνει της έγκρισης των δανειστών, οι οποίοι εμφορούνται από τον άκρατο φιλελευθερισμό. 

 

Η απότομη στροφή προς αυτούς θα επιφέρει πιθανώς, λόγω φυγόκεντρης δύναμης, απώλεια βουλευτών που ανδρώθηκαν κάτω από πολιτικές κράτους πρόνοιας. Βεβαίως, υπάρχει η στήριξη από τα κεντροδεξιά, αλλά η πολιτική εικόνα της 25ης Ιανουαρίου θα αλλάξει. 

 

Η χώρα βρίσκεται σε καυδιανά δίκρανα: η ένταξη στο ευρώ ήταν λάθος, αφού υπέσκαψε την ανταγωνιστικότητα· ωστόσο, η απομάκρυνση από αυτό, μετά την ύφεση 2010-14, τουλάχιστον βραχυχρόνια θα αποτελέσει ως έναν βαθμό συμφορά. Η πολιτική που υποστηρίζει ο ΣΥΡΙΖΑ είναι αδύνατον να υλοποιηθεί στις διεθνείς συνθήκες που επικρατούν. Άρα η κοινωνία βρίσκεται όπως και στη μετά την κατοχή περίοδο: Οι καταστραφέντες επιθυμούν έξοδο από το ευρωπαϊκό περιβάλλον· οι μεσαίοι το αποδέχονται ως το λιγότερο κακό. 

 

Εφ’ όσον η κυβέρνηση χρησιμοποιήσει τις τραπεζικές καταθέσεις, οι αντιδράσεις θα μεγεθυνθούν. Οι εκλογές θα αποτελέσουν διαφυγή του κόμματος από την κυβέρνηση. Είναι όμως δυνατόν αυτό όταν επί δεκαετίες επιδίωκε την εξουσία;

 

3. Οι προοπτικές

 

Φάνηκε ότι οι δανειστές δεν έχουν συγκροτημένο πρόγραμμα, αφού εκτός από τον στόχο της μείωσης των ελλειμμάτων δεν διαθέτουν στρατηγική απεγκλωβισμού από την κρίση. Η εμπειρία του ΔΝΤ σχετίζεται περισσότερο με παρεμβάσεις στο έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών (του εξωτερικού χρέους) και λιγότερο με εκείνες του κρατικού προϋπολογισμού. 

 

Η πολιτική που ασκεί είναι η απομείωση («κούρεμα») του χρέους, προκειμένου να δύναται να αποπληρώνεται το υπόλοιπο, και η παρέμβαση στην αγορά εργασίας (μείωση των μισθών, αποσάθρωση των εργασιακών σχέσεων κ.λπ.) ώστε να καταστεί η χώρα ανταγωνιστικότερη. Μολαταύτα, η συρρίκνωση του κόστους εργασίας συνιστά μια στατική προσέγγιση και σε κάθε περίπτωση δεν καλύπτει ούτε την αναγκαία συνθήκη. Η ικανή αλλά και γενικότερα το κρίσιμο σημείο εντοπίζεται στο τι θα παραχθεί, σε ποιους κλάδους ή προϊόντα έχει συγκριτικό πλεονέκτημα η χώρα.

 

Σε κάθε περίπτωση ανακύπτουν δυο τουλάχιστον θέματα:

 

1 Η εργασία, παρά τις διαβεβαιώσεις όλων των οικονομολόγων μετά το 1870 και εντεύθεν ότι αποτελεί μικρό μέρος του κόστους και της ανταγωνιστικότητας, συνιστά κρίσιμο μέγεθος. Όπως οι κλασικοί είχαν σημειώσει (ο Marx θα στήριξε όλη την επιχειρηματολογία επ’ αυτού) ο βασικός προσδιοριστικός παράγοντας κερδοφορίας προκύπτει από την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης. 

 

Ο Schumpeter θα έδινε το προβάδισμα στα κέρδη, τα οποία προκύπτουν όχι λόγω εκμετάλλευσης, αλλά λόγω καινοτομιών (από την παραγωγή ενός νέου προϊόντος μέχρι το άνοιγμα καινούργιων αγορών), θεωρία που στα πλαίσια ενός εθνικού κράτους έχει σοβαρή βάση. 

 

2 Μετά το 1950, λόγω της παγκοσμιοποίησης, δημιουργείται σε υπερεθνική κλίμακα μια νέα συσσώρευση κεφαλαίου. Το κεφάλαιο χρησιμοποιεί την τεχνολογία αλλά και τη φθηνή εργατική δύναμη μεταφερόμενο στον Τρίτο Κόσμο. Η μικρή άνοδος του τελευταίου, λόγω αυτών των επενδύσεων, έχει ως συνέπεια την τάση αποβιομηχάνισης των ανεπτυγμένων χωρών. Οι συνέπειες είναι το κράτος πρόνοιας της Δύσης να καταρρέει. 

 

Μακροχρόνια όλος ο ευρωπαϊκός κόσμος – εφόσον δεν υπάρξουν βίαιες αναταράξεις – θα συρρικνωθεί και το επίπεδο διαβίωσης θα εμφανίζει τάσεις οπισθοχώρησης. Η βελτίωση του αντίστοιχου επιπέδου των αναδυόμενων οικονομιών θα είναι μικρή. Αλλά αυτές (οι BRICS λόγου χάριν) δεν πρόκειται να αγγίξουν τα όρια των χωρών της Δύσης. Εάν ανέλθουν σημαντικά οι μισθοί σε εκείνες, τότε το κεφάλαιο θα μεταβεί σε άλλα λιγότερο ανεπτυγμένα εδάφη.

 

Υπ ’αυτήν την έννοια και η ανάπτυξη των αναδυόμενων, πέραν ενός σημείου, είναι αμφίβολη. Στην Ελλάδα δύσκολα θα επιτευχθεί εκβιομηχάνιση εκ νέου (όταν και η Βρετανία δυσκολεύεται να το επιτύχει). Ως εκ τούτου, μόνο κλάδοι «ελαφριάς» βιομηχανίας (όπως ο τουρισμός) και κάποια αγροτική παραγωγή είναι δυνατόν να επιβιώσουν μεσοχρονίως. Συνεπώς, οι όποιες διακηρύξεις (μνημόνια) των δανειστών συνιστούν συνονθύλευμα χωρίς μακροχρόνιο αντίκρισμα.  Η λογική που υποκρύπτεται είναι ότι η χώρα πρέπει να βρεθεί στην τάξη της, δηλαδή στο επίπεδο κρατών χαμηλότερης οικονομικής ανάπτυξης – Πίνακας 5. Άρα, κάθε διακήρυξη των «διασωστών» περί ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου είναι αστήρικτη και κάθε παραίνεση ότι μέσω λιτότητας θα επιτευχθεί υψηλό επίπεδο διαβίωσης παραμένει αλυσιτελής.

 

Πίνακας 5

Κατά κεφαλήν ΑΕΠ (σε ευρώ)

 

Κράτη / Έτος	1995	2000	2005	2008	2010	2013
EU28 -	14.600	19.000	22.400	25.000	24.400	25.700
Βέλγιο	21.500	24.600	29.000	32.400	32.700	34.500
Τσεχία	4.300	6.200	10.200	14.800	14.300	14.200
Δανία	26.600	32.500	38.300	42.800	42.600	44.400
Γερμανία	23.600	24.900	27.000	30.100	30.500	33.300
Ιρλανδία	14.400	27.800	39.200	40.100	34.700	35.600
Ισπανία	11.600	15.600	21.000	23.900	22.700	22.300
Γαλλία	20.200	23.700	27.300	30.100	29.900	31.300
Ιταλία	15.200	21.000	24.500	26.300	25.700	25.600
Κύπρος	10.800	14.300	18.400	21.800	21.000	19.000
Ολλανδία	20.700	26.300	31.500	36.200	35.300	35.900
Αυστρία	23.000	26.000	29.800	34.000	34.100	37.000
Πολωνία	2.800	4.900	6.400	9.500	9.200	10.100
Πορτογαλία	9.000	12.500	14.600	16.200	16.300	15.800
Ρουμανία	1.300	1.800	3.700	6.800	6.100	-
Φινλανδία	19.600	25.500	30.000	34.900	33.300	35.600
Σουηδία	22.000	30.200	33.000	36.100	37.300	43.800
Βρετανία	15.600	27.500	31.000	29.900	27.800	29.600
Ελλάς	10.500	12.483	17.386	20.753	19.646	16.457

* Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 1866 στις 28-05-2015