Το Ενεργειακό Παιχνίδι στη Νοτιοανατολική Ευρώπη

Νέα Πολιτική

του Ιπποκράτη Δασκαλάκη*

Ο αγώνας των κρατών για αύξηση της ισχύος τους είναι συνεχής και πολυεπίπεδος παρά τις θεωρίες ειρηνικής συνύπαρξης και διεθνούς συνεργασίας. Στα πλαίσια αυτού του ανταγωνισμού η ενεργειακή ανεξαρτησία αποτελεί στρατηγική επιδίωξη όλων των κρατών, συμμαχιών και ενώσεων. Ταυτόχρονα ο έλεγχος των ενεργειακών αποθεμάτων, των οδών διακίνησης τους και γενικότερα της εκμετάλλευσης τους, αποτελούν βασικό όργανο της εξωτερικής και οικονομικής πολιτικής. Αναμφίβολα όμως, η διακίνηση και εκμετάλλευση των ενεργειακών αποθεμάτων πάντοτε έχει, αμοιβαία αλληλοεξαρτώμενους, παραγωγό και καταναλωτή.

Προσφάτως, τα ενεργειακά ζητήματα έχουν μονοπωλήσει το ενδιαφέρον των ΜΜΕ καθώς αποτελούν μια αληθοφανή αλλά συχνά μονόπλευρη προσπάθεια κατανόησης και εξήγησης των πολυσύνθετων γεωπολιτικών ανταγωνισμών. Η προσπάθεια κατανόησης των εξελίξεων μέσω μιας υπεραπλουστευμένης και μονοδιάστατης αντιπαράθεσης δύο σαφώς καθορισμένων παρατάξεων (Δύση-Ρωσία) με σαφώς αντικρουόμενα συμφέροντα συχνά είναι αντιπαραγωγική. Μια απλή ανάγνωση του χάρτη της Νοτιανατολικής Ευρώπης αρκεί για να κατανοήσουμε την πολυπλοκότητα μέσα από τις προσπάθειες επέκτασης-ανάσχεσης της Ρωσίας, των τριβών για τον έλεγχο της διακίνησης της ενέργειας, των συνεπειών της εξάπλωσης της ισλαμικής τρομοκρατίας και αστάθειας στη Μέση Ανατολή αλλά και των επεκτατικών κινήσεων των κεφαλαίων για εκμετάλλευση των πολλά υποσχόμενων αγορών της περιοχής.

Το 2014, παρά τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή και Ουκρανία, βιώσαμε μια σημαντική πτώση της τιμής του πετρελαίου που επηρέασε και την τιμή του φυσικού αερίου. Αυτές οι διακυμάνσεις στις τιμές έχουν θετικές (καταναλωτές) ή αρνητικές (παραγωγοί), κατά περίπτωση, συνέπειες. Αποκαλύπτουν όμως αφενός το γενικότερο γεωπολιτικό παιχνίδι και αφετέρου την παγκόσμια αλληλεξάρτηση και την ευαίσθητη διασύνδεση διεθνούς ανάπτυξης, διακίνησης της ενέργειας και τεχνολογίας. Προσπαθώντας να ερμηνεύσουμε την πρόσφατη πτώση των τιμών του πετρελαίου επισημαίνουμε την αύξηση παραγωγής του αμερικανικού σχιστολιθικού πετρελαίου, τη μείωση ζήτησης λόγω ασθενέστερης ανάπτυξης σε ΕΕ και Κίνα και την αδυναμία των πετρελαιοπαραγωγών χωρών να συμφωνήσουν σε ελεγχόμενη ελάττωση της παραγωγής.

Επιπλέον, πιθανόν να υποκρύπτεται και συντονισμένη προσπάθεια να πληγούν οι πηγές της ρωσικής οικονομίας και ισχύος, χωρίς να μπορούμε να παραβλέψουμε και την φημολογούμενη επιθυμία της Σαουδικής Αραβίας να αδρανοποιήσει τη σχιστολιθική παραγωγή ενέργειας με προσωρινή προσφορά ενέργειας σε ανταγωνιστικά χαμηλές  τιμές που ωθούν σε κατάρρευση τις επενδύσεις σε σχιστολιθικούς υδρογονάνθρακες (αναφερόμενο κόστος εξόρυξης σχιστολιθικού πετρελαίου περί τα 50-60 USD). Οι χαμηλές τιμές του πετρελαίου, καίτοι εκ πρώτης όψεως είναι ιδιαίτερα υποβοηθητικές στην ελληνική οικονομία, εν τούτοις ίσως καθυστερήσουν τις προσπάθειες ανακάλυψης και εκμετάλλευσης υποθαλασσίων κοιτασμάτων και τα σχέδια κατασκευής υποθαλασσίων αγωγών (αμφότερα υψηλού κόστους μη ανταποδοτικού με τις παρούσες τιμές πετρελαίου).

Με την κορύφωση της ουκρανικής κρίσεως, επανέκαμψαν οι ανησυχίες για την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης. Η Ευρώπη εξακολουθεί να είναι εξαρτημένη (24%) από τη ενέργεια που ελέγχεται  από τη Ρωσία. Η πλειονότητα των αγωγών διέρχεται από Ουκρανία και Λευκορωσία ενώ η Νοτιανατολική Ευρώπη είναι σχεδόν γυμνή από αγωγούς. Η προσπάθεια μείωσης της ενεργειακής εξάρτησης της Ευρώπης σημαίνει τη χρήση όσο των δυνατόν περισσοτέρων αγωγών μη ελεγχομένων από τη Ρωσία, άρα διερχόμενων από τον ευρύτερο χώρο των Βαλκανίων-Νοτιανατολικής Μεσογείου. Μειονεκτήματα όμως είναι η ασταθής κατάσταση των χωρών προέλευσης/διέλευσης, η διαφαινόμενη απροθυμία-διστακτικότητα ίσως και ανεπάρκεια ορισμένων χωρών να προμηθεύσουν κατευθείαν την Ευρώπη, το τεράστιο κόστος της επένδυσης και οι αντιπαλότητες κρατών σε συνδυασμό με τα αντικρουόμενα συμφέροντα των εταιρειών.

Η περιοχή της Νοτιανατολικής Ευρώπης (συμπεριλαμβανομένης και ευρύτερης λεκάνης της  Ανατολικής Μεσογείου) εμφανίζεται ως ο εναλλακτικός δρόμος (South Gas Corridor) για την μερική απεξάρτηση της Ευρώπης από τις ρωσικές πηγές και οδούς της ενέργειας. Η Νοτιανατολική Ευρώπη, με περιορισμένα μέχρι σήμερα επιβεβαιωμένα αποθέματα υδρογονανθράκων, αποτελεί το χώρο χερσαίας ή υποθαλάσσιας διέλευσης των αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου αλλά και των δρομολογίων των αντίστοιχων πλοίων μεταφοράς τους. Ανακάλυψη οικονομικώς αξιοποιήσιμων κοιτασμάτων στο θαλάσσιο χώρο εγγύς Κρήτης και Κύπρου, πολλαπλασιάζει την αξία της περιοχής και θα την καταστήσει όχι μόνο περιοχή διέλευσης αλλά και παραγωγής. Μια τέτοια εξέλιξη θα μείωνε την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από την υπερπαραγωγό Ρωσία και τις ασταθείς και απρόβλεπτες χώρες διέλευσης Ουκρανία και Τουρκία.

Η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης θα μπορούσε να είχε μειωθεί κατακόρυφα αν είχε συγκροτηθεί μια κοινή ενεργειακή πολιτική συνολικής προμήθειας, αποθήκευσης, διακίνησης και τιμολόγησης των εισαγομένων υδρογονανθράκων για όλες τις χώρες από μια ευρωπαϊκή αρχή. Μια τέτοιων τεραστίων διαστάσεων αγορά καθιστά πρακτικά αδύνατο τον εκβιασμό της διακοπής της ροής της ενέργειας και επιτυγχάνει καλύτερες τιμές και εγγυημένη διανομή μέσω της ζωτικής αλληλεξάρτησης προμηθευτή-καταναλωτή. Τα αντικρουόμενα συμφέροντα όμως ορισμένων κρατών μελών, των πολυεθνικών εταιρειών αλλά και των παραγωγών χωρών παρεμποδίζουν μια τέτοια εξέλιξη.

Ειδικά για τις μικρές χώρες, όπως η Ελλάδα και μέχρι να υλοποιηθεί μια πραγματική ευρωπαϊκή ενεργειακή πολιτική, σώφρον είναι να εντάσσονται σε όσο το δυνατόν περισσότερα πολυεθνικά προγράμματα τα οποία υποστηρίζονται από μεγάλης εμβέλειας εταιρείες με υποστήριξη και αμοιβαία συμφέροντα σε αμφότερες τις πλευρές (Δύση-Ρωσία). Η επικερδής για τα εθνικά συμφέροντα μας επιλογή της διέλευσης ενός αγωγού από τα εδάφη της χώρας μας, πλέον των γεωπολιτικών ισορροπιών και των οικονομικών παραμέτρων καθορίζεται και από την αξιοπιστία και τη σταθερότητα μας ως ευνομούμενη κρατική υπόσταση. Επιπλέον δεν πρέπει να λησμονείτε η συμβολή της ελληνικών συμφερόντων ναυτιλίας στη διακίνηση των υδρογονανθράκων.

Σε κάθε περίπτωση, επιβάλλεται η προσεκτική στάθμιση (άνευ προκαταλήψεων και συναισθηματισμών) όλων των παραγόντων συμμετοχής μας σε διάφορα προγράμματα διακίνησης ενέργειας με πρωταρχικό γνώμονα τα εθνικά συμφέροντα αλλά χωρίς να παραγνωρίζουμε τη διεθνή πραγματικότητα και χωρίς να υπερεκτιμούμε τις δυνατότητες ελιγμών μας, τις δεσμεύσεις μας και τις γεωστρατηγικές  εξαρτήσεις μας.

* Υποστράτηγος εα, μέλος του ΕΛΙΣΜΕ