Το εκπαιδευτικό μας σύστημα ως απόροια της βιομηχανικής επανάστασης

oikonomica

 Η αναμπουμπούλα στην παιδεία λίγο πριν από τις πανελλήνιες εξετάσεις μας έκανε για πολλοστή φορά να εξετάσουμε το θεσμό των εξετάσεων, καθώς και τη μορφή και το ρόλο του σχολείου στην κοινωνία γενικότερα. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα περνάει κρίση και αυτό είναι μια πραγματικότητα που δεν ισχύει για τη χώρα μας μόνο, αλλά και για μεγάλο τμήμα του δυτικού κόσμου. Το σχολείο αποτυγχάνει να προετοιμάσει τα παιδιά για την ενηλικίωσή του και την ομαλή είσοδό τους στον κόσμο της εργασίας και στην κοινωνία γενικότερα.

Πολλοί από μας παίρνουν σα δεδομένη τη μορφή που έχει το εκπαιδευτικό μας σύστημα σήμερα. Τα πράγματα όμως δεν ήταν πάντοτε έτσι.

Το σύγχρονο σχολείο πήρε τη σημερινή του μορφή μαζί με τη βιομηχανική επανάσταση. Παλαιότερα τα παιδιά μορφωνόταν είτε στο σπίτι τους, όπου κάποιος δάσκαλος τους μάθαινε γραφή και ανάγνωση, είτε σε μικρά τμήματα. Η διδασκόμενη ύλη δεν ήταν προκαθορισμένη και επαφίονταν στη διακριτική ευχέρεια του δασκάλου. Αυτή η δομή ήταν απόλυτα εναρμονισμένη με τις δομές παραγωγής της εποχής. Η παραγωγή δεν ήταν οργανωμένη σε μεγάλες μονάδες. Ο μαθητευόμενος μάθαινε μια τέχνη από το μάστορα και αργότερα την ασκούσε ο ίδιος. Οι μεγαλύτερες μονάδες ήταν βιοτεχνικές με λίγους μόνο εργαζομένους. Η σχέση μαθητή – δασκάλου ήταν μια σχέση ένας προς ένα ή λίγοι προς ένα, όπως ακριβώς ήταν δομημένες οι εργασιακές σχέσεις και η οικονομική ζωή. Η εκπαίδευση προετοίμαζε τον άνθρωπο για τις προσωποποιημένες σχέσεις εξουσίας που θα κυριαρχούσαν στον υπόλοιπο βίο του.

Με τη βιομηχανική επανάσταση όμως συντελέστηκαν κοσμοϊστορικές αλλαγές. Η ανθρώπινη κοινωνία μετασχηματίστηκε σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η βιομηχανική επανάσταση αποτελεί το σημαντικότερο και σίγουρα πιο απότομο μετασχηματισμό που έχει υποστεί η ανθρώπινη κοινωνία και σε αντίθεση με τις προηγούμενες επαναστάσεις, όπως η αγροτική, οι οποίες χρειάστηκαν εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια για να εξαπλωθούν. Η βιομηχανική επανάσταση συντελέστηκε σε μερικές δεκαετίες. Η ανθρωπότητα εγκατέλειψε για πρώτη φορά στην ιστορία της την ύπαιθρο και εγκαταστάθηκε σε πόλεις – μεγαθήρια εκατομμυρίων ανθρώπων και η παραγωγική μονάδα μετασχηματίστηκε από τον τεχνίτη με τους ένα ή δύο βοηθούς ή τη μικρή βιοτεχνία στο μεγάλο και απρόσωπο εργοστάσιο.

Η εκπαίδευση δε θα μπορούσε να παραμείνει η ίδια. Το σχολείο δημιουργήθηκε καθ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του εργοστασίου. Τα παιδιά έμπαιναν μέσα σε «φουρνιές» με αυστηρά κριτήρια, όπως η ημερομηνία γέννησης ή παλιότερα και το φύλλο. Ο διαχωρισμός των παιδιών σε αγόρια και κορίτσια δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση αν δούμε το σχολείο σαν ένα μικρό εργοστάσιο. Τα αγόρια και τα κορίτσια έχουν ουσιώδεις διαφορές μεταξύ τους, οπότε ο διαχωρισμός τους δεν είναι τόσο παράξενος. Όπως το εργοστάσιο που παράγει χάλυβα δε μπορεί να επεξεργαστεί ξύλο και το αντίστροφο έτσι και ένα σχολείο που εκπαίδευε αγόρια δεν μπορούσε να εκπαιδεύει και κορίτσι και το αντίστροφο. Άλλωστε τα αγόρια και τα κορίτσια προοριζόταν για διαφορετικές δουλειές. Όταν προοδευτικά οι γυναίκες άρχισαν να κάνουν τις ίδιες δουλειές με τους άνδρες καταργήθηκαν και σχολεία αρένων και θηλέων.

Το εργοστάσιο είναι πολύ πιο αυστηρά δομημένος χώρος παραγωγής από τη μικρή βιοτεχνία και σε αυτό το πρότυπο προσαρμόστηκε και το σχολείο. Όπως πολύ λίγα πράγματα αφήνονται στην πρωτοβουλία του εργοδηγού σε ένα εργοστάσιο, έτσι και πολύ λίγα πράγματα αφέθηκαν στην πρωτοβουλία του δασκάλου. Συντάχθηκαν σαφείς οδηγίες για το πώς πρέπει να γίνεται το μάθημα και κανόνες για το πώς πρέπει να λειτουργεί το σχολείο. Οι κανόνες αυτοί δε, δεν καθοριζόταν από το δάσκαλο, αλλά από ιεραρχικά ανώτερους του, όπως συνέβαινε στο εργοστάσιο με τον εργοδηγό.

Το εκπαιδευτικό σύστημα του δυτικού κόσμου λοιπόν προσαρμόστηκε στις νέες ανάγκες που δημιουργήθηκαν με τη βιομηχανική επανάσταση. Τα χρόνια όμως πέρασαν και ο δυτικός κόσμος σε μεγάλο ποσοστό αποβιομηχανίστηκε. Το εκπαιδευτικό σύστημα όμως μένει πεισματικά προσηλωμένο στα εργοστασιακά πρότυπα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι χώρες που θεωρούνται ότι έχουν ένα σχετικά πετυχημένο εκπαιδευτικό σύστημα είναι και αυτές που εξακολουθούν να διατηρούν τη βιομηχανική τους ισχύ.

Οι οικονομικές δομές της δύσης έχουν καλώς ή κακώς μεταβληθεί, πολλοί πιστεύουν μια για πάντα. Το σχολείο – εργοστάσιο δε μπορεί να εξυπηρετήσει κοινωνίες με ανεπτυγμένο τριτογενή τομέα. Το μόνο που μας μένει είναι να βρούμε ένα νέο μοντέλο που να μας εξυπηρετεί.

Η απαισιόδοξη άποψη είναι ότι το βρήκαμε. Ένα κατεστραμένο σχολείο και ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα εξυπηρετεί μόνο το τμήμα του πληθυσμού που έχει την οικονομική δυνατότητα να ολοκληρώσει την εκπαίδευσή του με ακριβές τριτοβάθμιες σπουδές σε ένα από τις μερικές δεκάδες ποιοτικά πανεπιστήμια που υπάρχουν ανά τον κόσμο. Οι υπόλοιποι μαθητές απλά καταδικάζονται στην αμάθεια, ανίκανοι να υπολογίσουν ακόμα και τους τόκους του στεγαστικού τους δενείου μετά από 12 χρόνια στα θρανία ..