Μπουσίντο (Bu-shi do, Bushido)

Ο «δρόμος» (do) του «πολεμιστή» (bu-shi), ο κώδικας συμπεριφοράς του πολεμιστή και κατ’ επέκταση το αξιακό σύστημα των σαμουράϊ. 

του Βλάσση Γ. Ρασσιά

ΓΕΝΙΚΑ Σύμφωνα με το ιαπωνικό λεξικό «Shogakukan Kokugo Daijiten», το μπουσίντο είναι «η συγκεκριμένη φιλοσοφία («ronri»), που διαδόθηκε μέσω της κοινωνικής τάξης των πολεμιστών από την περίοδο Μουρομάτσι» (σημ. 1333 - 1573) και συγκεκριμένα είναι ο αυστηρός και περίπλοκος κώδικας ηθικής, τον οποίο όφειλε να τηρεί η κλειστή κάστα των Ιαπώνων πολεμιστών και καθόριζε επίσης τόσο την σχέση των πολεμιστών με τον εργοδότη / άρχοντά τους, όσο και την όλη κοινωνική τους παράσταση. Η όλη λογική του μπουσίντο περιστρεφόταν γύρω από τρεις θεμελιώδεις κανόνες, οι οποίοι ήσαν η απόλυτη αφοσίωση στον εργοδότη ή στον όποιον άλλον ιεραρχικά ανώτερο, η απόλυτη αφοβία κατά την μάχη και η με κάθε κόστος, ακόμη και με τον θάνατο, διαφύλαξη της τιμής ή αποφυγή της ατίμωσης. Ο συγγραφέας Ιναζό Νιτόμπε (Inazo Nitobe, 1862 – 1933, χριστιανός ωστόσο και όχι πιστός στην Εθνική Παράδοση) στο πολυμεταφρασμένο στην «Δύση» βιβλίο του «Η Ψυχή της Ιαπωνίας» (πρωτοκυκλοφόρησε το 1900), περιγράφει το μπουσίντο με τα ακόλουθα λόγια: «είναι ένας κώδικας ηθικών αξιών, τους οποίους ο σαμουράϊ όφειλε ή διδασκόταν να τηρεί… και αποτελούσε οργανικό δημιούργημα δεκαετιών και αιώνων στρατιωτικής ζωής».

ΙΣΤΟΡΙΑ


Η προϊστορία του μπουσίντο ανιχνεύεται από τους ερευνητές στα πρώτα γραπτά σωζόμενα κείμενα της Ιαπωνικής Παράδοσης, όπως λ.χ. στο «Kojiki» (που αποτελεί το αρχαιότερο σωζόμενο βιβλίο και χρονολογείται στο έτος 712) ή στην χρονογραφία «Shoku Nihongi» (γραμμένη το έτος 797). Σαφέστερα θεμέλια του ηθικού κώδικα μπουσίντο ανιχνεύονται από τους ερευνητές στον 12ο αιώνα, αν και αυτό κωδικοποιήθηκε επίσημα μέσα στον ιαπωνικό φεουδαρχικό νόμο επί της σουγκουνατικής δυναστείας των Τοκουγκάουα (Tokugawa, 1603 - 1868): το σογκουνάτο Τοκουγκάουα καθιέρωσε έναν νόμο 13 άρθρων (το «Μπούκε Σοχάτο»), τα άρθρα 3 – 5 του οποίου προέτρεπαν τους σαμουράϊ να αφιερώνουν την ζωή τους ολοκληρωτικά στα όπλα και την λογοτεχνία και να αποφεύγουν την ακολασία, τα δε 2 τελευταία άρθρα (12 - 13) τους καλούσαν σε λιτό και πειθαρχημένο βίο και επίσης προέτρεπαν τους εργοδότες ευγενείς («Νταϊμυο», «Daimyo») να είναι δίκαιοι στις αμοιβές των σαμουράϊ βάσει της ιδιαίτερης αξίας του καθενός

Εκτενής αναφορά στο μπουσίντο γίνεται στην λογοτεχνία της περιόδου 17ος – 19ος αιώνας, όταν η Ιαπωνία είχε κηρύξει το καθεστώς της «Κλειστής Χώρας» («Σακόκου», «Sakoku»), για να αμυνθεί κατά του Χριστιανισμού και των ξένων ηθών. Από τα έργα αυτά έχουν διασωθεί αρκετά, γνωστότερα των οποίων είναι τα «Η τελευταία δήλωση του Τόριι Μοτοτάντα» (του σαμουράϊ Torii Mototada, 1539 – 1600, που στην υπηρεσία του Τοκουγκάουα Ιεϊάσου σκοτώθηκε τον Αύγουστο του 1600, υπερασπιζόμενος το κάστρο Φουσίμι έναντι πολυπληθεστέρων εχθρών), «Κουρόντα Ναγκαμάσα» (έργο του κυβερνήτη Kuroda Nagamasa, 1568 – 1623, επάνω στην ανιδιοτέλεια των ηγετών και την ισορροπία μεταξύ των τεχνών της ζωής και των τεχνών του πολέμου) και «Το βιβλίο των 5 δακτυλιδιών» («Go Rin No Sho» του παλαίμαχου πολεμιστή Miyamoto Musashi, 1584 – 1645). Τον «Δρόμο» του πολεμιστή ο Μουσάσι τον ορίζει με 9 εντολές, για τις οποίες εξηγεί: «αρχίστε τοποθετώντας στην καρδιά σας αυτές τις γενικές αρχές και από εκεί και πέρα ασκηθείτε ακατάπαυστα στο μονοπάτι της στρατηγικής. Αν δεν μάθετε να βλέπετε τα πράγματα σε μεγάλη κλίμακα, δεν θα μπορέσετε να κατακτήσετε την στρατηγική. Όταν όμως την κατακτήσετε, δεν θα ηττηθείτε ποτέ, ακόμα και με 20 ή 30 εχθρούς. Πάνω από όλα πρέπει να αφιερώσετε την καρδιά σας στην στρατηγική και να ακολουθήσετε πιστά τον Δρόμο». Οι 9 αυτές εντολές είναι:

1. Μην σκέπτεσθε ανέντιμα. 2. Ο Δρόμος βρίσκεται στην άσκηση.
3. Γνωρίστε κάθε τέχνη. 4. Γνωρίστε το Ταό όλων των επαγγελμάτων. 5. Μάθετε να διακρίνετε το αληθινό κέρδος και την αληθινή απώλεια στα εγκόσμια θέματα. 6. Αναπτύξτε διαισθητική κρίση και ικανότητα για τα πάντα. 7. Μάθετε να βλέπετε τα πράγματα που δεν φαίνονται. 8. Δώστε σημασία και στις μικρότερες λεπτομέρειες. 9.Μην κάνετε τίποτε που να είναι άχρηστο.

ΟΙ 7 ΑΡΕΤΕΣ

Σπονδυλική στήλη του κώδικα μπουσίντο, ο οποίος συμπεριλάμβανε και τρόπους ανατροφής των παιδιών, εμφανισιακούς κώδικες, τρόπους καλλωπισμού και καλλιεργημένη αφοβία μπροστά στον θάνατο, ήσαν οι ακόλουθες επτά πολεμικές Αρετές:

• Gi (Τιμιότητα, Δικαιοσύνη)
• Yu (Κουράγιο, Ανδρεία)
• Jin (Καλοσύνη)
• Rei (Ευγένεια, Σεβασμός)
• Makoto ή Shin (Ευθύτητα, Ειλικρίνεια)
• Meiyo (Τιμή)
• Chu (Αφοσίωση)
• ενώ κάποιες φορές βλέπουμε να προστίθενται σε αυτές και οι ακόλουθες τρεις
• Κο (Σεβασμός προς του γονείς)
• Chi (Φρόνηση)
• Tei (Φροντίδα για τους ηλικιωμένους)

ΟΙ ΟΜΟΛΟΓΙΕΣ

Η ένταξη στο μπουσίντο προϋπέθετε από πλευράς των ίδιων των πολεμιστών τις ακόλουθες «ομολογίες»:

• «Δεν έχω γονείς. Οι γονείς μου είναι ο ουρανός και η γη» (ο πολεμιστής απαρνείται την σκλαβιά της ατομικότητας και ενώνεται με το σύμπαν) 

• «Δεν έχω ισχύ. Η τιμή μου είναι η μόνη ισχύς μου» (ο πολεμιστής αναγνωρίζει την σπουδαιότητα της τιμής)

• «Δεν διαθέτω όπλα. Η πειθαρχία είναι το μόνο όπλο μου» (ο πολεμιστής αναγνωρίζει την σπουδαιότητα της πειθαρχίας, πρωτίστως της αυτοπειθαρχίας)

• «Δεν έχω μαγικές δυνάμεις. Η  συνείδησή μου είναι η μόνη μαγεία μου» (ο πολεμιστής αναγνωρίζει την σπουδαιότητα της Αρετής)

• «Δεν έχω ούτε ζωή, ούτε θάνατο. Ζω και πεθαίνω μόνο μέσα στο Αιώνιο» (ο πολεμιστής αναγνωρίζει την ελευθερία του απεριόριστου)

• «Δεν έχω σώμα. Η ανδρεία μου είναι το μόνο σώμα μου» (ο πολεμιστής απελευθερώνται από την ψευδαίσθηση του υλικού εαυτού),

• «Δεν έχω μάτια. Η αστραπή είναι το μοναδικό μάτι μου» (ο πολεμιστής αποκτά την ματιά που μπορεί και τυλίγει τα πάντα)

• «Δεν έχω αυτιά. Η ευαισθησία μου είναι το μοναδικό αυτί μου» (ο πολεμιστής αποκτά την δυνατότητα να αφουγγράζεται εκ των έσω τα πράγματα)

• «Δεν έχω πόδια και χέρια. Η ταχύτητά μου είναι τα πόδια και τα χέρια μου» (ο πολεμιστής κατανοεί την ανάγκη να ρέει τόσο γρήγορα όσο οι περιστάσεις)

• «Δεν έχω στόχο. Η ευκαιρία είναι ο μόνος στόχος μου» (ο πολεμιστής κατανοεί ότι μοναδικός πραγματικός στόχος του είναι συνάντηση με το πεπρωμένο του)

• «Δεν περιμένω θαύματα. Το πεπρωμένο μου είναι το μόνο θαύμα μου» (ο πολεμιστής δηλώνει με δύο μόνο προτάσεις την όλη διδασκαλία του ελληνικού και ρωμαϊκού Στωϊκισμού)

• «Δεν έχω δεσμεύσεις. Η προσαρμοστικότητά μου είναι η μόνη μου δέσμευση» (ο πολεμιστής κατανοεί την ανάγκη να ρέει μαζί με τα πράγματα)

• «Δεν έχω στήριγμα. Ο νους μου είναι το μόνο στήριγμά μου» (ο πολεμιστής κατανοεί ότι δεν έχει άλλον σύμμαχο πέρα από τον ίδιο του τον νου)

• «Δεν έχω αντίπαλο. Η αφροσύνη είναι ο μόνος αντίπαλός μου» (ο πολεμιστής κατανοεί ότι ο πραγματικός εχθρός του είναι η έλλειψη σωφροσύνης)

• «Δεν έχω πανοπλία. Η βούληση και η δικαιοσύνη αποτελούν την πανοπλία μου» (ο πολεμιστής κατανοεί ότι η πραγματική του προστασία δεν είναι το μέταλλο που φοράει, αλλά οι αρετές που έχει μέσα του)

• «Δεν έχω κάστρα. Η αταραξία είναι το μόνο κάστρο μου» (ο πολεμιστής κατανοεί ότι η πραγματική του άμυνα εξασφαλίζεται μέσα από την εσωτερική του γαλήνη)

• «Δεν έχω σπαθί. Η αυτογνωσία είναι το μόνο μου σπαθί» (ο πολεμιστής κατανοεί ότι το πραγματικό του όπλο δεν είναι άλλο από την γνώση και εκδήλωση του πραγματικού εαυτού του)

ΧΑΓΚΑΚΟΥΡΕ

Το 1716 ο Τσουνετόμο Γιαμαμότο (Tsunetomo Yamamoto, 1659 – 1719), ένας αποσυρμένος σε ησυχαστήριο σαμουράϊ που επί 30 χρόνια είχε υπηρετήσει τον άρχοντα Μιτσουσίγκε Ναμπεσίμα (Mitsushige Nabeshima), επέτρεψε την έκδοση του βιβλίου «Χαγκακούρε» («Hagakure», «κρυμμένος πίσω από τις φυλλωσιές»), το οποίο περιείχε σκέψεις και αφορισμούς του επάνω στον όλο κώδικα τιμής των πολεμιστών και σήμερα αποτελεί για εμάς μία σημαντικότατη, αυθεντική πηγή, δεδομένου ότι πολλές πληροφορίες για το μπουσίντο, ιδίως κατά τις αρχές του 20ου αιώνα, προέρχονται από εκχριστιανισμένους συγγραφείς (από τον προαναφερθέντα μεθοδιστή Ιναζό Νιτόμπε και τον ευαγγελιστή Καντζό Ουχιμούρα,  Uchimura Kanzo, 1861 – 1930, ο οποίος είχε προτείνει ευθέως ένα κράμα Χριστιανισμού και μπουσίντο, «για να σωθεί όχι μόνο η Ιαπωνία, αλλά ολόκληρος ο κόσμος»).

20ος ΑΙΩΝΑΣ

Ο κώδικας μπουσίντο είχε ωστόσο εξαφανισθεί μετά την κοινωνική, πολιτισμική και θρησκευτική εισβολή των «δυτικών» στην Ιαπωνία του 19ου αιώνα και την συνακόλουθη εξαφάνιση των σαμουράϊ. Τον επανέφερε ωστόσο τεχνητά και για λόγους προπαγάνδας κατά την δεκαετία του 1930 το τότε στρατοκρατικό καθεστώς της χώρας, το οποίο και τον χρησιμοποίησε κατά την διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, προς ενίσχυση του πολεμικού φρονήματος των Ιαπώνων. Στους πολεμιστές καλλιεργήθηκε ο σεβασμός στις αξίες της αυταπάρνησης και της αφοσίωσης, που γνώρισαν την αποθέωσή τους στην αυτοθυσία των πιλότων Καμικαζέ.




ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Gaskins Carol - Hawkins Vince, «The Ways of the Samurai: From Ronins to Ninjas to the Fiercest Warriors in Japanese History», εκδόσεις «Fall River Press», New York, 2005
• Μουσάσι Μιγιαμότο, «Το βιβλίο των πέντε δακτυλιδιών», εκδόσεις «Πνευματικός Ήλιος», Μαρούσι, 1985
• Nitobe Inazo, «Bushido - the Soul of Japan», εκδόσεις «Tuttle Publishing», North Clarendon, 2001 (στα ελληνικά κυκλοφορεί ως «Μπουσίντο. Η ψυχή των Σαμουράϊ», εκδόσεις «Ιάμβλιχος» σε μετάφραση Θεόδωρου Σιαφράκα, 1995 και ως «Ο Κώδικας των Σαμουράϊ», εκδόσεις «Καστανιώτη» σε μετάφραση Βύρωνα Πολύδωρα, 1996)
• Nukariya Kaiten, «The Religion of the Samurai: A Study of Zen Philosophy and Discipline in China and Japan», εκδόσεις «IndyPublish», 2007 
• Soho Takuan, «The Unfettered Mind: Writings of the Zen Master to the Sword Master», εκδόσεις «Kodansha America», Tokyo, 1988 
• Wilson William Scott, «Ideals of the Samurai: Writings of Japanese Warriors», εκδόσεις «Kodansha International», Tokyo, 1982