Τραπεζικός πανικός – bank run

oikonomica

Τραπεζικός πανικός ή μαζική απόσυρση καταθέσεων συμβαίνει όταν ένας μεγάλος αριθμός καταθετών αποσύρουν τις καταθέσεις τους επειδή πιστεύουν ότι η τράπεζα είναι ή μπορεί να καταστεί στο μέλλον προβληματική. Συνήθως τέτοιου τύπου φαινόμενα οφείλονται σε ειδήσεις, ακόμα και ψευδείς, που έχουν να κάνουν με την κακή οικονομική κατάσταση μιας τράπεζας ή της οικονομίας γενικότερα.

Οι καταθέτες που υποπτεύονται ότι η τράπεζα βρίσκεται σε δεινή οικονομική κατάσταση αποσύρουν τις καταθέσεις τους. Η τράπεζα αντιμετωπίζει έλλειψη ρευστότητας και αν το ρεύμα των αναλήψεων είναι ισχυρό, αργά η γρήγορα θα φτάσει στο σημείο που δεν θα μπορεί να ικανοποιήσει τις αιτήσεις για ανάληψη, μιας και δεν κρατάει αποθεματικά, παρά για ένα κλάσμα των καταθέσεων που έχει συγκεντρώσει, όπως έχουμε αναλύσει και σε προηγούμενο άρθρο, και κηρύσσει πτώχευση.

Τραπεζικός πανικός μπορεί να προκληθεί ακόμα και με μια ψεύτικη είδηση. Ακόμα και αν ο καταθέτης γνωρίζει ότι η είδηση είναι ψεύτικη, έχει κίνητρο να αποσύρει τις καταθέσεις του, φοβούμενος ότι οι άλλοι καταθέτες θα πιστέψουν την είδηση, θα αποσύρουν τις καταθέσεις τους, και δε θα μείνουν χρήματα για τον ίδιο. Από αυτή την άποψη η είδηση τραπεζικού πανικού αποτελεί μια αυτο εκπληρούμενη προφητεία. Από τη στιγμή που κάποιος κάτσει έξω από μια τράπεζα και φωνάξει ότι μέσα δεν έχουν μείνει πολλά λεφτά, όλοι ζητάνε τα λεφτά τους φοβούμενοι μην τελειώσουν. Το αποτέλεσμα βεβαίως είναι στο τέλος τα λεφτά να τελειώσουν.

Στις μέρες μας οι καταθέσεις είναι ασφαλισμένες και εγγυημένες από το κράτος. Αν όμως ένα φαινόμενο τραπεζικού πανικού λάβει διαστάσεις στο σύνολο της οικονομίας μπορεί μια ασφαλιστική εταιρεία να καλύψει όλους τους καταθέτες; Μπορεί ένα εθνικό κράτος, στην παρούσα οικονομική κατάσταση που βρίσκεται και έχοντας απεμπολήσει το δικαίωμα να «τυπώνει» χρήμα, να ανταποκριθεί αποζημιώνοντας όλους τους καταθέτες;

Πως μπορεί λοιπόν το τραπεζικό σύστημα να προστατευτεί από την μαζική απόσυρση καταθέσεων; Προληπτικά σε περιόδους οικονομικής αβεβαιότητας η κεντρική τράπεζα στο πλαίσιο της άσκησης νομισματικής πολιτικής αυξάνει το υποχρεωτικό αποθεματικό που πρέπει να κρατάει η κάθε τράπεζα. Η αύξηση του υποχρεωτικού αποθεματικού βέβαια είναι ένα μεσοπρόθεσμο μέτρο, αφού δεν μπορεί να υλοποιηθεί σε μικρό χρονικό διάστημα. Από τη στιγμή της αύξησης του υποχρεωτικού αποθεματικού τους οι τράπεζες χρειάζονται ένα χρονικό διάστημα για να μειώσουν τη μόχλευσή τους.

Πέρα όμως από την αύξηση του αποθεματικού, οι εμπορικές τράπεζες καταφεύγουν και σε πιο πρακτικές μεθόδους για να αποθαρρύνουν τον τραπεζικό πανικό.  Παλαιότερα στεγάζαν τα υποκαταστήματά τους σε κτίρια με μεγάλους χώρους υποδοχής, για να αποφύγουν το σχηματισμό ουρών έξω από το κατάστημα, οι οποίες θα έδιναν την εντύπωση τραπεζικού πανικού. Παράλληλα δίνουν κίνητρα στους πελάτες τους να επιλέξουν προθεσμιακές καταθέσεις, οι οποίες δεν μπορούν να αποσυρθούν οποιαδήποτε χρονική στιγμή. Σε περιόδους που αντιμετωπίζουν περιορισμένη ρευστότητα θέτουν και όρια στο ποσό που μπορεί να αποσύρει ο κάθε καταθέτης ημερησίως. Αυτή είναι η βασική πρακτική που χρησιμοποιούν οι ελληνικές τράπεζες από το ξεκίνημα της κρίσης.

Το βασικότερο όπλο μιας τράπεζας σε τέτοιες περιπτώσεις όμως είναι η εμπιστοσύνη των καταθετών της. Η φύση της λειτουργίας τους ούτως ή άλλως δεν τους επιτρέπει να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις των καταθετών τους, αν αυτές εκδηλωθούν ταυτόχρονα, οπότε θα πρέπει να κάνουν τα πάντα για να καλλιεργήσουν αυτή την εμπιστοσύνη. Κατά την περίοδο της κρίσης του 29 στην Αμερική υπήρξε τράπεζα που όταν εκδηλώθηκε πανικός, παρέτεινε το ωράριο λειτουργίας της και δήλωνε ότι θα εξυπηρετεί καταθέτες ακόμα και σε 24ωρη βάση για να εμπνεύσει εμπιστοσύνη. Την ίδια στιγμή που διπλανές τράπεζες αναγκαζόταν να κλείσουν μη μπορώντας να εξυπηρετήσουν κόσμο λόγω εξαντλήσεως των χρημάτων στο ταμείο, μόνο η δήλωση ότι η τράπεζα είχε την πρόθεση να εξυπηρετήσει όλους τους πελάτες, τόνωσε την εμπιστοσύνη του καταθετικού κοινού και επέτρεψε στην τράπεζα να αποφύγει την χρεοκοπία. Παρόμοιες πρακτικές ψυχολογικού καθυσηχασμού εφαρμόζονται ευρέως και με μεγάλη επιτυχία από τις ελληνικές τράπεζες σήμερα, πράγμα που τους έχει επιτρέψει να αποφύγουν τον τραπεζικό πανικό, παρά την δεινή οικονομική κατάσταση που έχουν περιέλθει οι ίδιες και η οικονομία γενικότερα.

Από τη στιγμή που εκδηλωθεί τραπεζικός πανικός, η κεντρική τράπεζα μπορεί να καταστεί δανειστής έκτακτης ανάγκης για τις εμπορικές τράπεζες, έτσι ώστε αυτές να ανταπεξέλθουν στη μεγάλη ζήτηση χρήματος. Για να δανείσει η κεντρική τράπεζα χρήματα σε μια εμπορική τράπεζα συνήθως παίρνει σαν εγγύηση μέρος των απαιτήσεων από δάνεια που έχει η εμπορική τράπεζα. Οι απαιτήσεις που προτιμώνται σε αυτή την περίπτωση είναι οι πιο άμεσα ρευστοποιήσιμες, συνήθως τα κρατικά ομόλογα. Σε κάποια στάδια μετά την εμφάνιση της κρίσης κρατικού χρέους στην Ελλάδα η ΕΚΤ δεν αποδεχόταν τα ελληνικά ομόλογα ως εγγύηση για την παροχή ρευστότητας στις ελληνικές τράπεζες.

Τι γίνεται όμως στην περίπτωση που οι καταθέτες αποσύρουν σταδιακά τα χρήματά τους. Στο σύστημα των κλασματικών αποθεμάτων η κεντρική τράπεζα αποτελεί το δίχτυ ασφαλείας των εμπορικών τραπεζών. Σε περίπτωση που μια εμπορική τράπεζα αδυνατεί να επιστρέψει τις καταθέσεις των πελατών της λόγω έλλειψης κερμάτων και τραπεζογραμματίων καταφεύγει στην κεντρική τράπεζα από την οποία και δανείζεται χρήματα για να αντεπεξέλθει στις υποχρεώσεις της. Τα χρήματα αυτά πρέπει να τα επιστρέφει εντόκως. Αυτή είναι βέβαια μια πρακτική που μπορεί να ακολουθηθεί μόνο βραχυπρόθεσμα.

Σε περίπτωση που ο τραπεζικός πανικός δεν αποκλιμακωθεί και δεν επιστρέψουν οι καταθέτες τα χρήματά τους, το κράτος παρέχει εγγυήσεις ή άμεση χρηματική βοήθεια στην τράπεζα για να αποφευχθεί η χρεοκοπία της και η απώλεια των καταθέσεων των πολιτών. Το γεγονός ότι μια χρεοκοπία τράπεζας προκαλεί μεγάλη οικονομική ζημιά σε πολλούς καταθέτες κάνει την τράπεζα μια ιδιάζουσα μορφή επιχείρησης, η οποία απολαμβάνει μεγάλης κρατικής προστασίας, προστασίας που σε πολλές περιπτώσεις χαρακτηρίζεται ως ανήθικη. Ο τραπεζίτης γνωρίζοντας ότι το κράτος θα κάνει τα πάντα για να αποτρέψει τη χρεοκοπία του μπορεί ελεύθερα να επιδοθεί στη χορήγηση δανείων υψηλού ρίσκου επιδιώκοντας υψηλές αποδόσεις γνωρίζοντας ότι αν κάτι πάει στραβά, το κράτος θα συνδράμει στη διάσωσή του. Τέτοιου τύπου επιπόλαιες συμπεριφορές από την πλευρά των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων οδήγησαν στην κρίση του 2008, τις επιπτώσεις τις οποίας βιώνουμε ακόμη και σήμερα.