Οικονομικές Δυνατότητες για τον 21ο αιώνα

Νέα Πολιτική

του Νικολάου Ματθαίου Σαντή*

Αν υπάρχει ένα πράγμα για το οποίο σχεδόν όλοι οι μελλοντολόγοι, αλλά και πολλοί οικονομολόγοι θα συμφωνούσαν, είναι ότι στον 21ο αιώνα οι άνθρωποι θα δούλευαν πολύ λιγότερο. Ο Τζον Μέιναρντ Κέυνς, πιθανότατα ο σημαντικότερος οικονομολόγος του 20^ου αιώνα, στο δοκίμιο του με τίτλο «Οικονομικές Δυνατότητες για τα Εγγόνια μας» (1930), προέβλεψε ότι μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, η εργάσιμη εβδομάδα θα είχε μειωθεί στις 15 ώρες. Ως κύρια δύναμη μετασχηματισμού τις ανθρώπινης εργασίας και κατά συνέπεια της ανθρώπινης κοινωνίας, όλοι οι μελλοντολόγοι έβλεπαν την ταχύτατη εξέλιξη της τεχνολογίας η οποία θα επέτρεπε την απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά της καθημερινής αναζήτησης τροφής. Τι θα σκεφτόταν όμως ο Κέυνς, αν ήξερε ότι το 2012, το εργάσιμο ωράριο 9πμ – 5μμ όχι απλά θα διατηρούνταν, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ (στον υπόλοιπο κόσμο ακόμα περισσότερο), αλλά πιο πολύ θα έτεινε να μετασχηματιστεί σε 7πμ-7μμ παρά να μειωθεί;

Οι νέες τεχνολογίες των ημερών μας, όπως το Ίντερνετ των Πάντων, η τρισδιάστατη εκτύπωση, το αυτοκίνητο χωρίς οδηγό και ούτω καθεξής, αντιπροσωπεύουν ένα τεράστιο ποιοτικό άλμα που θα μπορούσε να αλλάξει δραματικά τις υπάρχουσες κοινωνικές και οικονομικές δομές. Οι καινοτομίες που έρχονται θα αντιπροσωπεύουν μια επανάσταση στις τεχνολογίες αυτοματισμού, τεχνητής νοημοσύνης, διασύνδεσης συσκευών, έξυπνων υλικών (νανο-υλικά), καθώς και της  ψηφιοποίησης σχεδόν οποιαδήποτε πληροφορίας. Μάλιστα, η αυτοματοποίηση της βιομηχανικής παραγωγής είναι μια διαδικασία που λαμβάνει χώρα εδώ και αρκετές δεκαετίες σε όλο τον κόσμο, σε πολλά δε εργοστάσια αρκούν μερικοί μόνο χειριστές ηλεκτρονικών υπολογιστών για να διατηρούν σε κίνηση μια ολόκληρη αλυσίδα αυτόματων βιομηχανικών εργατών/ρομπότ.

 Παρ’ όλα αυτά, ο αριθμός των ωρών εργασίας τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη έχει παραμείνει σχεδόν σταθερός για δεκαετίες και, ακόμα πιο σημαντικό, δεν υπάρχει κάποιο οργανωμένο αίτημα ή κίνημα για να μειωθεί σε κάποια από τις ανεπτυγμένες χώρες, τουλάχιστον όχι άμεσα. Την ίδια στιγμή, οι μισθοί σε όλη τη Δύση, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ, έχουν αυξηθεί σε πολύ χαμηλότερους ρυθμούς από την παραγωγικότητα από το 1970 και μετά· κάτι που αναδεικνύεται συνεχώς τόσο μέσω του κινήματος “Occupy” στην Αμερική, όσο και μέσω των πολιτικών μαχών στην Ευρώπη. Το «μεγάλο χάσμα», δηλαδή η διαφορά μεταξύ της αυξανόμενης παραγωγικότητας των εργατών από τη  μία, και των σχετικά σταθερών ωρών εργασίας και αμετάβλητων (ενίοτε και μειούμενων) μισθών από την άλλη, αναμένεται να αυξηθεί στα επόμενα χρόνια και να οδηγήσει σε υψηλότερα επίπεδα ανεργίας και ανισότητας στη Δύση, η οποία ήδη αρχίζει να φτάνει στα προ-Β’ Παγκοσμίου Πολέμου επίπεδα ρεκόρ.

Αυτό δημιουργεί προβλήματα τόσο κοινωνικής φύσεως (προφανές), όσο και οικονομικής (μέσω π.χ. της οικονομικής αναποτελεσματικότητας σε επίπεδο συνολικής οικονομίας), όσο και πολιτικά ζητήματα (π.χ. επιδείνωση της λειτουργίας της δημοκρατίας μέσω δράσεων ενίσχυσης της πολιτικής επιρροής κτλ.). Είναι λοιπόν φανερό ότι προκειμένου να δημιουργηθεί ένα βιώσιμο πολιτικο-οικονομικό σύστημα τόσο στην Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο κόσμο, είναι απαραίτητο να απαντηθεί το ζήτημα της επίδρασης της τεχνολογίας, ειδικά σε σχέση με την ανεργία και την ανισότητα.

Κατά την έναρξη της Βιομηχανικής Επανάστασης στις αρχές του 19ου αιώνα, εξειδικευμένοι τεχνίτες στην Αγγλία, συχνά κατέστρεφαν τις μηχανές που προορίζονταν να τους αντικαταστήσουν (όπως π.χ. κλωστοϋφαντουργικές μηχανές κ.α.), μια μορφή βιομηχανικού σαμποτάζ θα λέγαμε. Παρά την καταστροφή των μηχανών, οι λεγόμενοι Λουδίτες δεν φοβόντουσαν την τεχνολογία, απλά προσπαθούσαν να αυξήσουν τη διαπραγματευτική τους δύναμη ενάντια στην απειλή αντικατάστασης τους από χαμηλόμισθους εργάτες με λιγότερα προσόντα, εξέλιξη που κατέστη δυνατή με την εισαγωγή της νέας τεχνολογίας. Θα μπορούσαν λοιπόν τεχνολογίες που υπόσχονται να φέρουν άνεση στη ζωή μας τελικά να γίνουν αιτία περισσότερης δυστυχίας;

Όταν έγραφε για την αποξένωση της εργασίας, ο Μαρξ μίλησε για την εκμηχάνιση (και αλλοτρίωση) της ανθρώπινης προσπάθειας μέσω της αυτοματοποίησης: οι άνθρωποι μετατρέπονταν σε μηχανές. Τι συμβαίνει όμως αν μηχανές γίνονται όλο και πιο «έξυπνες» και μπορούν να εκτελέσουν ένα διευρυνόμενο φάσμα καθηκόντων που προηγουμένως πραγματοποιούνταν από ανθρώπους; Στις μέρες μας υπάρχει η ανάγκη για ένα ολοκληρωμένο μακροπρόθεσμο πρόγραμμα που θα βοηθήσει να αποτραπεί η αύξηση της ανεργίας και τις ανισότητας που αναμένονται λόγω των ραγδαίων τεχνολογικών καινοτομιών. Ενώ η σημαντική αύξηση των μισθών παγκοσμίως πρέπει και βρίσκεται ήδη στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και των προτεινόμενων λύσεων (όπως δείχνει π.χ. η παγκόσμια επιτυχία του βιβλίου του Τ. Πικετί “Το Κεφάλαιο στον 21^ο Αιώνα”), το αίτημα για δραστική μείωση των ωρών εργασίας δείχνει ξεχασμένο. Αυτό πρέπει να αλλάξει… 6ωρο, 5ήμερο, αυτό (πρέπει να) είναι το αίτημα (των αρχών) του 21^ου αιώνα.

*Νικόλαος Ματθαίος Σαντής, οικονομολόγος, M.A. Development Economics, nikolaossantis@gmail.com