Περιμένουμε οικονομικό τσουνάμι!

Αναδημοσιεύτηκε από το ardin-rixi.gr

του Τάσου Καφαντάρη

πηγή: ΒΗΜΑ

Μπορεί να έχουμε ακόμη καλοκαίρι, όμως για πολλούς χρηματιστές το θέμα συζήτησης είναι ο οικονομικός χειμώνας. Oχι οποιοσδήποτε χειμώνας, αλλά ο «χειμώνας του Κοντράτιεφ». Τι εννοούν; Και ποιος είναι αυτός ο Κοντράτιεφ;

Η σύντομη απάντηση είναι πως ο Νικολάι Κοντράτιεφ ήταν ένας οικονομολόγος των αρχών του 20ού αιώνα, που το 1928 καθαιρέθηκε από τη θέση του διευθυντή του Ινστιτούτου Μελετών Επιχειρηματικής Δραστηριότητας, στάλθηκε σε γκουλάγκ και εκτελέστηκε το 1938. Ο λόγος; Η ανάλυσή του για την εξέλιξη του καπιταλισμού και του κομμουνισμού θεωρήθηκε επικριτική για τον Στάλιν. Oπως όμως διαφάνηκε στη συνέχεια, ο άνθρωπος αυτός μόνον ως «κακός προφήτης του καπιταλισμού» θα έπρεπε να διωχθεί…

Οι τέσσερις εποχές

Εκείνο που εντόπισε ο Κοντράτιεφ μέσω της μελέτης του καπιταλισμού ήταν μια στατιστικά περίεργη «κυματική συμπεριφορά»: Ανά 50 έως 60 χρόνια ο καπιταλισμός κλονίζεται από ένα σαρωτικό κύμα αποπληθωρισμού, το οποίο αντιμετωπίζει με την πυροδότηση μεγάλων εθνικών συγκρούσεων ή και παγκοσμίου πολέμου. Προτού φθάσει στην εκρηκτική του φάση, ο κάθε κύκλος εμπεριέχει τέσσερις «οικονομικές εποχές»: 

• Την άνοιξη (25 χρόνια), που είναι η πληθωριστική φάση, με ανερχόμενες τιμές μετοχών, αύξηση απασχόλησης και μισθών. 
• Το καλοκαίρι (3-5 χρόνια), μια φάση στασιμότητας, με αύξηση των επιτοκίων και του χρέους και αστάθειες που εκκινούν πολέμους. 
• Το φθινόπωρο (7-10 χρόνια), που είναι η φάση αποπληθωρισμού, με τα επιτόκια σε πτώση και απότομες ανόδους στις τιμές των μετοχών. 
• Τέλος, ο χειμώνας (3 χρόνια κατάρρευσης και 15 χρόνια αναδιάρθρωσης), που είναι φάση αποπληθωρισμού συνδυαζόμενη με κατάρρευση των μετοχών και των δανείων και αύξηση των τιμών των προϊόντων.

Η θεωρία αυτή, την οποία ο Κοντράτιεφ δημοσίευσε το 1925 υπό τον τίτλο «Οι Κύριοι Οικονομικοί Κύκλοι», δικαιώθηκε από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929, αλλά στη συνέχεια αμφισβητήθηκε. Ενδιαφέρον είναι και το ότι δύο ολλανδοί οικονομολόγοι – ο Jacob van Gelderen και ο Samuel de Wolff – είχαν πει τα ίδια από το 1913, καθώς όμως κανείς δεν μετέφρασε την εργασία τους από τα ολλανδικά, ξεχάστηκαν. Τη χρονιά εκτέλεσης του Κοντράτιεφ ο αμερικανός λογιστής Ralph Nelson Elliot δημοσίευσε ένα βιβλίο για τη συμπεριφορά των αγορών υπό τον τίτλο «The Wave Principle», όπου συνέδεε την ψυχολογία του πλήθους με τη δημιουργία κυμάτων οικονομικής ανόδου και πτώσης, αλλά κανείς δεν αντιλήφθηκε τον κοινό τόπο των ευρημάτων.

K-Waves και δημιουργική καταστροφή

Μόνο μετά τον θάνατο του Κοντράτιεφ, όταν μετακόμισε στο Χάρβαρντ ο αυστριακός οικονομολόγος Joseph Alois Schumpeter, το ενδιαφέρον για τα κύματά του αναθερμάνθηκε και ώθησε τον Schumpeter να μιλήσει για τη «δημιουργική καταστροφή» που ενυπάρχει στον καπιταλισμό. Τις ιδέες αυτές υιοθέτησε ο αμερικανός κοινωνιολόγος του Πανεπιστημίου McGill, Immanuel Maurice Wallerstein, όταν έγραψε το 1974 το «Modern World System» και συνέδεσε με σαφήνεια τις φούσκες του καπιταλισμού με τους παγκόσμιους πολέμους. Επίσης το 1974 ο λευκορώσος καθηγητής Οικονομικών του Πανεπιστημίου Washington, Hyman Minsky, έγραψε για τους «πιστωτικούς κύκλους» και στάθηκε πολέμιος της απορρύθμισης (deregulation) που τη δεκαετία εκείνη επικράτησε ως γιατροσόφι του καπιταλισμού.

Ολα αυτά θα παρέμεναν αιρετικές θεωρήσεις κάποιων οικονομολόγων της ανατολικοευρωπαϊκής παράδοσης, αν δεν εμφανιζόταν το 2001 η μαθηματική εξήγηση των κυμάτων του Κοντράτιεφ (των K-Waves, όπως διεθνώς αποκαλούνται). Συγκεκριμένα, ο αργεντινός φυσικός και συστημικός επιστήμονας Tessaleno Campos Devezas ανέπτυξε ένα αιτιακό μοντέλο γι’ αυτά τα κύματα, βασιζόμενος σε ένα μοντέλο «μάθησης ανά γενιά» (generation-learning model) και σε μια μη γραμμική δυναμική συμπεριφορά των πληροφορικών συστημάτων. Με αυτά τα εργαλεία κατόρθωσε να παρουσιάσει μια πλήρη θεωρία, η οποία εμπεριείχε την εξήγηση τόσο της ύπαρξης των K-Waves όσο και του χρονισμού τους ανά δύο γενιές (γύρω στον μισό αιώνα).

Χρυσή τομή και Αραβική Ανοιξη

Εφόσον οι προαναφερθείσες θεωρίες κυμάτων του Κοντράτιεφ και «πιστωτικών κύκλων» του Minsky ισχύουν, ζούμε στο τέλος του 5ου κύματος. Το 1ο κύμα ήταν του ατμού (1780-1830), το 2ο της σιδηράς εκβιομηχάνισης (1830-1880), το 3ο του εξηλεκτρισμού και των χημικών (1880-1930), το 4ο της αυτοκίνησης και των πλαστικών (1930-1970) και το 5ο της τηλεματικής (1970-2010). Για 6ο κύμα προαλείφεται εκείνο της πράσινης οικονομίας και της νανοβιοτεχνολογίας. Το ζήτημα είναι αν το 5ο κύμα τελείωσε και βρισκόμαστε ήδη στην εποχή της «αναδιάρθρωσης» ή αν βρισκόμαστε ακόμη προ της μεγάλης κατάρρευσης.

Με τον σκεπτικισμό για αυτές τις στατιστικές προφητείες ακόμη έντονο, έψαξα να βρω τι το πιο πρόσφατο και επίσημο έχει γραφεί σχετικά. Η πρώτη έκπληξη ήρθε από μια μελέτη της πασίγνωστης επενδυτικής εταιρείας Allianz Global Investors, στις αρχές του 2010, όπου προδιαγραφόταν το 6ο κύμα ακριβώς όπως το προέβλεπε ο Κοντράτιεφ (βλ. www.allianz.com/en/press/news/studies/news_2010-02-08.html – αλλά το πλήρες κείμενο «analysis-and-trends-kondratieff.pdf» έχει παραδόξως αποσυρθεί). Επειτα, στις 22 Μαρτίου 2011, το βρετανικό γραφείο συμβούλων GHK Ltd συνέταξε για την ΕΕ τη μελέτη «Impacts of Structural Change: Implications for policies supporting transition to a Green Economy». Ξεφυλλίζοντάς τη (βλ.  http://ec.europa.eu/environment/enveco/resource_efficiency/pdf/transition_costs.pdf), βλέπει κανείς να παρατίθεται εκεί σωρεία ενδείξεων ότι ο Κοντρατίεφ προφήτεψε σωστά τον ρου της Ιστορίας.

Αμέσως μετά, στις 21 Ιουλίου 2011, μια πολύ απρόσμενη μελέτη δημοσιεύθηκε από τους Αμερικανούς Scott A. Albers και Andrew L. Albers, υπό τον τίτλο «Η Χρυσή Τομή, η Αραβική Ανοιξη και μια ανάλυση της αμερικανικής οικονομικής ιστορίας σε 10 βήματα». Σε αυτή την άκρως εντυπωσιακή ανάλυσή τους – την οποία μπορείτε να διαβάσετε στο http://mpra.ub.uni-muenchen.de/33004/1/MPRA_paper_33004.pdf – οι δύο μελετητές επικεντρώνονται στην οικονομική ιστορία των ΗΠΑ από το 1869 έως σήμερα και διαπιστώνουν ότι οι κύκλοι εξέλιξης ακολουθούν τη σπειροειδή καμπύλη «τομής του Ναυτίλου», ακολουθώντας ακριβώς την αναλογία βήματος της γνωστής μας από τον Παρθενώνα Χρυσής Τομής! Οι ίδιοι δηλώνουν ενεοί από τη διαπίστωση και αδυνατούν να εξηγήσουν πώς ο περίφημος αριθμός φ που συναντάμε στην ανάπτυξη φυτών και εμβίων υπεισέρχεται και στην εξέλιξη των οικονομιών, δίνοντάς τους έναν κύκλο κύματος ακριβώς 56 ετών. Καταλήγουν όμως στη σημαίνουσα υπόθεση ότι η έναρξη της Αραβικής Ανοιξης μπορεί να είναι και η έναρξη μιας φάσης παγκοσμιοποίησης της κρίσης σε πρωτόγνωρο βαθμό.

Το ΔΝΤ και η «κατάρα» του Σεπτέμβρη

Τέλος, μόλις τον Ιούνιο που μας πέρασε, ένα έγγραφο από τον «ναό του καπιταλισμού», το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF), δημοσιεύθηκε χωρίς σχεδόν να το «μυριστεί» κανένας οικονομικός συντάκτης. Ισως μάλιστα και να μην το συζητούσε κανείς «εκτός των τειχών», αν δεν το ανέφερε σε τηλεοπτική συζήτηση ο αρχιχρηματιστής της τράπεζας UBS, Art Cashin. Τι έγραφαν σε αυτή τη μελέτη τους οι ερευνητές του ΔΝΤ, Luc Laeven και Fabian Valencia; Οπως μπορείτε οι αγγλομαθείς να διαβάσετε (βλ. www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2012/wp12163.pdf), διαπίστωναν ότι οι μεγαλύτερες τραπεζικές κρίσεις εκδηλώνονται μήνα Σεπτέμβριο, και μάλιστα σε χρονιές εκλογών σε χώρες-κλειδιά (σ.σ.: εφέτος είχαμε εκλογές στη Γαλλία και τον Νοέμβριο θα έχουμε εκλογές στις ΗΠΑ και προδιαγεγραμμένη ανανέωση ηγεσίας στην Κίνα). Σχολιάζοντας το εύρημα αυτό ο συντάκτης του Economist, Greg Ip, έγραψε: «Η συχνότητα με την οποία ο κόσμος βαδίζει για την κόλαση τον Σεπτέμβριο δείχνει να είναι ελάχιστα τυχαία»!

Ψάχνοντας μια εξήγηση για το «γιατί η νυν κρίση να είναι πρωτόγνωρη», διάβασα στο βιβλίο «The Natural Advantage of Nations: Business Opportunities, Innovation and Governance in the 21st Century» – των Hargroves, K. και Smith, M.H., 2005 – για το πώς η ένταση της καινοτομίας βαίνει συνεχώς αυξανόμενη από κύμα σε κύμα του Κοντράτιεφ. Η ειδοποιός διαφορά των έως σήμερα από το αύριο είναι ότι ενώ τα πέντε προηγούμενα κύματα στηρίχθηκαν στη φθηνή πρόσβαση σε πρωτογενείς πόρους (υλικών και ενέργειας), το 6ο κύμα συμπίπτει με το «στράγγισμα του σφουγγαριού» και απαιτεί το πέρασμα σε μια διαφορετική ενεργειακή φάση και σε νέους πόρους για τα σύνθετα νανο-υλικά της.

Αν είναι έτσι, ο εκ φύσεως κύκλος κλιματικής αλλαγής του πλανήτη συμπίπτει με τον παρά φύσιν κύκλο ενεργειακής αφαίμαξής του από τον άνθρωπο και η συμπόρευση των δύο κύκλων οδηγεί σε ένα κρεσέντο που κανείς μας δεν διανοούνταν μόλις δέκα χρόνια πριν. Θα πληρώσουμε το τίμημα μιας νέας Βαβέλ;