Οι απαρχές της τρομοκρατίας στην Ευρώπη

Το Ποντίκι

του Ξενοφώντος Μπρουντζάκη

Η περίπτωση του Σεργκέι Γκενάντιεβιτς Νετσάγιεφ

«Ο επαναστάτης είναι ένας αφοσιωμένος άνθρωπος. Δεν έχει δικά του ενδιαφέροντα, δουλειές, αισθήματα, δεσμούς, περιουσία, ούτε καν όνομα. Κάθε τι μέσα του έχει απορροφηθεί από ένα αποκλειστικό ενδιαφέρον, μια σκέψη, ένα πάθος, την επανάσταση. Στα έσχατα βάθη της ύπαρξής του, όχι μόνο στα λόγια αλλά και στην πράξη, έχει διαρρήξει κάθε δεσμό με την κυρίαρχη τάξη και ολόκληρο τον καλλιεργημένο κόσμο, με τους νόμους τους, τις κοινωνικές συμβάσεις και την ηθική τάξη. Είναι αμείλικτος εχθρός αυτού του κόσμου, κι αν συνεχίζει να ζει μέσα του, το κάνει με σκοπό να τον καταστρέψει πιο αποτελεσματικά».  Αυτό είναι ο ορισμός κατά Σεργκέι Γκενάντιεβιτς Νετσάγιεφ του επαναστάτη, όπως καταγράφεται στο έργο του με τίτλο «Η κατήχηση του επαναστάτη».

 

Ο Νετσάγιεφ καταγόταν από μια φτωχή οικογένεια σε αντίθεση με τους σύγχρονούς του Ρώσους επαναστάτες που είχαν αριστοκρατική καταγωγή, όπως οι Χέρτσεν, Μπακούνιν και Κροπότκιν. Βασικό χαρακτηριστικό του Νετσάγιεφ υπήρξε το ασίγαστο μίσος που έτρεφε για το τσαρικό καθεστώς. Γεννήθηκε στην περιφέρεια του Ιβάνοβο το 1847, έδρασε στη Ρωσία, ενέπνευσε τον Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, ο οποίος στους «Δαιμονισμένους» τον περιέγραψε στο πρόσωπο του μυθιστορηματικού ήρωα Πιότρ Βερχοβένσκι και έμεινε γνωστός για τις ιδέες του σχετικά με το ποια θα έπρεπε να είναι η οργάνωση και η δράση ενός επαναστατικού κόμματος. Έθεσε ολόκληρη τη ζωή του στην ιδέα της επανάστασης, όπως την είχε συλλάβει και θεωρητικοποιήσει μέσα στο μυαλό του. Θα έλεγε κανείς ότι η μοναδικός σκοπός της ζωής του ήταν η επαναστατική δικαίωση την οποία θα επιτύγχανε με κάθε μέσο, θεμιτό ή αθέμιτο, καθώς υιοθετούσε κατά κυριολεξία το ιησουίτικο αξίωμα «o σκοπός αγιάζει τα μέσα».

 

Κατάφερε, αν και αυτοδίδακτος, να περάσει τις εξετάσεις και να διοριστεί κατόπιν δάσκαλος στην Αγία Πετρούπολη. Ταυτόχρονα παρακολουθούσε, δίχως να έχει την ιδιότητα του φοιτητή, μαθήματα στο πανεπιστήμιο της πόλης. Στη διάρκεια της παρακολούθησης των πανεπιστημιακών μαθημάτων ήρθε σε επαφή με τους πλέον ριζοσπαστικούς φοιτητικούς κύκλους και μελέτησε διάφορα ανατρεπτικά κείμενα των «Δεκεμβριστών», του «Κύκλου Πετρασέφσκι», μέλος του οποίου υπήρξε και ο μέγας Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, ενώ έλαβε μέρος στη φοιτητική εξέγερση του 1868 - 1869, ως ηγέτης μιας ριζοσπαστικής ομάδας. Την εποχή αυτή οριστικοποιεί τη θέλησή του να θέσει την επανάσταση ως υπέρτατο σκοπό της ζωής του και συγγράφει το «Πρόγραμμα επαναστατικών πράξεων». 

 

Το 1896 θα καταφύγει στη Γενεύη αφού πρώτα σκηνοθετήσει στην Πετρούπολη σύλληψη και απόδραση από τις αστυνομικές αρχές, πράγμα που θα κινήσει τις υποψίες των εκεί επαναστατικών κύκλων, μεταξύ των οποίων και των Μαρξ και Ένγκελς οι οποίοι γράφουν σχετικά: «Τον Μάρτιο του 1869 έφτασε στη Γενεύη ένας νεαρός Ρώσος, που προσπάθησε να αποκτήσει την εμπιστοσύνη όλων των Ρώσων εμιγκρέδων, παριστάνοντας τον αντιπρόσωπο των φοιτητών της Πετρούπολης. Εμφανιζόταν με διάφορα ονόματα. Μερικοί εμιγκρέδες γνώριζαν από αξιόπιστες πηγές πως από την Πετρούπολη δεν είχε σταλεί κανένας αντιπρόσωπος. Άλλοι, ύστερα από συζήτηση με τον δήθεν αντιπρόσωπο, τον πέρασαν για χαφιέ. Στο τέλος, είπε το πραγματικό του όνομα: Νετσάγιεφ. Έλεγε ότι είχε αποδράσει απ’ το φρούριο της Πετρούπολης, όπου ήταν έγκλειστος σαν πρωτεργάτης των ταραχών που ξέσπασαν τον Ιανουάριο του 1869 στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της πρωτεύουσας. Μερικοί εμιγκρέδες, που είχαν μείνει για καιρό έγκλειστοι σ’ αυτό το φρούριο, γνώριζαν από προσωπική εμπειρία ότι από ‘κει είναι αδύνατο να ξεφύγει κανείς. Γι’ αυτό κατάλαβαν ότι εδώ ο Νετσάγιεφ λέει ψέματα. Εξάλλου, επειδή στις εφημερίδες και τα γράμματα που έπαιρναν μνημονεύονταν τα ονόματα των διωκόμενων φοιτητών και πουθενά δε γινόταν λόγος περί Νετσάγιεφ, θεώρησαν ότι τα όσα αραδιάζει για τη δήθεν επαναστατική δράση του είναι παραμύθια. Ο Μπακούνιν, όμως, έπαιρνε φανερά το μέρος του Νετσάγιεφ. Διαλαλούσε παντού πως ο Νετσάγιεφ είναι “έκτακτος απεσταλμένος της μεγάλης μυστικής οργάνωσης που υπάρχει και δρα στη Ρωσία”.(...) Σε μια συζήτηση που είχε ο Νετσάγιεφ με έναν εμιγκρέ, αναγκάστηκε να ομολογήσει ότι δεν τον έστειλε αντιπρόσωπο καμία μυστική οργάνωση».

 

Η γνωριμία με τον Μπακούνιν 

Ο Νετσάγιεφ γνωρίζεται και συνδέεται στενά με τον Μπακούνιν στον οποίο παρουσιάστηκε σαν επαναστάτης - δραπέτης. Στο πρόσωπο του Νετσάγιεφ, ο θεωρητικός του αναρχισμού διαβλέπει τον ιδανικό εκπρόσωπο της ρωσικής επαναστατικής νεολαίας. Η σχέση τους γίνεται τόσο στενή που δημιουργούνται φήμες ότι ο Μπακούνιν είναι ερωτευμένος με τον νεαρό συμπατριώτη του. Πάντως ο κύκλος του Μπακούνιν κρατά σοβαρές επιφυλάξεις για τη συγκρότηση της προσωπικότητας του Νετσάγιεφ. Επιφυλάξεις που δεν αργούν να δικαιωθούν όταν ο φανατικός νεαρός, εκτός από την «αμείλικτη καταστροφή» του κράτους που ευαγγελίζεται στην «Κατήχηση του Επαναστάτη», θα δολοφονήσει τον φοιτητή Ιβάν Ιβάνοφ. Η αποτρόπαιη αυτή δολοφονία θα αποτελέσει το πρωτογενές υλικό που εμπνέει τον Ντοστογιέφσκι, όπως αναφέρουμε πιο πάνω. Συγκεκριμένα, ο Νετσάγιεφ το 1869, έχοντας μαζέψει αρκετά χρήματα, επιστρέφει στη Μόσχα όπου και ιδρύει την οργάνωση «Λαϊκή Εκδίκηση», ενώ ταυτόχρονα επιδίδεται στη στρατολόγηση νέων μελών. Η απόλυτα αυταρχική δομή της οργάνωσης θα προκαλέσει τις διαμαρτυρίες του Ιβάν Ιβάνοφ με αποτέλεσμα να τον εκτελέσει ο ίδιος, αφού πρώτα ξυλοκοπήθηκε απάνθρωπα από μέλη της οργάνωσης. Το πτώμα του βρέθηκε πεταμένο σε μια λίμνη έξω από τη Μόσχα. 

 

Μετά την αποκάλυψη του αποτρόπαιου εγκλήματός του, διέφυγε στην Ελβετία όπου ο Μπακούνιν τον υποδέχτηκε με ασυγκράτητο ενθουσιασμό. Γράφει ο ίδιος συγκεκριμένα: «Τόσο πολύ πήδηξα από τη χαρά μου, που παρ’ ολίγο να σπάσω το ταβάνι με το γέρικο κεφάλι μου». Στο μεταξύ στη Μόσχα, μετά την αποκάλυψη του εγκλήματος, 67 μέλη της οργάνωσής του συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο δικαστήριο. Στην Γενεύη δημοσιεύει ένα μανιφέστο με τίτλο «Θεμέλια του Μελλοντικού Κοινωνικού Συστήματος», το οποίο οι Μαρξ και Ένγκελς θα αποκαλέσουν αργότερα «κομμουνισμό στρατοπέδου». Εκδίδεται από τις ρωσικές αρχές σε βάρος του διεθνές ένταλμα σύλληψης, με αποτέλεσμα στις 14 Αυγούστου 1872 ο Νετσάγιεφ να συλληφθεί στη Ζυρίχη. 

 

Στη δίκη που ακολούθησε, καταδικάστηκε σε εικοσαετή φυλάκιση στο φρούριο Πετροπάβλοφσκ, όπου πέθανε σε ηλικία 35 ετών, πιθανόν από φυματίωση. Λέγεται επίσης ότι ακόμα και μεσ’ από το κελί της φυλακής του κατάφερνε να επικοινωνεί με την κεντρική επιτροπή της οργάνωσης «Λαϊκή Θέληση», την ομάδα που οργάνωσε και εκτέλεσε τη δολοφονία του Τσάρου Αλέξανδρου Β’.

 

Εκατό χρόνια από την πρώτη της έκδοση, η «Κατήχηση του Επαναστάτη» επανεξεδόθη του 1969 από τους «Μαύρους Πάνθηρες» στην Αμερική . Ο «νετσαγεφισμός» επηρέασε και διάφορες προσωπικότητες αλλά και διεθνείς σύγχρονες τρομοκρατικές οργανώσεις.

* Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 1995 στις 16-11-2017