Το κοινωνικό συμβόλαιο

analyst

του Βασίλη Βιλιάρδου

Άποψη

Ο Hobbes αιτιολόγησε την ύπαρξη της πολιτικής εξουσίας, αντιπαραθέτοντας την με το «νόμο της Φύσης» – όπου κυριαρχεί η έλλειψη τροφής και ο φόβος, ο κάθε ένας είναι εχθρός του άλλου, ενώ η ζωή είναι μοναχική, φτωχή, δυσάρεστη, ζωώδης και μικρή.

Στο βασίλειο της Φύσης δεν υπάρχουν νόμοι, τάξη, ηθική ή ιδιοκτησία, ενώ επικρατεί ένα και μοναδικό «φυσικό δικαίωμα»: το δικαίωμα ναπροστατεύεις τον εαυτό σου, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα που έχεις στη διάθεση σου, θεμιτά και αθέμιτα, συμπεριλαμβανομένης της βίας και του φόνου.

Με στόχο λοιπόν να αιτιολογήσει γιατί οι κοινωνίες επέλεξαν να κυβερνώνται από κάποιους «ηγεμόνες», θυσιάζοντας ένα μεγάλο μέρος της ελευθερίας τους, χρησιμοποίησε το εξής παράδειγμα:

«Δύο άνθρωποι, ευρισκόμενοι σε ένα νησί κάτω από ένα δέντρο με καρύδες, δεν μπορούσαν να κοιμηθούν τις νύχτες – φοβούμενοι ο ένας τον άλλο ότι, θα τον σκότωνε για να εξασφαλίσει όλες τις καρύδες, τη μοναδική τροφή που υπήρχε στο νησί, για τον εαυτό του.

Παρά το ότι η ποσότητα ήταν αρκετή και για τους δύο, ενώ θα μπορούσαν να συμφωνήσουν μεταξύ τους για να την μοιραστούν, κανένας δεν εμπιστευόταν τον άλλο, σχετικά με την τήρηση της υπόσχεσης του – επειδή, όπου επικρατεί ο νόμος της Φύσης, δεν υπάρχουν κανενός είδους κανόνες και ηθικοί ενδοιασμοί.

Για να λύσουν τελικά το πρόβλημα τους και να μπορέσουν να κοιμηθούν ήσυχοι, αποφάσισαν να δώσουν το δικαίωμα σε έναν τρίτο άνθρωπο να αναλάβει την τήρηση της μεταξύ τους συμφωνίας. Παρέδωσαν λοιπόν όλα τα όπλα που είχαν στη διάθεση τους στον τρίτο άνθρωπο, έτσι ώστε κανένας από τους δύο να μην μπορεί να σκοτώσει τον άλλο – καθώς επίσης για να έχει τη δυνατότητα ο τρίτος να επιβάλλει αυτό που είχαν από κοινού συμφωνήσει: το Δίκαιο.

Η συμφωνία μεταξύ των δύο ονομάσθηκε «κοινωνικό συμβόλαιο», ενώ ο τρίτος άνθρωπος, ο οποίος ανέλαβε την τήρηση της, «ηγεμόνας» – βασιλιάς, κοινοβούλιο, πρωθυπουργός, πρόεδρος κοκ. Δυστυχώς όμως, δεν είχαν προβλέψει πως ακριβώς θα ενεργούσαν, στην περίπτωση  της κατάχρησης εξουσίας από τον ηγεμόνα, έχοντας του παραδώσει όλα τους τα όπλα».

Η εγωιστική φύση του ανθρώπου, καθώς επίσης η έμφυτη εσωτερική επιθυμία του για δύναμη και εξουσία, ήταν σίγουρο ότι θα οδηγούσε τους περισσότερους ηγεμόνες στο να καταχραστούν την εξουσία που τους παρέδιδαν ανεπιφύλακτα οι κοινωνίες – διαρρηγνύοντας το «κοινωνικό συμβόλαιο». Εν τούτοις, θεωρήθηκε προτιμότερη η ανάληψη αυτού του ρίσκου, αφού η «εναλλακτική κατάσταση» ήταν ο τρόμος, το χάος και η αναρχία του «νόμου της Φύσης».

Στις σημερινές, πολυπληθείς εθνικές και διακρατικές κοινωνίες, οι άνθρωποι δεν μπορούν να συνεννοηθούν μεταξύ τους για το πώς θα μοιράσουν τις καρύδες – οι οποίες είναι μεν αρκετές για να τους θρέψουν όλους, αλλά όχι στις ποσότητες που ο κάθε ένας θα επιθυμούσε, άτομο ή κράτος.

Έχουν διαιρεθεί λοιπόν σε «ομάδες συμφερόντων», η κάθε μία εκ των οποίων προσπαθεί να επιβάλλει το δικό της «ηγεμόνα», ο οποίος αναλαμβάνει να μοιράσει τις καρύδες σύμφωνα με τις δικές της επιθυμίες. Η επιβολή αυτή, σε εθνικό επίπεδο, γίνεται δημοκρατικά – με την έννοια ότι η ισχυρότερη πλειοψηφικά ομάδα, επιλέγει το δικό της ηγεμόνα. Σε διακρατικό επίπεδο βέβαια επικρατεί, σε κάποιο βαθμό, ο «νόμος της Φύσης» – το δίκαιο του ισχυρότερου καλύτερα, ο οποίος όμως εναλλάσσεται διαχρονικά.

Όσον αφορά το «κοινωνικό συμβόλαιο», ορίζεται κυρίως από τα προεκλογικά προγράμματα και τις δεσμεύσεις των εκάστοτε «ηγεμόνων» – οι οποίες, αν και σπάνια τηρούνται στο σύνολο τους, δεν προκαλούν σημαντικές αντιδράσεις, επειδή η εναλλακτική δυνατότητα παραμένει η επικράτηση του «νόμου της Φύσης».

Η διάρρηξη των κοινωνικών συμβολαίων προκαλεί τότε και μόνο αντιδράσεις, όταν η κατάσταση μίας κοινωνίας «εφάπτεται» της επικράτησης του «νόμου της Φύσης» – με την έννοια ότι, το μοίρασμα των καρυδών είναι τόσο άδικο ή ανεπαρκές, ώστε η μεγαλύτερη μερίδα του πληθυσμού να μην μπορεί να τραφεί ή οι υπόλοιποι να μην μπορούν να κοιμηθούν, επειδή φοβούνται ότι θα δολοφονηθούν για να τους πάρουν τις καρύδες τους.

Κάτι τέτοιο συμβαίνει συνήθως σε εποχές πολέμων ή χρεοκοπιών, στις οποίες δίνεται ξανά μεγάλη «έμφαση» στο κοινωνικό συμβόλαιο – όπως τεκμηριώνεται, μεταξύ άλλων, από τη γαλλική επανάσταση, μετά τη χρεοκοπία της Γαλλίας, όπου ο J.J.Rousseau επανάφερε το θέμα με το γνωστό του βιβλίο.

Στην Ελλάδα σήμερα είναι αναμφίβολη η «διάρρηξη» του κοινωνικού συμβολαίου από έναν «ηγεμόνα», εν μέσω χρεοκοπίας της κοινωνίας και του κράτους – άρα μη ύπαρξης αρκετών καρυδών για όλους, πόσο μάλλον σε επαρκείς ποσότητες, αφού η Γερμανία «υπέκλεψε» πονηρά τις περισσότερες.

Ο ηγεμόνας αυτός δεν τήρησε απολύτως καμία από τις προεκλογικές του δεσμεύσεις – οπότε συμπεραίνουμε ότι, εκείνη ακριβώς τη στιγμή που η κατάσταση των ανθρώπων δεν θα διαφέρει από τη «φυσική», θα επιλέξουν το «νόμο της Φύσης».

Δυστυχώς κανένας δεν μπορεί να προβλέψει με ασφάλεια πότε ακριβώς θα συμβεί – επειδή δεν είναι ακριβώς γνωστή η κατάσταση που επικρατεί στο μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας. Ο μοναδικός ίσως «δείκτης» που μπορεί να μας πληροφορήσει για το μέγεθος της εξαθλίωσης των Ελλήνων είναι η ανεργία – η οποία, εάν δεν μειωθεί άμεσα, πόσο μάλλον εάν ξεπεράσει κάποια ανώτατα όρια, θα οδηγήσει τους ανθρώπους σε βίαιες διεκδικήσεις της μερίδας τους στις καρύδες.

Υστερόγραφο: Τα σοσιαλιστικά πολιτεύματα θεωρούνται «ανθρωπιστικά», επειδή πιστεύουν ότι οι καρύδες πρέπει να μοιράζονται εξ ίσου σε όλους. Συνήθως βέβαια μοιράζουν περισσότερες καρύδες από όσες υπάρχουν, οπότε συχνά χρεοκοπούν – ενώ η κομματική ελίτ παίρνει τη μερίδα του λέοντος.

Τα καπιταλιστικά, ιδίως τα νεοφιλελεύθερα, έχουν την άποψη ότι ορισμένοι, άτομα ή χώρες, δικαιούνται πολύ περισσότερες καρύδες από τους άλλους. Επομένως, είναι πιο κοντά στο «φυσικό νόμο», πιστεύοντας στο δίκαιο του ισχυρότερου, του εξυπνότερου, του ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής και του κεφαλαίου – των όπλων ή/και της οικονομικής υπεροχής, όσον αφορά τα κράτη.