Μπροστά στη νέα ανακεφαλαιοποίηση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος

του Κώστα Μελά

Αμέσως μετά την Τρίτη ανακεφαλαιοποίηση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος (καλοκαίρι 2013) έγραφα:

«Η απαίτηση νέων κεφαλαίων για το ελληνικό τραπεζικό σύστημα μπορεί να εμφανισθεί ανά πάσα στιγμή στο μέλλον αν το τραπεζικό σύστημα συνεχίζει να παράγει μη αποτελεσματικά δάνεια ή δάνεια σε επισφάλεια. Υπάρχει μια πρόβλεψη για όλα αυτά (έχουμε αναφέρει σχετικά παραπάνω), αλλά παρ' όλα αυτά από τη στιγμή που η οικονομία δεν αρχίζει να λειτουργεί έτσι ώστε να παραχθεί εισόδημα (κάτι που σήμερα φαντάζει μακρινό και απόμακρο), να παραχθούν αποταμιεύσεις, οι οποίες θα μπορέσουν να χρησιμοποιηθούν για την αποπληρωμή των ληξιπρόθεσμων δανειακών υποχρεώσεων, το πλέον πιθανό είναι να αυξάνονται τα επισφαλή δάνεια και επομένως να αυξάνονται και οι ανάγκες για νέα κεφάλαια. Η διαδικασία ανακεφαλαιοποίησης ή παραγωγής κεφαλαίου είναι μια δυναμική διαδικασία, η οποία λειτουργεί και συναρτάται στο οικονομικό περιβάλλον το οποίο στην περίπτωση της Ελλάδας είναι παντελώς αρνητικό[1]».

Δε πέρασε μεγάλο χρονικό διάστημα και οι εξελίξεις οδηγήθηκαν με ακρίβεια στην ανάγκη νέας ανακεφαλαιοποίησης του ελληνικού τραπεζικού συστήματος. Πριν αναφερθούμε στις σημερινές εξελίξεις, θεωρούμε σκόπιμη μια ιστορική αναδρομή στις συντελεσθείσες ανακεφαλαιοποιήσεις του ελληνικού τραπεζικού συστήματος την εποχή των Μνημονίων.

Το ελληνικό τραπεζικό σύστημα ενισχύθηκε ποικιλοτρόπως . Συγκεκριμένα:

Α. Ενισχύσεις με άμεσους ρευστούς πόρους.

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία  η κρατική ενίσχυση που δόθηκε στις ελληνικές τράπεζες μέσω άμεσων ρευστών εκταμιεύσεων ήταν: 18 δις ευρώ, μετά το PSI, το 2013, 25,5 δις ευρώ για την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών και η

ανακεφαλαιοποίηση του 2015 αναμένεται πως θα στοιχίσει από 15 έως 25 δις ευρώ. Επομένως, το σύνολο εκταμίευσης προς το τραπεζικό σύστημα, τα οποία κυρίως χρηματοδοτήθηκαν για το σκοπό αυτό από δανεισμό μέσω των μνημονίων 2 και 3 , θα ανέλθει στα 63- 73 δις ευρώ, αναλόγως με το πόσο της χρηματοδότησης που θα χρειασθεί να δοθεί στις τράπεζες για σκοπούς ανακεφαλαιοποίησης στο τέλος του 2015.

1.      Το 2008, 4,5 δις ευρώ.

Το Δεκέμβριο 2008 (Νόμος 3723/2008 ,ΦΕΚ 250, 9 Δεκεμβρίου 2008) η κυβέρνηση Κ. Καραμανλή (Υπουργός Γ. Αλογοσκούφης ) νομοθετεί τη χρηματοδότηση των τραπεζών με συνολικό ποσό 28 δις ευρώ, μέσω πακέτου κρατικών εγγυήσεων ( απευθείας κρατικές εγγυήσεις  και έκδοση τριετών κρατικών ομολόγων διαθέσιμων στα πιστωτικά ιδρύματα) ύψους 23,5 δις ευρώ και συμμετοχής με τη μορφή προνομιούχων μετοχών ύψους 4,5 δις ευρώ για τις τράπεζες(άμεση εκταμίευση ρευστών πόρων).  Το ποσό των 4,5 δις ευρώ

μοιράστηκε ως εξής: Alpha Bank 940 εκ. ευρώ, Eurobank 950 εκ. ευρώ, Εθνική Τράπεζα 1,35 δις ευρώ, Τράπεζα Πειραιώς 750 εκ. ευρώ, Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο 225 εκ. ευρώ, Τράπεζα Αττικής 100 εκατομμύρια ευρώ, Proton Bank 80 εκ. ευρώ, FB Bank, 50 εκατ. ευρώ και Πανελλήνια Τράπεζα 28,3 εκ. ευρώ. Για αυτά τα περίπου 4,5 δις ευρώ το ελληνικό δημόσιο έλαβε προνομιούχες μετοχές, οι οποίες θα έπρεπε να επαναγορασθούν από τις τράπεζες μέσα στο 2014.  Μέχρι σήμερα Εθνική και Eurobank, από το 2009, χωρίς να έχουν καταφέρει μέχρι στιγμής να επιστρέψουν τα κεφάλαια, όπως έπραξαν  αντιθέτως Alpha και Τράπεζα Πειραιώς.

2. Με πράξη νομοθετικού περιεχομένου τον Ιούνιο του 2012 χορηγούνται 18 δις ευρώ που παρείχε το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας για την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών μετά το PSI («κούρεμα» κρατικών ομολόγων).

3. Με νόμο 4046/2012 (μνημόνιο 2) το ελληνικό δημόσιο συμφώνησε να λάβει δάνεια από το ΕΤΧΣ (EFSF) για την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών. Η ανακεφαλαιοποίηση πραγματοποιήθηκε μέσα στο 2013 και στοίχισε στο ελληνικό δημόσιο το ποσό των 25,5 δις ευρώ. Από αυτά έλαβαν η Alpha Bank 4,021 δις ευρώ, η Eurobank 5,839 δις ευρώ, η Εθνική Τράπεζα 8,677 δις ευρώ και η Τράπεζα Πειραιώς 6,985 δις ευρώ. Σύνολο, 25,522 δις ευρώ.
4. Η σημερινή ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών το κόστος εκτιμάται από 15-25 δις ευρώ. Θα προέλθει από δάνειους πόρους του  ESM.

Β.  Με τη μορφή κρατικών εγγυήσεων. 

Το ελληνικό δημόσιο έχει παραχωρήσει προς το τραπεζικό σύστημα τα παρακάτω «ποσά»:
1) Με το νόμο 3723/2008 χορηγήθηκαν 23 δις ευρώ.

2) Με το νόμο 3845/2010 (μνημόνιο 1) χορηγούνται 15 δις ευρώ .

3) Με το νόμο 3864/2010 (ΦΕΚ 119 21 Ιουλίου 2010) χορηγούνται   10 δις.

4) Με το νόμο 3872/2010 δίνονται  25 δις ευρώ.

5) Με το νόμο 3965/2011 (9 Δεκεμβρίου 2011) χορηγούνται 30 δις ευρώ.

6) Με πράξη νομοθετικού περιεχομένου στις 14 Σεπτεμβρίου 2011 χορηγούνται άλλα 30 δις ευρώ.  Με το νόμο 4031/2011, «Ρύθμιση θεμάτων χρηματοπιστωτικού χαρακτήρα», επικυρώνεται η πράξη νομοθετικού περιεχομένου της 14ης Σεπτεμβρίου με την οποία δίνονται στις τράπεζες τα 30 δις ευρώ με τη μορφή εγγυήσεων, ενώ στο άρθρο 2 του σχετικού νόμου καθορίζεται ότι: «Το προβλεπόμενο ποσό στην παράγραφο 1 του άρθρου 1 της πράξης νομοθετικού περιεχομένου, που κυρώνεται με το άρθρο πρώτο του νόμου αυτού, αυξάνεται σε εξήντα δισεκατομμύρια (60.000.000.000) ευρώ»[2].

Σύμφωνα με τα παραπάνω και συμπεριλαμβανομένων και των επιστροφών από τις τράπεζες κατά τη διάρκεια του 2009 και του 2014, το ύψος των εγγυήσεων του δημοσίου ξεπερνά τα 130 δις, συνυπολογιζομένων 10,5 δις ευρώ με τη μορφή ειδικών τίτλων και ενισχύσεων προς τα πιστωτικά ιδρύματα.

Γ. Συμμετοχή ιδιωτών και χρησιμοποίηση άλλων «μέσων» στις μέχρι σήμερα ανακεφαλαιοποιήσεις.

Στην ανακεφαλαιοποίηση που πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2013 οι  ιδιώτες τοποθέτησαν περίπου 3 δισ. ευρώ.

Το υπόλοιπο κόστος της συνολικής ανακεφαλαιοποίησης του 2013  που ανήλθε περίπου  σε 40 δις ευρώ καλύφθηκε με την αμφίβολης αποτελεσματικότητας, αλλά παρά ταύτα διεθνώς αποδεκτή, εκείνη την εποχή, τεχνική του “αναβαλλόμενου φόρου”, με σκοπό τον περιορισμό του δανεισμού του δημοσίου επ’ ωφελεία των τραπεζών. Δηλαδή μέσω του «αναβαλλόμενου φόρου» καλύφθηκαν περίπου 11,5 δις ευρώ.

Την  άνοιξη του 2014 οι ελληνικές τράπεζες προχώρησαν σε αυξήσεις μετοχικού κεφαλαίου και οι ιδιώτες επενδυτές  τοποθέτησαν 8,3 δισ. ευρώ στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα.

Δ. Πιθανές απώλειες του ελληνικού δημοσίου από τη συμμετοχή του στην ανακεφαλαιοποίηση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος.

1.      Εξακολουθεί να υπάρχει ζήτημα με τις προνομιούχες μετοχές που δεν έχουν επαναγορασθεί από την Εθνική Τράπεζα (1,35 δις ευρώ) και την Eurobank (0,945 δις ευρώ).  Επομένως,  για την ώρα παραμένει άγνωστο το εάν αυτά τα 2,29 δις ευρώ θα απολεσθούν ή όχι,  για το Ελληνικό Δημόσιο . Βεβαίως υπάρχει μεγάλη πιθανότητα  να απολεσθούν με την ανακεφαλαιοποίηση του τέλους του 2015.

2.      Η συμμετοχή στην ανακεφαλαιοποίηση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος το καλοκαίρι του 2013, ύψους 25,5 δις ευρώ ,έχει με  βάση τα στοιχεία του ΤΧΣ (31.03.2015), συρρικνωθεί σε6,564 δις ευρώ (Πίνακας 1).

3.      

Η χρηματιστηριακή αποτίμηση με ημερομηνία 31.03.2015 συγκρινόμενη με την αντίστοιχη της 31.12.2014 δείχνει  μείωση περίπου 50,0%.  Οι δυσμενείς  εξελίξεις στο ΧΑ  που ακολούθησαν και συνεχίζουν να ισχύουν δείχνουν σαφέστατη νέα μείωση της χρηματιστηριακής αποτίμησης των μετοχών που κατέχει το ΤΧΣ. Δύσκολο , για να μην πω αδύνατον , να μην υπάρξουν σημαντικότατες ζημιές για το ΤΧΣ και κατά συνέπεια για το Ελληνικό δημόσιο.

4.      Επίσης κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει αν το Ελληνικό δημόσιο θα υποστεί νέες ζημιές από την τρέχουσα ανακεφαλαιοποίηση. Στο σημείο αυτό θέλω να αναφέρω συνοπτικά τι συνέβη στις ΗΠΑ στην επιχείρηση διάσωσης του αμερικάνικου τραπεζικού συστήματος μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008: «Η βοήθεια υποστήριξης της ομοσπονδιακής κυβέρνησης προς τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα  ανήλθε σε  205 δις δολάρια , τα περισσότερα των οποίων έχουν ήδη εισπραχθεί , συγκεκριμένα τα 196 δις δολάρια.   Το Congressional  Budget Office(CBO)  εκτιμά ότι το καθαρό κέρδος από αυτή την διαδικασία για την ομοσπονδιακή κυβέρνηση θα είναι 17 δις δολάρια[3]» Με απλά λόγια στις χώρες όπου λειτουργούν οι κανόνες της οικονομίας το δημόσιο εξασφαλίζει τα δικαιώματά του και τα φορολογικά έσοδα των πολιτών.

Ε. Βασικές παραλείψεις της μέχρι σήμερα  ανακεφαλαιοποίησης των ελληνικών τραπεζών.

1.      Η απόφαση να παραμείνουν στον έλεγχο και στη διοίκηση των τραπεζών οι απολύτως μειοψηφούντες ιδιώτες, ως επί το πλείστον παλαιούς μετόχους, ήταν  σκανδαλωδώς ευνοϊκή για συγκεκριμένη μερίδα ιδιωτικών συμφερόντων, αλλά ήταν επίσης και σε ευθεία αναντιστοιχία με τις διεθνώς κρατούσες πρακτικές εποπτείας, όσον αφορά την ανασυγκρότηση των τραπεζών. Για παράδειγμα, η πρώτη ενέργεια στην οποία προέβησαν οι κυβερνήσεις και οι εποπτικές αρχές των ΗΠΑ, του Ηνωμένου Βασιλείου και πολλών άλλων δυτικών χωρών το 2008 σε παρόμοιες ανασυγκροτήσεις τραπεζών, ήταν η αντικατάσταση των παλαιών διοικήσεων και η εξάλειψη της αξίας των μεριδίων των παλαιών μετόχων καθώς και η τιμωρία τους, εφόσον έφεραν αποδεδειγμένες ευθύνες για την κατάρρευση της τράπεζας. Αντίστοιχες ενέργειες επιβάλλονται από την προαναφερθείσα νέα Ευρωπαϊκή νομοθεσία για την ανασυγκρότηση των τραπεζών και έχουν υποχρεωτικό χαρακτήρα.

2.      Δεύτερον, οι μη επαρκείς προβλέψεις για τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια  μετά την ανακεφαλαιοποίηση του 2012-2013,. Οι  ζημιές από τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια, υπολογίστηκαν με στατικό τρόπο και έλαβε σε πολύ μικρότερο βαθμό υπόψη της την εν γένει υφεσιακή δυναμική της οικονομίας την οποία επιτείνει η έλλειψη ρευστότητας.

3.      Η  ορθή λύση, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει σε ριζικό ξεκαθάρισμα των ισολογισμών των τραπεζών, ήταν αυτή του διαχωρισμού του δανειακού χαρτοφυλακίου των τραπεζών και η μεταφορά των μη εξυπηρετούμενων δανείων σε ένα ειδικό επενδυτικό όχημα, συνήθως αποκαλούμενο “κακή τράπεζα - bad bank”, το οποίο θα λειτουργούσε με την εγγύηση του δημοσίου και των τραπεζών (σε πολύ μικρότερο βαθμό).

ΣΤ. Τα νέα προβλήματα

1.      Τα νέα προβλήματα , οι αμφιβολίες και οι ανησυχίες που εκφράζονται συνδέονται με το «ξεκαθάρισμα» των δανειακών χαρτοφυλακίων των τραπεζών. Διότι η ανακεφαλαιοποίηση του τραπεζικού συστήματος δεν είναι τίποτε άλλο από το πρώτο βήμα για τη διαχείριση των προβληματικών δανείων. Σε γενικές γραμμές, τα «κόκκινα» δάνεια των τραπεζών είναι της τάξεως των 105 δισ. ευρώ, εκ των οποίων τα 60 δισ. ευρώ αφορούν επιχειρηματικά δάνεια. Για να καλυφθούν οι τράπεζες έχουν βάλει στην άκρη προβλέψεις περί τα 50 δισ. ευρώ. Με την ανακεφαλαιοποίηση υπολογίζεται ότι θα ενισχύσουν τα κεφάλαιά τους κατά 15 δισ. ευρώ, δηλαδή θα έχουν πρόσθετα κεφάλαια να «κάψουν» για τη διαγραφή ζημιών που θα προέλθουν από «κόκκινα» δάνεια. Θα κληθούν λοιπόν να αποφασίσουν ποιες υπερχρεωμένες επιχειρήσεις είναι βιώσιμες και ποιες όχι. Σε όσες κριθεί ότι είναι βιώσιμες θα γίνει ρύθμιση χρεών, αλλαγή μάνατζμεντ, το οποίο θα περιέλθει στον έλεγχο της τράπεζας, και αναδιάρθρωση της επιχείρησης, η οποία σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να περιλαμβάνει σπάσιμο της εταιρείας σε καλό και σε κακό κομμάτι. Όσες δεν είναι βιώσιμες θα ρευστοποιηθούν άμεσα, πράγμα που σημαίνει απολύσεις και εκποίηση περιουσιακών στοιχείων.
Είναι προφανές ότι μέσα από μια τέτοια διαδικασία, η οποία βεβαίως θα πάρει χρόνο, θα αλλάξει ο επιχειρηματικός χάρτης της χώραςΤα πράγματα όμως θα χειροτερέψουν πριν γίνουν καλύτερα. Σε πρώτη φάση, θα υπάρξουν απολύσεις και αύξηση της ανεργίας. Σε δεύτερη φάση, , «αναμένεται να ενισχυθεί η δυναμική της οικονομίας καθώς μέσα από αυτή την αναδιάρθρωση θα αντιμετωπιστούν χρόνιες παθογένειες επιχειρηματικών κλάδων και θα απελευθερωθούν δυνάμεις που θα λειτουργήσουν αναπτυξιακά».

2.      Είναι προφανές ότι στο πλαίσιο αυτό δίνεται μάχη για τον έλεγχο των τραπεζών. Οι πιστωτές θέλουν να διασφαλίσουν ότι από τη στιγμή που βάζουν μεγάλο μέρος των κεφαλαίων τους για την ανακεφαλαιοποίηση θα έχουν λόγο στη διαμόρφωση του νέου επιχειρηματικού χάρτη της χώρας. Ιδιαίτερα το Βερολίνο και ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε ελπίζουν ότι μέσα από τις τράπεζες θα μπορέσουν να ελέγξουν τις ελληνικές επιχειρήσεις καταφέροντας πλήγμα στην κατ' αυτόν υπεύθυνη για την κρίση ελληνική επιχειρηματική ελίτ. Δεν είναι τυχαίο ότι το τρίτο Μνημόνιο προβλέπει συγκεκριμένα πράγματα τόσο για τη διαχείριση των προβληματικών δανείων όσο και για την εταιρική διακυβέρνηση τραπεζών και ΤΧΣ.   
Προβλέπεται ότι η διαχείριση των μη εξυπηρετούμενων δανείων θα γίνει από το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, την Τράπεζα της Ελλάδος (δηλαδή με  τον Ενιαίο Ευρωπαϊκό Εποπτικό Μηχανισμό (SSM)και τις τράπεζες μετά την ανακεφαλαιοποίηση.. Με τον τρόπο αυτόν οι πιστωτές προσπαθούν να διασφαλίσουν ότι ο έλεγχος των τραπεζών θα παραμείνει σε αυτούς, μακριά από την ελληνική κυβέρνηση, ώστε να δημιουργήσουν τα καινούργια επιχειρηματικά τζάκια.

3.      Το άνοιγμα της αγοράς των μη εξυπηρετούμενων δανείων, ώστε να διευκολυνθεί αφενός η (συν)διαχείρισή τους από ξένες εξειδικευμένες πλατφόρμες και αφετέρου, η πώληση κυρίως επιχειρηματικών δανείων σε private equity funds, προωθούν ΤτΕ και ΤΧΣ. Κόντρα στις προεκλογικές «κορώνες» ότι αποτράπηκε η πώληση μη εξυπηρετούμενων δανείων σε ξένα επενδυτικά κεφάλαια, Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας και Τράπεζα της Ελλάδος καλούνται να υλοποιήσουν τις δεσμεύσεις του Μνημονίου. Να υποβάλουν, δηλαδή, μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου έκθεση με την οποία θα υποδεικνύουν τα νομικά και κανονιστικά εμπόδια που υπάρχουν σήμερα ως προς την αποτελεσματική διαχείριση των μη εξυπηρετούμενων δανείων.

4.      Προβλέπεται την Άνοιξη του 2016 , με βάση τις νέες ευρωπαϊκές οδηγίες αξιολόγηση των διοικήσεων των τραπεζών. Αλλά ποιών διοικήσεων; Θα περιμένουμε να δούμε τις εξελίξεις. Ακόμη και σήμερα επιχειρούνται να βρεθούν παράθυρα για να παραμείνουν στη θέση τους.   Ακρογωνιαίος λίθος του σχεδιασμού, που έχει εκπονηθεί από τα ξένα funds και τις επενδυτικές τράπεζες, είναι μία από τις εξαιρέσεις που προβλέπει η κοινοτική οδηγία BRRD, η οποία πρόσφατα ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο. Αν μια τράπεζα λάβει κρατική βοήθεια με όρους, όμως, αγοράς, δεν θεωρείται αποτυχημένη (failed institution) και επομένως δεν υπάγεται σε καθεστώς εξυγίανσης, αλλά στα μέτρα πρόωρης (προληπτικής) εξυγίανσης. Για να ενεργοποιηθεί το παράθυρο της παραπάνω εξαίρεσης θα πρέπει οι κεφαλαιακές ανάγκες, που θα προκύψουν από την αξιολόγηση στοιχείων ενεργητικού (Asset Quality Review-ΑQR) και το βασικό σενάριο της άσκησης προσομοίωσης, να καλυφθούν εξ ολοκλήρου από τους ιδιώτες. Αν συμβεί αυτό, το Δημόσιο μέσω του ΤΧΣ θα καλύψει τη διαφορά κεφαλαίων μεταξύ βασικού και δυσμενούς σεναρίου (σ.σ. το ακραίο σενάριο θα είναι μάλλον και το δεσμευτικό για όλες τις τράπεζες), χωρίς η κρατική βοήθεια να οδηγήσει σε καθεστώς εξυγίανσης. Προτείνεται, δε, η κρατική βοήθεια να έχει τον χαρακτήρα CoCos,( Contingent convertibles bonds)  υπό αίρεση, δηλαδή, μετατρέψιμων ομολογιών που θα έχουν τέτοια χαρακτηριστικά, ώστε να προσμετρούνται στο Common Equity Tier I.

5.      Η ανακεφαλαιοποίηση πρέπει να ολοκληρωθεί τις 31.12.2015 με τη μορφή του bail-out. Από 1.1. 2016 η νέα ρύθμιση προβλέπει τη λύση μέσω bail -in(κοινοτική οδηγία BRRD). Όμως θεωρώ πως  ό,τι και να γίνει δεν κινδυνεύουν οι καταθέσεις ανεξαρτήτως ύψους , ούτε οι κάτοχοι μετοχών. Σχετικό κίνδυνο διατρέχουν μόνο οι κάτοχοι τραπεζικών ομολόγων.

6.      Κλείνοντας σημειώνω με έμφαση ότι καμία ανακεφαλαιοποίηση του τραπεζικού συστήματος δεν μπορεί από μόνη της να διοχετεύσει ρευστότητα στο οικονομικό σύστημα. Ενώ αποτελεί αναγκαία συνθήκη δεν αποτελεί ικανή συνθήκη. Μόνο όταν αρχίσει να μεγεθύνεται το ΑΕΠ της χώρας , αυξάνεται η εθνική αποταμίευση και αρχίσουν να αυξάνονται οι καταθέσεις θα σημάνει η ώρα που το τραπεζικό σύστημα, ceteris paribus, θα είναι σε θέση να παίζει το ρόλο για τον οποίον έχει ταχθεί.  

www.kostasmelas.gr

---

[1]    Κώστας Μελάς, Τράπεζες: Γιατί η ανακεφαλαιοποίηση δεν αρκεί, 26 Ιουλίου 2013   http://www.euro2day.gr/specials/opinions/article/1119489/trapezes-giati-h-anakefalaiopoihsh-den-arkei.html

 [2] Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ πως οι κρατικές εγγυήσεις μετατρέπονται σε επιβάρυνση του προϋπολογισμού μόνο σε περίπτωση που ενεργοποιηθούν σε βάρος του εγγυοδότη, λόγω αθέτησης πληρωμής από τον πρωτοφειλέτη, δηλαδή τις ίδιες τις τράπεζες. Μέχρι σήμερα δεν έχει προκύψει τέτοιο ζήτημα. 

 [3]  Κ.Μελάς, Κεφαλαιακή βοήθεια και άλλες μορφές υποστήριξης προς τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα (ΗΠΑ). 20.Ιανουαρίου 2014,   http://www.kostasmelas.gr/2014/01/blog-post_20.html