Οικονομία, πολιτική και «κυβέρνηση του βουνού»

Η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης | Μ. Κατσίγερας, Ελλάδα 20ός αιώνας. Οι φωτογραφίες (Αθήνα 2000)

του Βασίλη Μανουσάκη*

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αυξημένο ενδιαφέρον για τη δεκαετία του 1940 με εκδόσεις αρκετών μελετών κοινωνικής και (λιγότερες) οικονομικής ιστορίας. Το βιβλίο του Σκαλιδάκη, που αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της διδακτορικής διατριβής του στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, είναι ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα έργα αυτής της νέας ιστοριογραφικής παραγωγής.

Αντικείμενό του είναι η συγκρότηση της ανταρτοκρατούμενης Ελεύθερης Ελλάδας και η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), γνωστή και ως «κυβέρνηση του βουνού». Σε αντίθεση με μελέτες του παρελθόντος ο Σκαλιδάκης δεν εστιάζει στην ηρωική εξιστόρηση της δράσης του αντάρτικου, ούτε μένει στη στείρα παρουσίαση της δομής και των στόχων της ΠΕΕΑ.

Βασικός στόχος του βιβλίου είναι η ανάδειξη των πολιτικών και κυρίως των οικονομικών προϋποθέσεων που έκαναν δυνατή τη δημιουργία της Ελεύθερης Ελλάδας.

Η απαξίωση του παλιού πολιτικού συστήματος στην πρώτη φάση της Κατοχής και η σταδιακή ανάδειξη μιας νέας πολιτικής και κοινωνικής ομάδας αποτέλεσαν τις σχετικά γνωστές πολιτικές προϋποθέσεις για την ανάδειξη και οργάνωση του αντάρτικου και αργότερα της κυβέρνησης του βουνού.

Ομως το βιβλίο του Σκαλιδάκη παρουσιάζει, ίσως για πρώτη φορά, τόσο ενδελεχώς και τις συχνά παραμελημένες οικονομικές προϋποθέσεις, που ξεκινούν με την ύπαρξη ενός πλεονάσματος τροφίμων κοντά στις περιοχές που θα αποτελούσαν το κύριο πεδίο δράσης του αντάρτικου. Οπως εξάλλου αναφέρει ο συγγραφέας:

«Οι οικονομικές παράμετροι υπήρξαν καθοριστικές και η κατανόησή τους είναι εντελώς απαραίτητη για την ερμηνεία των εξελίξεων.

Η δε υποτίμησή τους τόσο συνολικά όσο και ειδικά έχει οδηγήσει ώς τώρα την ιστοριογραφία σε μια ατέρμονη και αλυσιτελή ερμηνεία των πολιτικών επιλογών της ΠΕΕΑ, με βάση τις επιθυμίες των διεθνών παραγόντων, των σχεδιασμών του ΚΚΕ και των συμμάχων του και άλλων υποκειμενικών όρων» (σελ. 322).

Οι δυσκολίες στις μεταφορές, η μαύρη αγορά και η αντίδραση των αγροτών στην προσπάθεια της κατοχικής κυβέρνησης να υφαρπάξει μέσω φορολόγησης και χαμηλών τιμών την πολύτιμη παραγωγή τους είχαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός τοπικού πλεονάσματος αγροτικής παραγωγής (αρκετά μεγαλύτερο από εκείνο που δείχνουν τα επίσημα στατιστικά), το οποίο αποτέλεσε την υλική βάση για τη δράση των αντάρτικων σωμάτων.

Μετά όμως τα μέσα του 1942 η ξένη βοήθεια έδωσε σταδιακά την ευκαιρία για την ανάκαμψη της κυβέρνησης των Αθηνών παγιώνοντας έτσι τον διαχωρισμό των οικονομικών λειτουργιών της ορεινής και ημιορεινής Ελλάδας από τις μεγάλες πόλεις και τον ημιαστικό τους περίγυρο.

Η αντεπίθεση των δυνάμεων κατοχής και των Ελλήνων συνεργατών τους (τάγματα ασφαλείας κ.λπ.) από το 1943 και μετά στόχευε ακριβώς στον αφανισμό της υλικής βάσης τού αντάρτικου μέσω της καταστροφής φιλικών προς την αντίσταση χωριών και της παραγωγής τους.

Η μάχη για τον έλεγχο της σοδειάς αποτέλεσε την κορύφωση αυτού του οικονομικού πολέμου μεταξύ ένοπλης αντίστασης και κατακτητών.

Την ίδια περίοδο περίπου η διακοπή της βρετανικής χρηματοδότησης προς τον ΕΛΑΣ λόγω των συγκρούσεων με άλλες οργανώσεις (ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ) δημιούργησε κρίση στην Ελεύθερη Ελλάδα. Μόνη δυνατή απάντηση ήταν η προσπάθεια για την οργάνωση δομών κρατικής υφής (φορολογίας, νομίσματος, παιδείας, σωμάτων ασφαλείας, αυτοδιοίκησης, συνεταιρισμών).

Η παγιωμένη πλέον διχοτόμηση του ελληνικού χώρου και οι προσπάθειες ανακατάληψης της υπαίθρου από τις αρχές κατοχής αποτέλεσαν λοιπόν τον οικονομικό καταλύτη για τη δημιουργία της κυβέρνησης του βουνού το 1944.

Προς το τέλος της Κατοχής και εν όψει του κρίσιμου ζητήματος της πολιτικής επιρροής μετά την Απελευθέρωση, η ΠΕΕΑ προσπάθησε να οικοδομήσει κοινωνικοπολιτικές συμμαχίες που θα περιλάμβαναν ακόμα και μέλη του παλιού αστικού πολιτικού κόσμου.

Ομως οι εχθρικά διακείμενοι παλιοί πολιτικοί προσπαθούσαν να ανακόψουν τη διεύρυνση της επιρροής της ΠΕΕΑ, ειδικά στους κύκλους των φιλελευθέρων.

Η φανερή εχθρότητα της πλειονότητας του παλιού πολιτικού κόσμου αλλά και των Βρετανών δεν πρέπει να εκπλήσσει, αφού η αύξηση της επιρροής της ΠΕΕΑ θα σήμαινε ταυτόχρονη μείωση εκείνης των φιλοβρετανικών πολιτικών και του βασιλιά.

Στο «παιχνίδι» της μεταπολεμικής επιρροής ήταν θεμιτή η αφαίρεση δύναμης του «αντιπάλου» και η ενίσχυση των «φιλικών δυνάμεων» σχεδόν με κάθε μέσο.

Για να περιγράψει τη διαδικασία συγκρότησης της Ελεύθερης Ελλάδας και τελικά της ΠΕΕΑ ο Σκαλιδάκης χρησιμοποιεί άφθονες αρχειακές πηγές από την Ελλάδα και το εξωτερικό, τον (αντιστασιακό κυρίως) Τύπο της εποχής και μια πληθώρα βιβλίων, ελληνικών και ξένων.

Το έργο του αξίζει να διαβαστεί από όσους ενδιαφέρονται για την Κατοχή και ειδικά για την προσπάθεια του ΕΑΜ να δημιουργήσει κράτος.

*Ιστορικός

Πηγή efsyn