Χειρισμός διακρατικών κρίσεων ασφαλείας και άμυνας στις Ελληνοτουρκικές σχέσεις

Νέα Πολιτική

του Βασιλείου Μαρτζούκου*

Τ ο διεθνές περιβάλλον εθνικού μας ενδιαφέροντος χαρακτηρίζεται από διαρκώς εντεινόμενη αστάθεια. Η νεο–οθωμανική και αναθεωρητική Τουρκία αποτελεί την κύρια πραγματική στρατιωτική απειλή, καθ’ όσον οι δεδηλωμένες πολιτικές της διεκδικήσεις θίγουν ζωτικά μας συμφέροντα και επί πλέον διαθέτει τα υλικά μέσα για να τις πραγματοποιήσει. Η χώρα αυτή, που θεωρεί την Ελλάδα ως εμπόδιο στα επεκτατικά της σχέδια, επιδιώκει την συνδιαχείριση του Αιγαίου, επιβουλεύεται την Θράκη και την Κύπρο και διεκδικεί καθοριστική επιρροή σε ολόκληρη την Α. Μεσόγειο. Μέχρι στιγμής, οι τουρκικοί στόχοι υλοποιούνται μέσω διαδοχικών κρίσεων ποικίλης εντάσεως, δίχως αυτό να αποκλείει και την πιθανότητα γενικευμένης συρράξεως. Το διαχρονικά σημαντικό εξοπλιστικό τουρκικό πρόγραμμα έχει πρόσφατα αναβαθμισθεί ποιοτικά και ποσοτικά, με προοπτική, κατά τα επόμενα δέκα έτη, η διαφορά στρατιωτικής υλικής ισχύος με την χώρα μας να είναι συντριπτική.Η απώλεια της αποτρεπτικής μας ισχύος δρομολογεί την πλήρη και επιτυχή εφαρμογή της στρατηγικής του πειθαναγκασμού για την Τουρκία και την στρατηγική του κατευνασμού για την χώρα μας. Δεδομένου ότι η συνύπαρξη Ελλάδος-Τουρκίας είναι δυνατόν να περιγραφεί ως μία διαρκής κρίση με υφέσεις και εξάρσεις, η χώρα μας νομιμοποιείται να είναι καχύποπτη σε κάθε ενέργεια και πρωτοβουλία της γείτονος.

Αποτελεί ένδειξη είτε πολιτικής αφέλειας είτε δολιότητος η άποψη ότι μία ανίσχυρη στρατιωτικά και εφησυχασμένη, ομφαλοσκοπούσα Ελλάδα, είναι δυνατόν να διασφαλίσει τα Εθνικά της Συμφέροντα με την σημερινή ισχυρή Τουρκία, κατά τρόπο ειρηνικό, δίκαιο και έντιμο. Πέραν από πολιτικούς εξωραϊσμούς, και ανεξαρτήτως διπλωματικών ικανοτήτων, η μεγάλη διαφορά στρατιωτικής ισχύος προκαλεί κατάρρευση της αποτροπής και την βήμα προς βήμα θυσία κυριαρχικών μας δικαιωμάτων (προ του δέους των επιπτώσεων μίας γενικευμένης πολεμικής αναμετρήσεως), γεγονός που συνιστά αρνητική, άδικη και ανήθικη προσφορά της ζώσας γενεάς Ελλήνων έναντι των επερχομένων γενεών. Τα Εθνικά μας Συμφέροντα αλλά και η ειρήνη με ισχυρό αναθεωρητικό γείτονα εξασφαλίζονται κατ’ ελάχιστον με ισορροπία δυνάμεων και αποφασισμένη πολιτική βούληση.

Μία διακρατική κρίση άμυνας και ασφάλειας εμπεριέχει σύγκρουση συμφερόντων με πιθανότητα χρήσεως βίας. Οι φάσεις κατά την εξέλιξη μίας κρίσεως περιλαμβάνουν την έναρξη (προσδιορισμό κρίσεως), την κλιμάκωση (αμοιβαίες αντιδράσεις), τον έλεγχο της κρίσεως (ή την απώλεια ελέγχου), την αποκλιμάκωση (ή την γενική σύρραξη) και τις επιπτώσεις.

Μία κρίση αποτελεί ιδιάζουσα, ευαίσθητη και σύνθετη κατάσταση, με δική της δυναμική, η οποία εύκολα τίθεται εκτός ελέγχου. Κατά την κρίση υπάρχει ένταση, ψυχολογική πίεση και έλλειψη χρόνου για λήψη αποφάσεων. Ο ρόλος των ηγετών (πολιτικών και στρατιωτικών) είναι καθοριστικός και απαιτεί εμπειρία, γνώση, ψυχραιμία και αντοχή. Είναι αναμενόμενο σε μία κρίση να εμφανίζονται απρόβλεπτες εξελίξεις, ενέργειες, ατυχήματα, αλληλοσυγκρουόμενες πληροφορίες, εμπλοκή ΜΜΕ, πίεση και επιρροή ξένων κρατών και διεθνών οργανισμών, καθώς και εσωτερικές αντιπαραθέσεις.

Η πολιτική πλευρά φέρει την μέγιστη ευθύνη (αποφάσεις, πολιτικές κόκκινες γραμμές, πολιτικοί σκοποί, επιλογή στρατηγικής χειρισμού κρίσεως, πολιτικές εντολές, συντονισμός εμπλεκομένων, κλιμάκωση και αποκλιμάκωση κρίσεως, κατάλληλη χρήση των ΕΔ και της διπλωματίας κλπ.). Η στρατιωτική και διπλωματική πλευρά οφείλει να συμμορφώνεται με τις πολιτικές προθέσεις, εντολές και κατευθύνσεις.

Βασικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην επιτυχή αντιμετώπιση μίας κρίσεως είναι η πολιτική βούληση, γνώση και εμπειρία διαχειρίσεως της κρίσεως σύμφωνα με τα Εθνικά Συμφέροντα, οι αποτρεπτικές Ε.Δ., οι υπόλοιπες παράμετροι οι οποίες συνθέτουν την εθνική ισχύ και η ικανότητα εκμεταλλεύσεως του διεθνούς παράγοντα. Επιπλέον απαιτείται ένα αξιόπιστο, θεσμοθετημένο και λειτουργικό Εθνικό Σύστημα Χειρισμού Κρίσεων (ΕΘΣΧΚ).

Οι συνήθεις τεχνικές χειρισμού κρίσεων είναι η διαπραγμάτευση, η διαμεσολάβηση, η διαιτησία, η δικαστική επίλυση, η στρατιωτική διπλωματία και η χρήση βίας.Οι στρατηγικές χειρισμού κρίσεων επιλέγονται βάσει των δυνατοτήτων της χώρας και των πολιτικών της σκοπών και είναι επιθετικές (χρήση από τον προκαλούντα) και αμυντικές (χρήση από τον προκαλούμενο). Επί παραδείγματι, επιθετικές στρατηγικές είναι ο εκβιασμός (πειθαναγκασμός), η περιορισμένη ανακλήσιμη πρόκληση, η ελεγχόμενη πίεση, τα τετελεσμένα και η φθορά, ενώ ως αμυντικές στρατηγικές ΧΚ, είναι δυνατόν να εφαρμοσθούν η εξαναγκαστική διπλωματία, η περιορισμένη κλιμάκωση σε συνδυασμό με προσπάθεια αποτροπής κλιμακώσεως, η ισοδύναμη ανταπόδοση σε συνδυασμό με αποτροπή κλιμακώσεως, η δοκιμασία ικανοτήτων (μεταφορά ευθύνης κλιμακώσεως στον αντίπαλο), η επίδειξη δέσμευσης και αποφασιστικότητος, η εξοικονόμηση χρόνου για επίτευξη συμφωνίας με διαπραγμάτευση κλπ.

 Η σκληρή πραγματικότητα

Ο συνολικός απολογισμός των ελληνοτουρκικών κρίσεων από τον Β΄ ΠΠ έως σήμερα είναι αρνητικός. Η Τουρκία επιτυγχάνει τους αναθεωρητικούς της σκοπούς με αμελητέο κόστος και διατηρεί την πρωτοβουλία των κινήσεων, ενώ η χώρα μας έχει υποστεί ζημίες στο κύρος, την αξιοπιστία και τα εθνικά της συμφέροντα (εξάλειψη ελληνικής μειονότητος στην Τουρκία, ουσιαστική διχοτόμηση Κύπρου, de facto κατάργηση Δόγματος Ενιαίου Αμυντικού Χώρου, κυριαρχικά δικαιώματα στο Αιγαίο με αιχμή τα χωρικά ύδατα, την υφαλοκρηπίδα, ΑΟΖ, εναέριο εθνικό χώρο και τις γκρίζες ζώνες, ανάμιξη και πιέσεις στο εσωτερικό της χώρας μας κλπ.).

Σε κάθε κρίση η χώρα μας απέδειξε δυστυχώς την ανεπάρκειά της (έλλειψη Εθνικής Στρατηγικής καθώς και πολιτικής βουλήσεως, ανεπαρκής οργάνωση και εφαρμογή του ΕΘΣΧΚ, μειωμένη γνώση, εμπειρία, εκπαίδευση και συντονισμός κλπ.). Πέραν της αποδεδειγμένης τεχνικής ανεπάρκειας χειρισμού κρίσεων, σημαντικούς παράγοντες αποτυχίας αποτελούν η συνολική εικόνα της εθνικής ισχύος και ιδιαίτερα οι ηθικές δυνάμεις και η φθίνουσα αποτρεπτική στρατιωτική ισχύς.

Ηθική ανεπάρκεια σημαίνει αναξιοκρατία, διαφθορά, έλλειμμα δικαιοσύνης, μειωμένες ψυχικές αντοχές, έλλειψη συνοχής, αλληλεγγύης και πνεύματος θυσίας, μειωμένο ηθικό και φρόνημα, ηττοπάθεια, έλλειψη ηγετικού παραδείγματος και τελικά παραμέληση αυτής ταύτης της στρατιωτικής ισχύος.

Η ανεπαρκής αποτρεπτική στρατιωτική ισχύς δεν εντοπίζεται μόνο στην ποσοτική υστέρηση μονάδων, συστημάτων και υλικού, έναντι της Τουρκίας, αλλά και στον ανεύθυνο μεταπολιτευτικό κομματικό παρεμβατισμό στις Ε.Δ., καθώς και στα διαδοχικά κρούσματα πολιτικής διαφθοράς στο ΥΕΘΑ, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την συνολική απόδοση αυτών.

Χαρακτηριστικές για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις υπήρξαν οι κρίσεις του 1976 (ΧΟΡΑ), του 1987 (ΣΙΣΜΙΚ 1) και του 1996 (Ίμια). Και οι τρεις κρίσεις, παρά το γεγονός ότι παρουσίασαν ευκαιρίες προς εκμετάλλευση κατά την εξέλιξή τους, κατέληξαν σε δυσμενείς συμφωνίες για τα κυριαρχικά δικαιώματα (Βέρνη, Νταβός) αλλά και την εθνική κυριαρχία (όχι σημαίες, όχι πλοία, όχι στρατεύματα, δηλαδή γκρίζες ζώνες) που επιβεβαιώθηκαν και με την αναγνώριση ζωτικών συμφερόντων της Τουρκίας στο Αιγαίο το 1997.

Η κρίση του 1976

Το 1975, απερρίφθη από την Τουρκία ελληνική πρόταση συνυποσχετικού για διευθέτηση της οριοθετήσεως της υφαλοκρηπίδος στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (ΔΔΧ). Το 1976, εξεδόθη τουρκική αγγελία σεισμογραφικών παρατηρήσεων στο Β. Αιγαίο και εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδος. Συγκροτήθηκε ελληνική ναυτική ομάδα κρούσεως για την απομάκρυνση του τουρκικού ερευνητικού σκάφους.Το ΧΟΡΑ και τα συνοδεύοντα πολεμικά πλοία αποσύρθηκαν και παρέμειναν σε τουρκικά χωρικά ύδατα. Επηκολούθησε η συμφωνία της Βέρνης (σημείο προσοχής της συμφωνίας, η αποφυγή προκλητικών ενεργειών που οδηγούν σε εντάσεις).

 Η κρίση του 1987

Κατά την διάρκεια της κρίσεως αυτής, η Τουρκία κατελόγισε παραβίαση της συμφωνίας της Βέρνης και απαιτούσε συμμόρφωση, προκειμένου να αποσυρθεί το ερευνητικό σκάφος ΣΙΣΜΙΚ από το Β. Αιγαίο (οι διμερείς συνομιλίες είχαν διακοπεί από το 1981, με πρωτοβουλία του Έλληνα πρωθυπουργού). Τελικά, η συμφωνία του Νταβός, που επήλθε μετά την κρίση του 1987, δικαίωσε τις επιδιώξεις της Τουρκίας. Τα πετρέλαια του Αιγαίου προσετέθησαν, προς επίλυση, στο μεγάλο καλάθι των μονομερών τουρκικών διεκδικήσεων.

Η ελληνική πλευρά, αν και είχε επαρκή χρόνο, δεν πρόλαβε τις εξελίξεις και δεν είχε πολιτικό στόχο και στρατηγική. Οι ενέργειες υπήρξαν ερασιτεχνικές, αποσπασματικές και ασυντόνιστες. Η μεγάλη καθυστέρηση συγκλήσεως του ΚΥΣΕΑ είχε ως αποτέλεσμα την ανάληψη της ευθύνης του χειρισμού της κρίσεως για μεγάλο χρονικό διάστημα, από τον τότε πρωθυπουργό και τον ΥΠΕΞ, εν αγνοία των υπολοίπων εμπλεκομένων. Παρά τις επί μέρους ατέλειες, έγινε ανάπτυξη στρατιωτικών δυνάμεων με αρκετά σαφείς οδηγίες και ορίσθηκε και προωθήθηκε εγκαίρως ναυτικός Διοικητής εν πλω στην περιοχή του Β. Αιγαίου. Η Τουρκία, με προσεκτικές και υπολογισμένες κινήσεις, δεν κλιμάκωσε στρατιωτικά την κρίση. Τελικά η ελληνική πλευρά ονόμασε ως επιτυχία την αποφυγή πολέμου. Μετά την κρίση, ουδέν σοβαρό δίδαγμα υπήρξε, ως αποτέλεσμα ενδελεχούς μελέτης και κριτικής, προς μελλοντική βελτίωση. Με την κρίση του 1987, παραιτηθήκαμε στο Νταβός από νόμιμο κυριαρχικό δικαίωμα (αποχή από έρευνες στο Αιγαίο ακόμη και σε εθνικό χώρο), ενώ η Τουρκία παραιτήθηκε από παράνομη διεκδίκηση.

Η κρίση στα Ίμια το 1996

Κατά την κρίση του 1996, και παρά τις έγκαιρες και κραυγαλέες ενδείξεις περί αυτής, τα διαπραχθέντα σφάλματα του παρελθόντος μεγιστοποιήθηκαν. Όταν, μετά από απαράδεκτη καθυστέρηση, συνήλθε το ΚΥΣΕΑ, κατόπιν εορτής, αυτό δεν έγινε στον ενδεδειγμένο χώρο του ΕΘΚΕΠΙΧ, αλλά με γραφικό τρόπο, στα γραφεία της Βουλής, με χρήση χαρτών και κινητών τηλεφώνων. Δεν υπήρξε εκτίμηση στρατηγικού επιπέδου, πολιτικός σκοπός συμβατός με τα εθνικά συμφέροντα και κατάλληλη προετοιμασία. Ενώ ουδέποτε εδόθησαν σαφείς πολιτικές εντολές προς τους στρατιωτικούς, η κυβέρνηση ενέκρινε την μαζική ανάπτυξη στρατιωτικών δυνάμεων στο Αιγαίο, ενώ δεν είχε σκοπό να κλιμακώσει την κρίση και κυρίως να φθάσει στα άκρα εάν απειλείτο η εθνική κυριαρχία. Απεδείχθη ότι οι αρμόδιοι πολιτικοί αγνοούσαν στοιχειώδεις διαδικασίες και εγχειρίδια του ΕΘΣΧΚ, με αποτέλεσμα το λίαν πιθανό ενδεχόμενο οι Ε.Δ. της χώρας να τεθούν σε κίνδυνο ακόμη και εάν πλεονεκτούσαν επιχειρησιακά και τακτικά (ελλείψει π.χ. αποδεσμευμένων Εθνικών Κανόνων Εμπλοκής). Υπήρξαν αντιφατικά μηνύματα προς το εξωτερικό και εσωτερικό της χώρας. Αρνητικό ρόλο διεδραμάτισαν και πιθανές προσωπικές ιδεοληψίες του τότε πρωθυπουργού Κ. Σημίτη. Θα πρέπει να αναφερθεί η υπαρκτή αμοιβαία καχυποψία μεταξύ σημαντικών μελών της κυβερνήσεως, αλλά και το αρνητικό έργο που προσέφεραν τα εκτός ελέγχου ΜΜΕ.

Αν το 1987 παραιτηθήκαμε από κυριαρχικό δικαίωμα, το 1996 συμβιβαστήκαμε με εδαφική διεκδίκηση (αναπάντητη απόβαση Τούρκων) και τελικά δεχθήκαμε άτυπα την ύπαρξη «γκρίζων ζωνών» σε άγνωστο αριθμό νησίδων και μικρονήσων. Το οξύμωρο είναι ότι, ενώ η πολιτική ολιγωρία οφείλεται κατά κύριο λόγο στην δική της αίσθηση ότι υπάρχει ανισορροπία στρατιωτικής ισχύος σε βάρος της χώρας μας, ταυτόχρονα έχει αποδυθεί σε συστηματική προσπάθεια κατά την τελευταία δεκαετία (με έμφαση στα τρία τελευταία έτη), προκλητικής και καθοριστικής αποδυναμώσεως αυτών, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το μέλλον.

Επιγραμματικές προτάσεις

.  Εκπόνηση και τήρηση διακομματικής Εθνικής Στρατηγικής.

.  Αναθεώρηση και βελτίωση του ΕΘΣΧΚ, με κύριο χαρακτηριστικό την διαρκή λειτουργία του, από τον καιρό της ειρήνης, με εκπροσώπους κάθε εμπλεκομένου φορέως (διαφορετική βαθμίδα εκπροσωπήσεως αναλόγως του επιπέδου εντάσεως) και κατά τρόπο που να αποτελεί τον διαρκή σύμβουλο και εισηγητή του πρωθυπουργού.

.  Θεσμοθετημένη συνεκπαίδευση των εμπλεκομένων με τον χειρισμό κρίσεων και κυρίως των πολιτικών (θεσμικών προσώπων και φορέων).

.  Δημιουργία αποτρεπτικών Ε.Δ. με σχεδίαση και συνεπή υλοποίηση (με ορίζοντα δεκαετίας), κατάλληλης δομής αυτών.

.  Υγιής επένδυση στην αμυντική βιομηχανία και υψηλή τεχνολογία κατά τρόπο ο οποίος θα επιφέρει μελλοντικά πολλαπλά ανταποδοτικά οφέλη.

.  Εκμετάλλευση διεθνούς παράγοντα.

.  Διαχείριση ΜΜΕ.

.  Εκπόνηση ρεαλιστικού οικονομικού προγράμματος για την υλοποίηση των ανωτέρω, με ορίζοντα δεκαετίας και κινητοποίηση απανταχού Ελληνισμού καθώς και επιχειρηματικών παραγόντων για συνδρομή.

.  Μακροπρόθεσμη επένδυση σε νέο αξιακό σύστημα, μέσω καταλλήλων παρεμβάσεων στην παιδεία και κυρίως δια του παραδείγματος.

.  Αποτελεσματική αντιμετώπιση του μείζονος εθνικού δημογραφικού προβλήματος, σε συνδυασμό με την μαζική μετανάστευση στην χώρα.

.  Ισχυροποίηση του ειδικού βάρους της χώρας εντός των συμμαχιών και των διεθνών οργανισμών στους οποίους ανήκει. Στο πλαίσιο αυτό, η χώρα οφείλει να επανεμφανισθεί συστηματικά στην Α. Μεσόγειο (Κύπρος, Ισραήλ, κοιτάσματα, Καστελόριζο, Μ. Ανατολή, Β. Αφρική).

.  Διεκδίκηση και ενάσκηση από θέσεως ισχύος (διπλωματικής και στρατιωτικής) των κυριαρχικών μας δικαιωμάτων.

* Πρόεδρου Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών