Η «έκτακτη κατάσταση» ως «κανονική κατάσταση».[1]

του Κώστα Μελά

Η καθημερινή ζωή των δημοκρατικών κοινωνιών σήμερα , η ίδια η δημοκρατία δηλαδή , πόσο απέχει  από την κοινοβουλευτική δημοκρατία των δεκαετιών του ’60 και του ’70 όπου με όλες τις υπάρχουσες αδυναμίες (εγγενείς ή μη) υπήρχε μια συνεχής προσπάθεια για την ενδυνάμωση και τη διεύρυνσή της με τις ενδιάμεσες  μορφές δημοκρατίας , την προσπάθεια συμμετοχής των πολιτών , τη δημιουργία του δημόσιου νοικοκυριού, του δημόσιου χρόνου, την κατοχύρωση των ατομικών , πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων του πολίτη. Είναι τόσο δύσκολο να γίνει αντιληπτό ότι αυτό που ονομάζεται δυτική δημοκρατία (το κατεστημένο φιλελεύθερο – δημοκρατικό αντιπροσωπευτικό κοινοβουλευτικό σύστημα) δεν είναι πλέον ζωντανό με την έννοια που αναφέρει ο Ζίζεκ[2] αποδίδοντας την στον Απόστολο Παύλο: Δεν υπάρχει πάθος για τη ζωή. Η απώθηση του πάθους , σημειώνει η Chantal Mouffe[3] , δεν ήταν μια τυχαία πράξη του πολιτικού φιλελευθερισμού , ήταν αναγκαία προϋπόθεση της Εγκυκλοπαίδειας και του μύθου ενός κοινωνικού συμβολαίου όπου οι αμοιβαίες σχέσεις θα ελάμβαναν τη μορφή διαφανούς επικοινωνίας μεταξύ των κοινωνιών. 

Όλος αυτός ο σχηματισμός  κατόρθωσε να δώσει την εντύπωση ότι χωρίς αντιπαράθεση τα πράγματα μπορούν να οδηγηθούν σε κατάσταση κατευνασμού και συμφιλίωσης. Ιδού ο πάγκος με τις ευκαιρίες: η έκπτωση της πολιτικής σε άνευρη διαδικασία επικύρωσης των επιταγών της αγοράς. Μόνο μέσα από την ριζική κριτική του πολιτικού φιλελευθερισμού και της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας όπως αυτή εξελίχθηκε  δύναται εύκολα να εξηγηθεί η μεταπολεμική «συναίνεση» , η υβριδική κοινωνική θέσμιση όπου η εξουσία είναι «χώρος κενός».

Οι μεταμοντέρνες υπερκαταναλωτικές δυτικές κοινωνίες έχουν μοναδικό θεό το Χρήμα. Οι λειτουργίες του χρήματος αποτελούν το μοναδικό συνεκτικό ιστό τους. Γεγονός που είναι εμφανές πρωτίστως στο ρόλο που καταλαμβάνουν τα οικονομικά και τα χρηματοοικονομικά ως βασική «επιστήμη» στο χώρο της γνώσης. Ο μοναδικός Θεός των σύγχρονων κοινωνιών είναι το Χρήμα . Στο Θεό του Χρήματος προσφέρεται το Αίμα που ρέει γύρω μας , όπως πολύ εύστοχα έχει υποστηρίξει ο Όσβαλντ Σπένγκλερ[4], περιγράφοντας κατά τρόπο αριστουργηματικό  τις σημερινές εξελίξεις , παρότι όσα υποστηρίζει έχουν γραφτεί στη μακρινή δεκαετία του 1920.

Είναι εξαιρετικά εύκολο να συγκρίνει κανείς τα όσα υποστηρίζει  ο Σπένγκλερ σχετικά με την πορεία και τη σημερινή κατάσταση των δυτικών κοινωνιών και να συνάγει τα δικά του συμπεράσματα σχετικά με το ποια άποψη ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Υποθέτω πως όλοι θα συμφωνούσαμε ότι ο Σπένγκλερ επιβεβαιώθηκε σε πλείστα όσα σημεία , αρκεί να γίνει αναφορά στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στις καταστροφές και στις νέες ηγεμονίες. Επιβεβαιώθηκε με την ανάδυση και κατίσχυση των νέων μορφών Καισαρισμού που παρατηρούνται παντού σήμερα Σύμφωνα με τον Σπένγκλερ αυτές οι μορφές Καισαρισμού σηματοδοτούν νομοτελειακά την τελευταία φάση ενός αυταρχικού καθεστώτος . Το ότι επιβεβαιώθηκε αυτό του το αναγνωρίζουν και οι αντίπαλοί του. Αυτό που δεν φαίνεται είναι το πότε θα καταρρεύσει ο δυτικός πολιτισμός. Διότι ο Σπένγκλερ θεωρούσε πως αυτή η τελική φάση, το τελικό στάδιο στη ζωή ενός πολιτισμού μπορεί να διαρκέσει και διακόσια χρόνια. Άλλωστε η κατάρρευση της ρωμαϊκής  αυτοκρατορίας διήρκεσε τρεις αιώνες.

 Παραλλήλως αν σε όλα αυτά προσθέσουμε την υπαρκτή πλέον παρουσία του «Πανοπτικόν» του Benttham , όχι βέβαια με τη μορφή του δακτυλοειδούς αρχιτεκτονήματος με τον πύργο-παρατηρητήριο στη μέση αλλά με τη μορφή των σύγχρονων ηλεκτρονικών μέσων  παρακολούθησης που συνεχώς πληθαίνουν, διαλύοντας την ιδιωτική ζωή των ανθρώπων , καθιστώντας τα προσωπικά δεδομένα παιχνίδι στα χέρια του οποιουδήποτε ασφαλίτη. Την ελευθερία της ιδιωτικής ζωής επικαλέσθηκαν οι κρατούντες ως επιχείρημα για να ξεθεμελιώσουν τον  δημόσιο χώρο. Η απώλεια του ιδιωτικού βίου είναι το αποτέλεσμα της διάλυσης του δημοσίου βίου.

Στην εποχή της νεοφιλελεύθερης μαζικοδημοκρατίας , η επιλογή της ιδιωτικοποίησης σημαίνει την υιοθέτηση προτύπων ιδιωτικής αυθεντικότητας , τα οποία διαδίδονται συνεχώς και ακαταπαύστως από τη βιομηχανία της «κουλτούρας». Τα μαθήματα για το Ζεν, το τζόκινγκ ,το  μπόντι μπίλντινγκ , η φυσική διατροφή , η απαγόρευση του καπνίσματος , η αποχή από το πιοτό , ο πολυπολιτισμός , η διαφορετικότητα , τα καλλυντικά για τους άνδρες και ότι άλλο προωθούν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις σε άμεση συνεργασία με όσους επιχειρούν να ελέγξουν την ιδιωτική ζωή με έμμεσους πολιτικούς τρόπους. Η απόσυρση στην ιδιωτικότητα και η συνεχής προσπάθεια αυτοπραγμάτωσης , δεν διαλύει μόνο την εξωτερική αντικειμενικότητα  , αλλά μαζί της εξαφανίζεται και η ίδια η υποκειμενικότητα, μετατρεπόμενη σε ασήμαντη ιδιοτροπία όπως υποστηρίζει ,ο Ζίζεκ[5],  αφήνοντας την κοινωνία να συνεχίζει την πορεία της. Η ανάγκη της συλλογικότητας και του συλλογικού είναι «εκ των ών ουκ άνευ» για οποιαδήποτε κοινωνία.

Η «κατάσταση εξαίρεσης» ή «έκτατης ανάγκης» είναι μια έννοια που συνδέεται με τον Κ.Σμιτ[6]. Συνδεδεμένη με την έννοια αυτή είναι η έννοια της κυριαρχίας . Σύμφωνα με την ανάλυση του Σμιτ , «κυρίαρχος είναι όποιος αποφασίζει για την κατάσταση εξαίρεσης». Τη θέση αυτή που στη σμιτιανή ανάγνωση αφορά κατά βάση στην πολιτική διαδικασία, ο Αγκάμπεν[7]  αφού κατ’ αρχάς την αποδέχεται  την επεκτείνει σύμφωνα με τη δικιά του προβληματική περί βιοπολιτικής και γυμνής ζωής. Το ερώτημα που για μας έχει ενδιαφέρον  είναι το ακόλουθο : Τι σημαίνει η συγκεκριμένη θέση για τη σημερινή παγκόσμια πολιτική συγκυρία;[8]

Κατά την άποψή μας  σημαίνει ότι η κατάσταση εξαίρεσης  ή έκτακτης ανάγκης έχει καταστεί ή τείνει να καταστεί (σε μια ελαφρότερη έκφραση) παράδειγμα διακυβέρνησης. Ενώ αρχικά κατανοούνταν σαν κάτι το ασυνήθιστο , μια εξαίρεση , η οποία μπορούσε να ισχύσει μόνο για περιορισμένη χρονική περίοδο μέσω του ιστορικού μετασχηματισμού της κατέστη σήμερα φυσιολογική μορφή της διακυβέρνησης. Όπως  σημειώνει ο Αγκάμπεν , μέσω αυτής της έννοιας μπορούν να δειχθούν οι συνέπειες αυτής της αλλαγής σε σχέση με το κράτος και τις δημοκρατίες στις οποίες ζούμε. Κύριο χαρακτηριστικό  των σύγχρονων «δημοκρατιών» αλλά και του πλέγματος των διεθνών σχέσεων είναι η παράξενη σχέση μεταξύ της ύπαρξης και απουσίας νόμου, μεταξύ νόμου και ανομίας. Ο Αγκάμπεν θεωρεί ότι η κατάσταση εξαίρεσης εγκαθιδρύει μια κρυφή , αλλά θεμελιώδη σχέση μεταξύ της ύπαρξης και της απουσίας νόμου.

Είναι ολοφάνερο ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια παγκόσμια κατάσταση εκτάκτου ανάγκης με πρόσχημα τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, την παγκόσμια οικονομική κρίση , την ανακατανομή της παγκόσμιας ισχύος  που νομιμοποιεί ολοένα και περισσότερες αναστολές των νόμιμων και άλλων δικαιωμάτων. Το κράτος δικαίου δυνητικά αναστέλλεται. Όπως σημειώνει ο Ζίζεκ[9], αναπάντεχος πρόδρομος αυτής της παρά-νόμιμης «βιοπολιτικής» , όπου τα διοικητικά μέτρα αντικαθιστούν βαθμιαία το κράτος δικαίου , υπήρξε το δεξιό αυταρχικό καθεστώς του Αλφρέντο Στραίσνερ στην Παραγουάη κατά τις δεκαετίες του 1960 – 70 , που οδήγησε τη λογική της κατάστασης εκτάκτου ανάγκης στο αξεπέραστο παράλογο άκρο του. Την εποχή του Στραίσνερ η Παραγουάη ήταν –με όρους συνταγματικής τάξης- μια «κανονική» κοινοβουλευτική δημοκρατία με διασφαλισμένες όλες τις ελευθερίες. Όμως λόγω της πάλης ανάμεσα στην ελευθερία και στον κομμουνισμό, υπήρχε μια μόνιμη κατάσταση εκτάκτου ανάγκης με αναστολή των σημαντικότερων άρθρων του Συντάγματος (κυρίως αυτά που αφορούσαν στα δικαιώματα του πολίτη) επ’ άπειρον. Έτσι η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης είχε μεταμορφωθεί σε μια κανονική κατάσταση. Στην περίπτωση αυτή αναφερόταν και η εξαιρετική ταινία του Κ.Γαβρά «Κατάσταση Πολιορκίας».

Όλο και περισσότερο «πολιτικοποιείται» η ζωή , η «γυμνή ζωή», η «ιερή ζωή», οδηγώντας σε καταστάσεις που λίγο απέχουν από τον ολοκληρωτισμό. Το πρώτο βήμα σε αυτήν τη κατεύθυνση γίνεται με την απόφαση να δοθεί η πρωτοκαθεδρία στο ιδιωτικό επί του δημοσίου, ως αποτέλεσμα διεκδίκησης της απόλαυσης της γυμνής ζωής.

«Αυτή είναι η δύναμη και συνάμα η βαθύτερη εσωτερική αντίφαση της νεωτερικής δημοκρατίας  : δεν καταργεί την ιερή ζωή, αλλά τη συνθλίβει και τη διασπείρει σε κάθε ατομικό σώμα, μετατρέποντάς την σε διακύβευμα της πολιτικής σύγκρουσης».[10]

Όμως το πλέον συνταρακτικό και υπό μιαν έννοια παράδοξο είναι το ότι οι δυτικοί άνθρωποι «πείθονται» για την ανάγκη αυτών των μέτρων οδηγούμενοι σε κατάσταση εθελοδουλίας[11] . Ο σημερινός ευρωπαίος πολίτης τείνει σιγά-σιγά , όπως σημειώνει ο Ζίζεκ, προς την φελαχοποίησή του . Ο ψυχισμός του έχει εξαντληθεί. Μάλιστα αποδέχονται με περίεργη παθητικότητα  τις πρακτικές των πολιτικών τους ηγεσιών.

Είναι διαπιστωμένο και αποτελεί περίεργο αλλά αληθές γεγονός , το ότι από τη στιγμή που η φυλή δέχτηκε δημοσίως ότι ο κ .Χ είναι μεγάλος αρχηγός , όπως γράφει ο Κάφκα στην  «Τραγουδίστρια Ζοζεφίνα », τα πλήθη θα τον χειροκροτούν ό,τι και αν πράττει , διότι νοιώθουν μια περίεργη δέσμευση.[12]

www.kostasmelas.gr

---

[1] Για μια συνολική παρουσίαση του συγκεκριμένου ζητήματος δες: Κ. Μελάς , Η Σαστισμένη Ευρώπη», Εξάντας 2009.

[2] S.Zizek: Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού. Scripta 2003.

[3] Chantal Mouffe: Το παράδοξο της Δημοκρατίας. Πόλις 2204.

[4]O.Spengler: Η Παρακμή της Δύσης. Τυπωθήτω-Γ.Δαρδάνος 2004, Δύο Τόμοι. Για τα παραπάνω δες κυρίως στο δεύτερο τόμο. 

[5] S.Zizek: Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού. Scripta  2003.

[6] C.Schmitt: Πολιτική Θεολογία. Τέσσερα κεφάλαια γύρω από τη διδασκαλία περί κυριαρχίας. Λεβιάθαν 1994.

[7] G.Agamben: Stato di Eccezzione.  Bollati Borigheri. Torino 2003.     G.Agamben:  Η Εξαίρεση και οι Κανόνες. Άρθρο 46. Αθήνα 2006.

[8] Μιλώντας για την παγκόσμια πολιτική συγκυρία , θα πρέπει να αναφέρουμε ότι  πρωτίστως η περίπτωση της Ελλάδος αποτελεί ή τείνει να αποτελέσει πρωταρχικό παράδειγμα για τις λεγόμενες αναπτυγμένες χώρες της ευρωπαϊκής δύσης των συγκεκριμένων εξελίξεων.

[9] S.Zizek: Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού. Scripta  2003.

[10] G.Agamben: Homo Sacer. Scripta 2005. Σελίδα 197.

[11] Etienne de la Boetie: Πραγματεία περί εθελοδουλείας. Πανοπτικόν 2002.

[12] Η χώρα μας αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση όπου η παραπάνω άποψη βρίσκει άψογη εφαρμογή.