Η αρχή και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας (Γ΄Μέρος)*

Το Ποντίκι

Μέρος Τρίτο

του Ξενοφώντος Μπρουντζάκη

Βενιζελικοί - αντιβενιζελικοί 

Ένα από τα βασικά ζητήματα της αντιπαράθεσης που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον Εθνικό Διχασμό ήταν η Μικρά Ασία. Έτσι, ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και η συμμετοχή της Ελλάδας σ’ αυτόν ή όχι, βασίστηκε στις διαφορετικές εκτιμήσεις των βενιζελικών και αντιβενιζελικών δυνάμεων. Ένα χαρακτηριστικό της διαμάχης αυτής ήταν η ακραία - συγκρουσιακή συμπεριφορά του πολιτικού συστήματος της εποχής.

Το διχαστικό πνεύμα, η έριδα, η ολική και λυσσαλέα άρνηση κάθε απόπειρας συνεννόησης και ιδέας διαλόγου είναι μια παράμετρος που πρέπει κάποια στιγμή να εξεταστεί ξεχωριστά – πιθανώς και με τη συνδρομή της ψυχιατρικής επιστήμης – ως μια εθνική διαχρονική ψύχωση. Γιατί στην ουσία δεν είχαμε να κάνουμε με αμιγώς ιδεολογικές διαφορές (οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν αποκλειστικά προσχηματικά), αλλά με ένα εθνικό ζήτημα που το λογικότερο θα ήταν να αντιμετωπιστεί με ένα στοιχειώδες πνεύμα εθνικής ενότητας και σύμπνοιας και όχι με τυφλή αυτοκαταστροφική διάθεση. Σε αυτό το σημείο να επισημάνουμε ότι από την πλευρά του Βενιζέλου υπήρξε προσπάθεια συνεννόησης και καταστολής των παθών και αυτό φάνηκε ήδη από το 1911 που έδειξε έμπρακτα τις διαθέσεις του για μια έντιμη συνεργασία και λειτουργία του πολιτικού συστήματος δίχως αποκλεισμούς.

Τελικά, η συμμετοχή της Ελλάδας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο δημιούργησε τεράστια πολιτική οξύτητα και κατέληξε στον Εθνικό Διχασμό, του οποίου οι ολέθριες και καταστρεπτικές συνέπειες οδήγησαν στην εθνική τραγωδία της Μικρασιατικής καταστροφής. 

Η πολιτική του Βενιζέλου

Ο Βενιζέλος από τη μεριά του έφερε στο προσκήνιο ως βασικό άξονα της εθνικής στρατηγικής τη Μεγάλη Ιδέα. Εκ των υστέρων, πολλά μπορούν να ειπωθούν και οι κινήσεις στη σκακιέρα των τετελεσμένων γεγονότων μοιάζει με παιχνίδι… Ωστόσο, τα πράγματα για όσους διαμορφώνουν την Ιστορία δεν είναι έτσι. Ούτε βέβαια μια πολιτικά βαρυσήμαντη απόφαση που σχετιζόταν με τον ελληνικό αλυτρωτισμό μπορεί να εξεταστεί εκτός ιστορικού πλαισίου και συγκυριών με αποκλειστικά πολιτικά - ιδεολογικά κριτήρια.

Στις επικρατούσες συνθήκες, ο Βενιζέλος πίστευε ακράδαντα ότι νικήτριες από αυτή την παγκόσμια σύγκρουση, κατά την οποία θα διαμορφωνόταν για μια ακόμα φορά ο χάρτης της Ευρώπης, θα έβγαιναν οι δυνάμεις της Αντάντ, πρόβλεψη που δικαιώθηκε πανηγυρικά από τις εξελίξεις. Με αυτή την ακλόνητη πεποίθηση σχεδίασε την εθνική του στρατηγική, η οποία εν πρώτοις συμπεριλάμβανε τη συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο. Αυτό ερχόταν σε αντίθεση με τη στρατηγική των αντιβενιζελικών, που πρότειναν την ουδετερότητα, διότι έτσι βόλευε τα σχέδια των Γερμανών, στην πολιτική των οποίων ήταν φίλα προσκείμενος ο Κωνσταντίνος.

Ο Βενιζέλος, κοντολογίς, προέβλεπε την τελική επικράτηση των δυνάμεων της Αντάντ στον Μεγάλο Πόλεμο και πόνταρε στην ειδική σχέση της Ελλάδας με τη Βρετανία, διότι οι επιδιώξεις των δύο χωρών συνέπιπταν και ήταν αμοιβαία επωφελείς. Ο Βενιζέλος πίστευε πως αυτή η ειδική σχέση με τη Βρετανία θα επέτρεπε την υπέρβαση των περιορισμένων δυνατοτήτων της ελληνικής ισχύος. Ο μεγάλος αυτός πολιτικός απέβλεπε μ’ αυτό το σκεπτικό στην επέκταση των ελληνικών συνόρων. 

Από τη σκοπιά των αντιβενιζελικών 

Από τη μεριά του, το αντιβενιζελικό μέτωπο αμφισβητούσε την επικράτηση των δυνάμεων της Αντάντ και απέρριπτε δίχως συζήτηση το σχέδιο του Βενιζέλου, θεωρώντας ότι η στρατιωτική εμπλοκή ξεπερνούσε τις δυνάμεις της Ελλάδας. Ταυτόχρονα, επισήμαινε τους υπαρκτούς από Βορρά κινδύνους, καθώς και τα δυσμενή δημογραφικά και γεωμορφολογικά δεδομένα της Μικράς Ασίας. Ο Κωνσταντίνος, που ηγείτο του αντιβενιζελικού στρατοπέδου, πίστευε πως η Γερμανία ήταν η ισχυρότερη ηπειρωτική δύναμη, άποψη που συμμεριζόταν απερίφραστα και ο μοιραίος Δημήτρης Γούναρης, ο αρχηγός του Κόμματος των Εθνικοφρόνων, που μετονομάστηκε σε Λαϊκό Κόμμα. Το ίδιο πρέσβευε και ο διπλωμάτης Στρέιτ, όπως και ο στρατιωτικός Μεταξάς. 

Ο λαός

Εδώ έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί η απήχηση που είχαν στον λαό αυτές οι απόψεις. Η αλήθεια είναι ότι δεν μπορεί να διακριβωθεί αν οι θέσεις της αντιβενιζελικής πλευράς ήταν πλειοψηφικές. Είναι δύσκολο να υποστηρίξει κανείς ότι είχαν την αποδοχή της πλειοψηφίας του λαού, όπως και το αντίθετο. Από την άλλη, η Μεγάλη Ιδέα παρέμενε ζωντανή σε κάθε Έλληνα. Ωστόσο, στις επικρατούσες συνθήκες, ο λαός έδειχνε έντονα σημάδια κούρασης από τους συνεχείς πολέμους και υπήρχε μια εκπεφρασμένη δυσαρέσκεια απέναντι σε κάθε ιδέα πολεμικής εμπλοκής. Η ιδέα αυτή εκφράστηκε τελικά έντονα όσο και καταστροφικά στις μετέπειτα εκλογές του 1920, όταν τα εθνικά ζητήματα έγιναν αντικείμενο λαϊκισμού και εκμετάλλευσης από την πλευρά των αντιβενιζελικών, μόνο και μόνο για να υπηρετήσουν την αχαλίνωτη μισαλλοδοξία ανόητων ηγετίσκων. 

Οι εξελίξεις έως τη συνθήκη των Σεβρών

Αυτές οι πολιτικές αντιθέσεις δημιούργησαν τεράστια ένταση που είχε ως αποτέλεσμα τον Εθνικό Διχασμό, και ανάγκασαν τον Βενιζέλο να εγκαταστήσει μια ξεχωριστή κυβέρνηση με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Από εκεί κατόρθωσε να επιβάλει την πολιτική του καθυστερημένα στα μέσα του 1917, έπειτα από κοινή αγγλογαλλική επέμβαση. 

Ο τυφλός αντιβενιζελισμός παρέμεινε αμετακίνητα εχθρικός στην ανάμιξη της Ελλάδας στον πόλεμο και ιδιαίτερα επιφυλακτικός απέναντι στις εδαφικές διεκδικήσεις στη Μικρά Ασία. 

Μετά τη συνθήκη των Σεβρών κι όταν ήδη είχε χαθεί όλος ο πολύτιμος χρόνος αλλά και οι ευνοϊκές συνθήκες, οι εκπρόσωποι του αντιβενιζελισμού καθυστερημένα αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν στη βενιζελική άποψη, όταν όλα έδειχναν ότι η πολιτική του Βενιζέλου θα έκανε πραγματικότητα την «Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών».

Δυστυχώς για τη χώρα, οι αντιβενιζελικοί προσχώρησαν στην πολιτική του Βενιζέλου στην πιο ακατάλληλη στιγμή, όταν δηλαδή οι συμμαχικές δυνάμεις είχαν αρχίσει να διασπώνται υπερασπιζόμενες επί μέρους συμφέροντα και στην Ελλάδα απέμενε μόνο η Βρετανία να υπερασπίζεται την εφαρμογή της συνθήκης των Σεβρών. Παρά το γεγονός ότι οι Τούρκοι δεν ήταν ισχυροί από στρατιωτικής απόψεως, δεν έδειχναν διατεθειμένοι να αποδεχτούν τους όρους της συνθήκης αυτής. 

Από τη μεριά του, ο Βενιζέλος, παρά το γεγονός ότι έβλεπε να πραγματοποιείται το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, παρακολουθούσε ανήσυχα τον βαθύτατα διχασμένο λαό που είχε καταπονηθεί από τις συνεχείς πολεμικές επιχειρήσεις. Ο Βενιζέλος απέβλεπε πλέον αποκλειστικά στην ενεργό συνδρομή της Βρετανίας προκειμένου οι όροι της ειρήνης να επιβληθούν στο πεδίο της μάχης.

* Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 1903 στις 11-02-2016