Γιατί... τρέμουν τα μουσεία της Δύσης

Το Ποντίκι

του Βασίλη Γαλούπη

Ο Γάλλος πρόεδρος πιέζει για την επιστροφή πολιτιστικών θησαυρών στην Αφρική

«Κάθε λαβωματιά και τραύμα σε μνημείο πολιτισμού αποτελεί λαβωματιά και τραύμα στην ψυχή μας» υπογράμμισε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος εκφράζοντας την οδύνη του για την καταστροφική πυρκαγιά στην Παναγία των Παρισίων, κατά τον χαιρετισμό του στην εκδήλωση παρουσίασης του λευκώματος «Ελληνικά Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς UNESCO», την οποία διοργάνωσε το Ίδρυμα Μαριάννα Β. Βαρδινογιάννη.

Η διεθνής ευαισθητοποίηση βρέθηκε ξανά στο ζενίθ μετά τις πρόσφατες εικόνες καταστροφής στην Παναγία των Παρισίων. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα ανησυχίας για τα κειμήλια της παγκόσμιας κληρονομιάς, ο Πρ. Παυλόπουλος επανέλαβε την ανάγκη άμεσου επαναπατρισμού των γλυπτών του Παρθενώνα και επανένωσής τους. Και, πράγματι, τα τελευταία χρόνια φαίνεται ότι κάτι αλλάζει για ανάλογα αιτήματα...

Τον Νοέμβριο του 2017 ο Εμανουέλ Μακρόν αιφνιδίασε θετικά το κοινό του σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο της Ουαγκαντούγκου στην Μπουρκίνα Φάσο: «Δεν μπορώ να αποδεχτώ ότι ένα μεγάλο μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς πολλών αφρικανικών χωρών βρίσκεται στη Γαλλία. Μέσα σε πέντε χρόνια θέλω να υπάρχουν οι συνθήκες ώστε να επιστραφούν, μόνιμα ή προσωρινά, τα εκθέματα αφρικανικής κληρονομιάς πίσω στην Αφρική» δήλωσε.

Μέσα σε λίγα λεπτά ο Μακρόν έγινε ο πρώτος Γάλλος Πρόεδρος της μετα-αποικιοκρατικής περιόδου που διέλυσε τη συμβατική πρόφαση για τη μη επιστροφή των έργων τέχνης στις χώρες προέλευσής τους.

Οι δημόσιες συλλογές κάθε είδους στη Γαλλία, όπως και αλλού στην Ευρώπη, θεωρούνται «αναφαίρετες». Είτε ανήκουν στο κράτος είτε, στην περίπτωση του Βρετανικού Μουσείου, κρατούνται από τους διαχειριστές του μουσείου για λογαριασμό του βρετανικού κοινοβουλίου. Θεωρείται ότι δεν μπορεί ποτέ να επιστραφούν.

Αμέσως ύστερα από εκείνη την ομιλία ο Μακρόν ανέθεσε σε δύο διεθνούς κύρους ακαδημαϊκούς, τον Φελγουίν Σαρ, λόγιο σενεγαλικής καταγωγής, και την Μπενεντίκτ Σαβόι, Γαλλίδα ιστορικό τέχνης με εξειδίκευση στην αποκατάσταση έργων που λεηλατήθηκαν από τον Ναπολέοντα, να συντάξουν μια λεπτομερή έκθεση για το πώς θα πρέπει η γαλλική κυβέρνηση να διαμοιράσει τις συλλογές τέχνης που έχει στην κατοχή της.

Τον περασμένο Νοέμβριο η έκθεση ήταν έτοιμη. Οι ειδικοί συμπέραναν ότι το 95% της πολιτιστικής κληρονομιάς ολόκληρης της Αφρικής βρίσκεται εκτός αφρικανικής ηπείρου!

Στο μεγαλύτερο μέρος της είτε είχε λεηλατηθεί, κλαπεί, «αγοραστεί» υπό καθεστώς εξαναγκασμού και μη διαφανών διαδικασιών είτε είχε δανειστεί χωρίς ποτέ να επιστραφεί. Η έκθεση δηλώνει ξεκάθαρα ότι όλα αυτά τα αντικείμενα πρέπει να επιστραφούν, αρχής γενομένης με αυτά που πάρθηκαν ως λεία έπειτα από επιδρομές.

Αν οι διευθυντές των μουσείων στη Γαλλία είχαν σοκαριστεί μετά την αρχική δήλωση Μακρόν επειδή δεν τους συμβουλεύτηκε προτού την κάνει, η έκθεση προκάλεσε... ταραχή και σφοδρές αντιδράσεις από τα μουσεία της Δύσης.

Ο Ζακ Ελαγκόν, πρώην υπουργός Πολιτισμού της Γαλλίας, δήλωσε στη «Figaro» ότι οι συστάσεις της έκθεσης «θα έχουν αποτέλεσμα να αδειάσουν τα γαλλικά μουσεία από τις αφρικανικές συλλογές και να τις αντικαταστήσουν με ρέπλικες».

Το Βρετανικό Μουσείο στην Αγγλία, που έχει ανοιχτά αιτήματα επιστροφής εκθεμάτων από την Ελλάδα, την Τουρκία και τη Νιγηρία, δεν προχώρησε σε δημόσιο σχολιασμό. Όμως ο διευθυντής του Χάρτγουικ Φίσερ φέρεται να δηλώνει ιδιωτικά ότι «αυτή η έκθεση δεν μας βοηθάει καθόλου».

Ελλάδα και Βρετανία

Δεν είναι η πρώτη φορά που ζητείται από μουσεία της Δύσης να επιστρέψουν θησαυρούς. Μια από τις παλαιότερες διαμάχες είναι αυτή μεταξύ Ελλάδας και Βρετανίας για τα μαρμάρινα αγάλματα που ξήλωσε από τον Παρθενώνα ο λόρδος Έλγιν και τα πούλησε στη βρετανική κυβέρνηση το 1816 για να καταλήξουν να γίνουν το κεντρικό έκθεμα του Βρετανικού Μουσείου. Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η Βρετανία χρειάστηκε τη βοήθεια της Ελλάδας, το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών συνέταξε ένα σχέδιο για την επιστροφή τους στην Αθήνα. Όμως, όταν ο κίνδυνος για τους Βρετανούς πέρασε, το σχέδιο μπήκε στο ράφι.

Η γερμανική κυβέρνηση, εξάλλου, έχει ζητήσει από ρωσικά μουσεία να επιστραφούν κάποια από τα πάμπολλα έργα τέχνης που κλάπηκαν στο τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά η Ρωσία αρνείται.

Συμπεράσματα και Έλγιν

Η πίεση που νιώθουν τα μουσεία για τις «παλιές τους αμαρτίες» αρχίζει να γίνεται έντονη. Η έκθεση των Σαβόι και Σαρ έχει κάποια πολύ ενδιαφέροντα – και για την ελληνική διαμάχη με το Βρετανικό Μουσείο – σημεία, μεταξύ των οποίων και ότι ο μακροχρόνιος δανεισμός από μουσείο σε μουσείο δεν είναι λύση. Τα πιο σημαντικά, όμως, είναι ότι η έκθεση:

1. Συμπεραίνει πως δεν μπορεί να θεωρείται αρκετό ως δικαιολογία ότι ένα κενό στην προέλευση κάποιου αντικειμένου νομιμοποιεί και πως το αντικείμενο αποκτήθηκε καλή τη πίστει.

2. Ξεκαθαρίζει ότι, εκτός από την περίπτωση που ένα αντικείμενο μπορεί να αποδειχθεί οριστικά πως αγοράστηκε καλή τη πίστει και από τις δύο πλευρές, τότε θα πρέπει να επιστραφεί.

Ο λόρδος Έλγιν ήταν πρεσβευτής της Βρετανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Εκμεταλλευόμενος την οθωμανική ηγεμονία στην ελληνική επικράτεια, κατάφερε να αποκτήσει φιρμάνι από τον Οθωμανό σουλτάνο για την αποκαθήλωσή τους από τον Παρθενώνα με σκοπό τη μέτρηση και την αποτύπωσή τους σε σχέδια. Στη συνέχεια προχώρησε στην αφαίρεση και φυγάδευσή τους.

Ακόμη κι αν το φιρμάνι υπήρχε, το ακριβές πνεύμα της άδειας αμφισβητείται. Φέτος, μάλιστα, Τούρκοι ερευνητές υποστήριξαν ότι τέτοιο φιρμάνι δεν υπήρξε ποτέ. Ακόμη όμως κι αν υπήρξε, δεν συνίσταται απόδειξη αγοράς καλή τη πίστει, αφού, εκτός του ότι η μία πλευρά ήταν δύναμη κατοχής στην ελληνική επικράτεια, ο Έλγιν τα φυγάδευσε και τα πούλησε.

Ισχυρό προηγούμενο

Η έκθεση που παρήγγειλε ο Γάλλος Πρόεδρος μπορεί να έχει ως άμεσο αντικείμενο τα έργα αφρικανικής προέλευσης στα μουσεία της Γαλλίας, όμως, ακόμη κι αν ένα έργο τέχνης επιστραφεί βάσει αυτού του σκεπτικού, τότε δημιουργείται ισχυρό προηγούμενο που αφορά οποιοδήποτε έργο τέχνης.

Πάνω σε παρόμοιο σκεπτικό, άλλωστε, έχουν «χτιστεί» αιτήματα επιστροφής για αντικείμενα που είναι σε μουσεία και η κυριότητά τους δεν στάθηκε δυνατό να εξακριβωθεί κατά τη ναζιστική περίοδο. Πρόκειται για έργα τέχνης αμφίβολης ιδιοκτησίας και βεβιασμένων αγοραπωλησιών, τα οποία κατέληξαν σε διάφορα μουσεία.

Το 1998, αντιπρόσωποι από 44 χώρες συγκεντρώθηκαν στην Ουάσιγκτον για να συζητήσουν το πώς οι κληρονόμοι Εβραίων συλλεκτών θα μπορούσαν να διεκδικήσουν τα έργα τέχνης που κλάπηκαν από τους ναζί και τους μεσάζοντές τους.

Σύντομα η συζήτηση εξαπλώθηκε και σε αυτό που ο Νίκολας Τόμας, διευθυντής του Αρχαιολογικού και Ανθρωπολογικού Μουσείου του Κέμπριτζ, ονόμασε colonial Raubkunst (αποικιοκρατική κλεμμένη τέχνη). Δηλαδή σε έργα τέχνης που προέρχονται από την αποικιακή αυτοκρατορία της Γερμανίας: το Τόγκο, το Καμερούν και την πρώην Νοτιοδυτική Αφρική (σήμερα Ναμίμπια και μέρος της Μποτσουάνα).

«Πόσο αίμα στάζει...»

Ένα μουσείο στη Γερμανία, το οποίο είναι προγραμματισμένο να ανοίξει μέσα στη χρονιά, το Humboldt Forum, αποτελεί το επίκεντρο δημόσιας διαμάχης στη χώρα. Το μουσείο πρόκειται να στεγάσει, μεταξύ άλλων, και αντικείμενα από το Εθνολογικό Μουσείο του Βερολίνου, τη μεγαλύτερη εθνογραφική συλλογή της Γερμανίας.

Η Μπενεντίκτ Σαβόι, η μία εκ των δύο συγγραφέων της έκθεσης Μακρόν, που έκανε καριέρα επί 25 χρόνια στο Βερολίνο, παραιτήθηκε από τη συμβουλευτική επιτροπή του Humboldt Forum διαμαρτυρόμενη για το ότι η εθνογραφική συλλογή δεν ερευνάται επαρκώς. «Θέλω να γνωρίζω πόσο ακριβώς αίμα “στάζει” από το κάθε έργο της συλλογής. Χωρίς αυτή την έρευνα δεν πρέπει να ανοίξει κανένα εθνολογικό μουσείο» έγραψε στην παραίτηση.

Ο ντόρος για να επιστραφούν πολιτιστικοί θησαυροί που έχουν οδηγηθεί σε μουσεία άλλων χωρών δυναμώνει σε ολόκληρη τη Δύση. Σε Ευρώπη και ΗΠΑ αποτελεί τη βασική πρόκληση που αντιμετωπίζουν σήμερα όσα μουσεία έχουν έργα που ανήκουν σε άλλες χώρες.

Η κοινή γνώμη είναι πια πολύ πιο ευαίσθητη. Το ίδιο και οι καλλιτέχνες. Η «Επιστροφή» ήταν το θέμα της τελευταίας Documenta, του art show που λαμβάνει χώρα κάθε πέντε χρόνια, με τα πιο πρόσφατα στο Κάσελ της Γερμανίας και στην Αθήνα.

Τι ζητάει πίσω η Αφρική

Ειδικότερα η Αφρική προσπαθεί να επαναπατρίσει τα έργα τέχνης της μέσω νομικών αιτημάτων και παράλληλα δημιουργώντας ανάλογη υποδομή.

● Η Ακτή Ελεφαντοστού ζητάει από τη Γαλλία να της επιστρέψει 100 αντικείμενα τέχνης και δηλώνει ότι η γκαλερί για να τα στεγάσει είναι ήδη έτοιμη.

● Το Μάλι ανοίγει ένα ολοκαίνουργιο μουσείο με τη βοήθεια της UNESCO.

● Το Μπενίν, που διεκδικεί την επιστροφή έργων τέχνης που λεηλατήθηκαν από Γάλλους στρατιώτες το 1892, κατασκευάζει τρία νέα μουσεία.

● Το Κονγκό έχει δηλώσει ότι, μόλις ολοκληρωθεί το καινούργιο του Εθνικό Μουσείο, που κατασκευάζεται με κεφάλαια της Νότιας Κορέας, πρόκειται να αιτηθεί επισήμως την επιστροφή όλων των καλλιτεχνικών του θησαυρών από το Βέλγιο.

● Στη Γερμανία το κόμμα των Πρασίνων έχει προτείνει τα μουσεία του Βερολίνου να επιστρέψουν 20.000 εθνογραφικά αντικείμενα τέχνης στην Τανζανία. Είχαν κατασχεθεί όταν η Ταγκανίκα ήταν γερμανική αποικία πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Τανζανία προς το παρόν δεν προχωράει σε αίτημα λέγοντας ότι δεν διαθέτει κατάλληλο χώρο.

Επί δεκαετίες, όσα μουσεία διέθεταν θησαυρούς που δικαιωματικά ανήκαν σε άλλες χώρες, ειδικά χώρες «επισφαλείς», επικαλούνταν την περίπτωση του Ζαΐρ για να μην επιστρέψουν τα εκθέματα.

Το 1973 ο Πρόεδρος του Ζαΐρ (σήμερα Δημοκρατία του Κονγκό) προχώρησε σε ένα από τα πρώτα δημόσια αιτήματα για τον επαναπατρισμό των έργων τέχνης της Αφρικής. Δεν δίστασε ακόμα και να παρακαλέσει μπροστά στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών στη Ν. Υόρκη να επιστραφούν τα κλεμμένα έργα, «ώστε τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας να διδαχθούν την ιστορία των χωρών τους».

Το Αφρικανικό Μουσείο του Βελγίου ανταποκρίθηκε επιστρέφοντας 144 έργα τέχνης. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, όμως, σχεδόν όλα ξαναβρέθηκαν στην αγορά της Ευρώπης. Είχαν κλαπεί.

* Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 2070 στις 24-4-2019