ardin-rixi
ο Κοραής και ο Ρήγας σώζουν την Ελλάδα, του Θεόφιλου
Τὰ πολεμικὰ πλοῖα τῆς Ῥωσσίας εἶναι 18 τῆς Λίνεας λεγόμενα, καί ἄλλα τοσαῦτα σχεδὸν δευτέρας καί τρίτης κλάσεως δὲν ἐκίνησαν ἀκόμα ἀπὸ τὸ Κρονστάδ εἶναι ὅμως μεγάλη ἡ ὑποψία ὅτι ἡ Ἰσπανία μελετᾶ νὰ τὰ ἐμποδίση δυναστικῶς (Μομπελιέ, 13 Ἀπριλίου 1788)2…
Ἠξεύρης ὅτι ἡ Σουηκία ἐκήρυξεν ἀνελπίστως τὸν πόλεμον κατὰ τῆς Ρωσίας [ ] ἠξεύρεις ὅτι ἡ Προυσία ἀπειλεῖ καί αὐτὴ νὰ ἐγερθῇ κατὰ τῶν δύο αὐτοκρατόρων, ἄν αὐτοὶ δὲν ἀφήσωσι τὸν καλόν σου Τοῦρκον εἰς ἡσυχίαν (Παρίσι, 15 Σεπτεμβρίου 1788)3.
Και επειδή οι ρωσικές δυνάμεις δείχνουν να κατανικούν τους Οθωμανούς, διευρύνεται το μέτωπο των αντιρωσικών δυνάμεων και η Αγγλία αναλαμβάνει την ηγεσία τους:
Τώρα ἐσηκώθη ἄλλος σκόλοψ κατὰ τῆς Ῥωσσίας, ἀσυγκρίτως δεινότερος ἀπὸ τὸν βασιλέα τῆς Σουηκίας. Αὐτὸς εἶναι ὁ τῆς Προυσίας βασιλεὺς, ἔχων συμμάχους τοὺς Ἄγγλους· οἱ Πολωνοὶ ἐγκατέλειψαν τὴν Ῥωσσίαν καὶ προσεκολλήθησαν μὲ αὐτόν∙ ὁ πόλεμος ἀκόμα ἀναφανδὸν δὲν ἐκηρύχθη, μὲ ὅλον τοῦτο, ἤ θέλει κηρυχθῇ ἤ ἡ Ῥωσσία ἐξ ἀνάγκης πρέπει νὰ διαλλαγῇ μὲ τοὺς Ὀθωμάνους (Παρίσι, 20 Δεκεμβρίου 1790) 4.
Οἱ Ἄγγλοι ἡτοίμασαν διὰ τὸ ἐρχόμενον ἔαρ ἕνα ναυτικὸν στόλον, τόσον φοβερὸν, ὅσος δέν ἔγεινε ποτέ.[ ] Οἱ μὲν λέγουσιν ὅτι μέρος αὐτοῦ τοῦ στόλου μέλλει νὰ κινήσῃ διὰ τὴν Βαλτικὴν θάλασσαν, διὰ νὰ πολεμήσῃ ἀναισχύντως τοὺς Ῥώσσους, ἤ καὶ νὰ τοὺς ἐμποδίσῃ, ἄν ἔχωσι σκοπόν [ ]νὰ πέμψωσι στόλον κατὰ τῶν Τούρκων. Ἄλλοι φαντάζονται, ὅτι οἱ καλοί σου Ἄγγλοι μελετῶσι νὰ ἔλθωσιν εἰς τὸ Ἀρχιπέλαγος διὰ νὰ ἐμβῶσιν ἐκεῖθεν εἰς τὸν Πόντον, καὶ νὰ πολεμήσωσιν τοὺς Ῥώσσους (Παρίσι, 31 Ἰανουαρίου 1791)5.
Ο κακός δαίμονας της Ελλάδας ακούει στο όνομα του πρωθυπουργού Γουίλιαμ Πιτ (του νεώτερου), που με κάθε μέσο προσπαθεί να σύρει την Αγγλία, μαζί με τους Πρώσους και τους Ολλανδούς, σε πόλεμο εναντίον της Ρωσίας για να διασώσει την οθωμανική Αυτοκρατορία6. Στην πολιτική του Πιτ αντιδρούν οι Γουίγκς (το σημερινό κόμμα των Φιλελευθέρων), υπό την ηγεσία του Φοξ, οι οποίοι εξάλλου είχαν αρχικώς υποστηρίξει την αμερικανική Επανάσταση και έδειχναν φιλικές διαθέσεις προς τη γαλλική. Αφού ο Κοραής περιγράφει την αντίθεση του Νορθ και του Φοξ, ηγετών των Γουίγκς, στην αντιρωσική πολιτική του Πιτ, παραθέτει, πλημμυρισμένος από εθνική υπερηφάνεια, την ομιλία του ιρλανδικής καταγωγής ποιητή, θεατρικού συγγραφέα και πολιτικού, Ρίτσαρντ Σέρινταν (Richard Brinsley Sheridan) στη Βουλή της Αγγλίας, εναντίον του Πιτ και υπέρ των Ελλήνων.
Ἐσηκώθη τέλος πάντων καὶ ὁ περίφημος Σεριδάνιος, ἄνθρωπος τὴν σήμερον σοφώτατος καὶ μεγάλης ὑπολήψεως εἰς τὴν Ἀγγλίαν, τοῦ ὁποίου τὴν δημηγορίαν ἀναγινώσκων εἰς τὰς Ἀγγλικὰς γαζέτας ἐδάκρυσα ἀπὸ τὴν χαράν μου, καὶ θέλεις δακρύσειν καὶ ἡ λογιότης σου, ἄν ἦσαι ἀληθινὸς Ἕλλην. [ ]Ἀφοῦ ἔδειξεν ὅτι αὐτὸς ὁ πόλεμος εἶναι παντάπασιν ἄδικος, ἐπειδὴ κηρύττεται κατὰ τῆς Ῥωσσίας, ἀπὸ τὴν ὁποίαν οἱ Ἄγγλοι ποτὲ δὲν ἐνωχλήθησαν [] ὁ καλός σου Σεριδάνιος πίπτει αἰφνιδίως, [] ἐπάνω εἰς τοὺς ἀξιοδακρύτους Γραικούς. «Εἶναι, λέγει, ἄδικος καὶ δι’ αὐτοὺς τοὺς Γραικούς τῶν ὁποίων ἐμποδίζομεν τὴν ἐλευθερίαν ἀπὸ ἕνα βάρβαρον ἔθνος. Ἐ! λέγει [] ἐζήτησαν νὰ μᾶς παραστήσωσι τοὺς σημερινοὺς Γραικοὺς ὡς ἔθνος παντάπασιν ἐξαχρειωμένον καὶ ἄπιστον. Δικαιότερον ὅμως εἶναι νὰ τοὺς στοχαζώμεθα ὡς ἔθνος θλιβόμενον ἀπὸ τὸν βαρβαρικὸν ζυγόν. Μόλις ἡ Ἑλλὰς θέλει τινάξειν αὐτὸν τὸν ζυγὸν ἀπὸ τὸν αὐχένα της, καὶ θέλει πάλιν γεννήσειν τοὺς Δημοσθένεις καὶ ὅλους τοὺς μεγάλους ἀνθρώπους, τοὺς ὁποίους ἐγέννησε τὸ παλαιόν». (15 Νοεμβρίου 1791). 7
Για τον Σέρινταν, όπως και για τον Κοραή, δεν χωρεί αμφιβολία πως η «απρόκλητη» πολεμική διάθεση του Πιτ και της αγγλικής κυβέρνησης κατά της Ρωσίας διέσωζε τους Οθωμανούς και διαιώνιζε συνάμα τη σκλαβιά των Ελλήνων. Τελικώς, το κοινοβούλιο της Αγγλίας θα υπερψηφίσει τις πολεμικές δαπάνες και η Μεγάλη Αικατερίνη θα υποχρεωθεί σε αναδίπλωση, αφού ήδη η Αυστρία την είχε εγκαταλείψει και είχε κλείσει ειρήνη με την Τουρκία. Και όμως, ο Κοραής αναμένει νέα σύγκρουση, το πολύ σε πέντε χρόνια, η οποία θα ολοκληρωθεί με «παντελῆ καταστροφήν των χαμάληδων» (δηλαδή των Τούρκων).
Ἕως τώρα θέλει ἐμάθετε καὶ τὴν εἰρήνην μεταξύ τῶν χαμάληδων καὶ τῶν Ῥώσσων. Αὐτὴ ἐτελείωσε καὶ ὑπεγράφθη εἰς τὰς 9 Ἰανουαρίου κατὰ τὸ νέον, λαμπρὰ διὰ τὴν Αἰκατερίνην, ἐπονείδιστος καὶ ὀδυνηρὰ διὰ τοὺς χαμάληδες. Ἀναμεταξὺ εἰς τὰ ἄλλα πολλὰ ἄρθρα [ ] τὸ δεύτερον νὰ μὴν ἀποτολμᾶ εἰς τὸ ἑξῆς νὰ καθαιρῇ μήτε τῆς Βλαχίας, μήτε τῆς Μολδαυίας τὸν ἡγεμόνα, ἄν δὲν ἀποδειχθῇ φανερῶς τὸ ἔγκλημά του παρόντος καὶ συναινοῦντος τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει ῥωσσικοῦ πρέσβεως. Τοῦτο τὸ δεύτερον ἄρθρον μ’ ἐχαροποίησε πολλά, ἐπειδὴ εἶναι ἕνας πολιτικὸς τρόπος τῆς πανούργου Αἰκατερίνης, διὰ νὰ εὑρίσκῃ εὐλογοφανῆ πρόφασιν νὰ ἐγείρη τὸν πόλεμον ὅταν καὶ ὅπως τὴν ἀρέσκη· καὶ δὲν θέλει παρέλθωσι (ἐνθυμοῦτο καλώτατα) πέντε χρόνοι καὶ ὁ πόλεμος πάλιν ἀνάπτεται μὲ παντελῆ καταστροφὴν τῶν χαμάληδων. Ὄχι, Πρωτοψάλτα μου, δὲν ἀποθνήσκομεν, ἄν δὲν ἰδῶμεν τὴν ἐκδίκησιν τῶν τυράννων ἠμῶν, καὶ τὴν διόρθωσιν τῶν καλογήρων (12 Φεβρουαρίου 1792)8.
Ο Κοραής, που ελπίζει να δει σύντομα τους Έλληνες να απελευθερώνονται με τη βοήθεια των Ρώσων, δεν μπορούσε βέβαια να φανταστεί ότι, τα επαναστατικά γεγονότα που συντάραζαν τη Γαλλία και τα οποία, μέχρι τουλάχιστον το 1793, περιγράφει λεπτομερώς στις επιστολές του στον Πρωτοψάλτη, επρόκειτο να μεταβάλουν ριζικά τη γεωπολιτική πραγματικότητα της Ευρώπης και προσφέροντας μια νέα πίστωση χρόνου στους Οθωμανούς. Διότι ο επαναστατικός κίνδυνος, που θα απειλεί τους εστεμμένους όλης της Ευρώπης και θα προσωποποιηθεί, πέντε χρόνια αργότερα, στον «δαίμονα Βοναπάρτη», θα οδηγήσει σε δεύτερη μοίρα το Ανατολικό Ζήτημα, ακόμα και για τη Ρωσία.
Πάντως, ακόμα και το καλοκαίρι του 1793, σε μια επιστολή του στον φίλο του, τον διάσημο Γάλλο φιλόλογο Σαρντόν ντε λα Ροσέτ (Chardon de la Rochette), στις 28-7-1793, με ένα πολιτικό κείμενο υψίστης σημασίας, το οποίο έχει προσεχθεί πολύ λιγότερο από ό,τι θα έπρεπε, διευκρινίζει τις αντιλήψεις του. Πρόκειται για μια εξαιρετική ανάλυση τόσο της συμπεριφοράς των Ευρωπαίων έναντι της Τουρκίας όσο, κυρίως, των Ελλήνων απέναντι στις μεγάλες δυνάμεις.
Αρχικώς προβαίνει σε μια καταιγιστική καταγγελία των Ευρωπαίων έναντι της Ελλάδας, βαθύτατα απογοητευμένος από τη συμπεριφορά όλων:
Έμεινα για πολύ καιρό στην Ολλανδία διέτρεξα ένα μέρος της Γερμανίας και της Ιταλίας και βρίσκομαι τώρα στη Γαλλία εδώ και δώδεκα χρόνια. Παντού δυστυχώς είδα τις ελπίδες μου να διαψεύδονται! Παντού συνάντησα μια παγερή αδιαφορία για το έθνος μου που βασανίζεται και θερμούς υποστηρικτές εκείνων που το καταπιέζουν, εκτός από έναν ελάχιστο αριθμό λογίων…9
Αντίθετα, η συντριπτική πλειοψηφία των λογίων της Δύσης συκοφαντεί του Έλληνες και εξωραΐζει τους τυράννους της εν τέλει, εξαιρετικά οργισμένος, καταγγέλλει τόσο την Αγγλία, που εμπόδισε τους Ρώσους να συντρίψουν «τον ηλίθιο τύραννο του Βυζαντίου», όσο και τη Γαλλία για τη στάση της απέναντι στην Ελλάδα:
Ένα βρετανικό κοινοβούλιο, γεμάτο αλαζονεία για τις υποτιθέμενες ελευθερίες του, το οποίο, μέσα στην πιο γελοία αντινομία, από τη μια ξιφουλκούσε υπέρ των νέγρων, την ίδια στιγμή που προετοίμαζε τον στόλο του για να εμποδίσει τους Ρώσους να συντρίψουν τον ηλίθιο τύραννο του Βυζαντίου έτσι και οι Γάλλοι, που παρά τη νεογέννητη ελευθερία τους τάσσονται ακόμη υπέρ των Τούρκων.
Και συνεχίζει σε ένα υπέροχο κείμενο, όπου αφήνει την οργή του να ξεχειλίσει, γραμμένο στα πιο ωραία γαλλικά του, με το οποίο εξηγεί τους λόγους για τους οποίους οι Έλληνες συντάσσονται με τους Ρώσους, ενώ αναπτύσσει μια πολιτική στρατηγική για τους αναβαθμούς μιας πιθανής απελευθέρωσης της Ελλάδας. Για τους Έλληνες, το σημαντικότερο ζήτημα δεν είναι η μορφή του καθεστώτος, παρ’ όλο που θα επιθυμούσαν το γαλλικό απέναντι στο ρώσικο, αλλά κατ’ εξοχήν το ζήτημα της εθνικής τους απελευθέρωσης, και γι’ αυτό οι επιλογές τους στρέφονται μάλλον προς τη Ρωσία και όχι προς τη Γαλλία, π.χ., παρά την πιθανή προτίμηση προς το γαλλικό καθεστώς. Έτσι βλέπει και αποδέχεται ακόμα και μια πιθανή υπαγωγή της Ελλάδας υπό ρωσική ηγεμονία, ως ένα πιθανό προστάδιο μιας ολοκληρωμένης απελευθέρωσης:
Όχι, φίλε μου, δεν υπάρχει πια πατρίδα για μένα.[] Η μόνη πατρίδα που θα μπορούσα να αναγνωρίσω θα ήταν η Μάλτα και η Ρωσία, αν οι Μαλτέζοι και οι Ρώσοι ήταν ελεύθεροι μόνο δίπλα σ’ αυτούς θα μπορούσα να παρηγορηθώ βλέποντας να σέρνονται στην αιχμαλωσία αυτοί που κρατούν σιδηροδέσμιους τους δύστυχους συμπατριώτες μου. Αλλά δεν αγαπώ ούτε τους Μαλτέζους ούτε τους Ρώσους. Και αν με ενδιαφέρουν οι επιτυχίες των τελευταίων, αυτό συμβαίνει, φίλε μου, γιατί οι Έλληνες, στην κατάσταση που βρίσκονται σήμερα, δεν μπορούν να κερδίσουν την ελευθερία τους παρά μόνο σταδιακά. Πρέπει αρχικώς να ξεφύγουν από τον ζυγό του δεσπότη τους μέσω ενός άλλου δεσπότη, αδιάφορο ποιος θα είναι, αρκεί να είναι λιγότερο άγριος και πιο φωτισμένος, που θα τους προσφέρει τα μέσα να μορφωθούν, όπως συμβαίνει σε όλη την Ευρώπη. Τα υπόλοιπα θα τα γιατρέψει ο χρόνος. Αν συμβεί κάτι τέτοιο, θα νιώθω την ικανοποίηση ότι τουλάχιστον θα έχω δει το τέλος αυτού του monstrum horrendum ingens (του τεράστιου φρικτού τέρατος) που έχει εξευτελίσει το υπέροχο όνομα των Ελλήνων και παρότι απομακρυσμένος, θα δω με χαρά μου έναν ηγεμόνα που, ενισχύοντας στην πατρίδα μου τις επιστήμες και τις τέχνες, θα συνέβαλλε χωρίς να το θέλει στη μελλοντική δόξα της Ελλάδας10.
Όμως το 1798, –τα πέντε χρόνια που υποσχόταν ο Κοραής στον Λώτο για την νέα σύγκρουση Ρωσίας και Πύλης– θα είναι η Γαλλία η οποία βρίσκεται στα Ιόνια και θα αντιπροσωπεύει τη νέα, εξίσου μάταιη, ελπίδα του Κοραή για την απελευθέρωση των Ελλήνων, ενώ αντίθετα οι Ρώσοι θα βρεθούν –έστω πρόσκαιρα– σύμμαχοι με τους Τούρκους!
ο Κοραής και ο Ρήγας σώζουν την Ελλάδα, του Θεόφιλου
του Γιώργου Καραμπελιά από το Άρδην τ.84 με αφιέρωμα “1821, ξαναγράφοντας την ιστορία, μια απάντηση στο ντοκιμαντέρ του Σκάι” .
Ένα από τα ισχυρότερα δήθεν επιχειρήματα του κυρίου Βερέμη και των συν αυτώ για την άμεση συνάρτηση της Ελληνικής Επανάστασης με τη… γαλλική είναι η αναφορά στον Αδαμάντιο Κοραή ως μετακενωτή της Γαλλικής Επανάστασης στην Ελλάδα και ως εφευρέτη του όρου «Έλληνες». Ωστόσο, είναι πασίγνωστο πως ο Κοραής δεν ενέκρινε τον όρο «Έλληνες» και υποστήριζε το «γραικός», ενώ έχει ιδιαίτερη σημασία να καταδειχθούν και οι πραγματικές του απόψεις περί της Ρωσίας και της Γαλλικής Επανάστασης. Από το προς έκδοση βιβλίο του Γιώργου Καραμπελιά, Ο Ρήγας Βελεστινλής και η εποχή του, δημοσιεύουμε ένα σχετικό κεφάλαιο.
Άρδην
Άρδην
Ο Κοραής και η Ρωσία
Ο Κοραής ήταν ένας λόγιος που θαύμαζε και αγαπούσε τη Γαλλία και τον Διαφωτισμό. Ταυτόχρονα όμως ήταν Έλληνας ‒«Γραικός»‒ και κατά συνέπεια αναγκασμένος να υποστηρίζει όποια μεγάλη δύναμη ενίσχυε τους Έλληνες και τα δίκαιά τους. Έτσι, σε όλη τη διάρκεια του πολέμου των τριών Ιμπερίων1, δείχνει στις επιστολές του, τη συμπάθειά του προς τους Ρώσους και την αυτοκράτειρα, όπως η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων, και εύχεται τη βοήθειά τους για την απελευθέρωση του γένους. Επανειλημμένα καταφέρεται εναντίον των ευρωπαϊκών δυνάμεων που επιθυμούν την ακεραιότητα της οθωμανικής Αυτοκρατορίας και παρεμποδίζουν τις προσπάθειες της Αυστρίας και της Ρωσίας να τη διαμελίσουν, όπως είχαν συμφωνήσει, κηρύσσοντάς τους τον πόλεμο ή απειλώντας τους ότι θα το πράξουν. Και πράγματι, οι συνασπισμένες δυνάμεις της Σουηδίας, της Πρωσίας, της Αγγλίας, της Ολλανδίας και της Ισπανίας ‒με τη συνεπικουρία και των Γάλλων, την οποία μάλλον αποσιωπά ο Κοραής‒ θα διασώσουν για μια ακόμα φορά τον «μεγάλο ασθενή» της Ευρώπης. Ήδη, το 1788, θα παρεμποδίσουν την έλευση του ρωσικού στόλου στη Μεσόγειο μέσω της Βαλτικής και της Βόρειας Θάλασσας, υποχρεώνοντας τον Κατσώνη να παλεύει σχεδόν μόνος του εναντίον των Τούρκων. Η Σουηδία θα κηρύξει τον πόλεμο κατά της Ρωσίας και η Ισπανία θα απειλεί πως δεν θα αφήσει τα ρώσικα πλοία να διέλθουν από το Γιβραλτάρ:
Τὰ πολεμικὰ πλοῖα τῆς Ῥωσσίας εἶναι 18 τῆς Λίνεας λεγόμενα, καί ἄλλα τοσαῦτα σχεδὸν δευτέρας καί τρίτης κλάσεως δὲν ἐκίνησαν ἀκόμα ἀπὸ τὸ Κρονστάδ εἶναι ὅμως μεγάλη ἡ ὑποψία ὅτι ἡ Ἰσπανία μελετᾶ νὰ τὰ ἐμποδίση δυναστικῶς (Μομπελιέ, 13 Ἀπριλίου 1788)2…
Ἠξεύρης ὅτι ἡ Σουηκία ἐκήρυξεν ἀνελπίστως τὸν πόλεμον κατὰ τῆς Ρωσίας [ ] ἠξεύρεις ὅτι ἡ Προυσία ἀπειλεῖ καί αὐτὴ νὰ ἐγερθῇ κατὰ τῶν δύο αὐτοκρατόρων, ἄν αὐτοὶ δὲν ἀφήσωσι τὸν καλόν σου Τοῦρκον εἰς ἡσυχίαν (Παρίσι, 15 Σεπτεμβρίου 1788)3.
Και επειδή οι ρωσικές δυνάμεις δείχνουν να κατανικούν τους Οθωμανούς, διευρύνεται το μέτωπο των αντιρωσικών δυνάμεων και η Αγγλία αναλαμβάνει την ηγεσία τους:
Τώρα ἐσηκώθη ἄλλος σκόλοψ κατὰ τῆς Ῥωσσίας, ἀσυγκρίτως δεινότερος ἀπὸ τὸν βασιλέα τῆς Σουηκίας. Αὐτὸς εἶναι ὁ τῆς Προυσίας βασιλεὺς, ἔχων συμμάχους τοὺς Ἄγγλους· οἱ Πολωνοὶ ἐγκατέλειψαν τὴν Ῥωσσίαν καὶ προσεκολλήθησαν μὲ αὐτόν∙ ὁ πόλεμος ἀκόμα ἀναφανδὸν δὲν ἐκηρύχθη, μὲ ὅλον τοῦτο, ἤ θέλει κηρυχθῇ ἤ ἡ Ῥωσσία ἐξ ἀνάγκης πρέπει νὰ διαλλαγῇ μὲ τοὺς Ὀθωμάνους (Παρίσι, 20 Δεκεμβρίου 1790) 4.
Οἱ Ἄγγλοι ἡτοίμασαν διὰ τὸ ἐρχόμενον ἔαρ ἕνα ναυτικὸν στόλον, τόσον φοβερὸν, ὅσος δέν ἔγεινε ποτέ.[ ] Οἱ μὲν λέγουσιν ὅτι μέρος αὐτοῦ τοῦ στόλου μέλλει νὰ κινήσῃ διὰ τὴν Βαλτικὴν θάλασσαν, διὰ νὰ πολεμήσῃ ἀναισχύντως τοὺς Ῥώσσους, ἤ καὶ νὰ τοὺς ἐμποδίσῃ, ἄν ἔχωσι σκοπόν [ ]νὰ πέμψωσι στόλον κατὰ τῶν Τούρκων. Ἄλλοι φαντάζονται, ὅτι οἱ καλοί σου Ἄγγλοι μελετῶσι νὰ ἔλθωσιν εἰς τὸ Ἀρχιπέλαγος διὰ νὰ ἐμβῶσιν ἐκεῖθεν εἰς τὸν Πόντον, καὶ νὰ πολεμήσωσιν τοὺς Ῥώσσους (Παρίσι, 31 Ἰανουαρίου 1791)5.
Ο κακός δαίμονας της Ελλάδας ακούει στο όνομα του πρωθυπουργού Γουίλιαμ Πιτ (του νεώτερου), που με κάθε μέσο προσπαθεί να σύρει την Αγγλία, μαζί με τους Πρώσους και τους Ολλανδούς, σε πόλεμο εναντίον της Ρωσίας για να διασώσει την οθωμανική Αυτοκρατορία6. Στην πολιτική του Πιτ αντιδρούν οι Γουίγκς (το σημερινό κόμμα των Φιλελευθέρων), υπό την ηγεσία του Φοξ, οι οποίοι εξάλλου είχαν αρχικώς υποστηρίξει την αμερικανική Επανάσταση και έδειχναν φιλικές διαθέσεις προς τη γαλλική. Αφού ο Κοραής περιγράφει την αντίθεση του Νορθ και του Φοξ, ηγετών των Γουίγκς, στην αντιρωσική πολιτική του Πιτ, παραθέτει, πλημμυρισμένος από εθνική υπερηφάνεια, την ομιλία του ιρλανδικής καταγωγής ποιητή, θεατρικού συγγραφέα και πολιτικού, Ρίτσαρντ Σέρινταν (Richard Brinsley Sheridan) στη Βουλή της Αγγλίας, εναντίον του Πιτ και υπέρ των Ελλήνων.
Ἐσηκώθη τέλος πάντων καὶ ὁ περίφημος Σεριδάνιος, ἄνθρωπος τὴν σήμερον σοφώτατος καὶ μεγάλης ὑπολήψεως εἰς τὴν Ἀγγλίαν, τοῦ ὁποίου τὴν δημηγορίαν ἀναγινώσκων εἰς τὰς Ἀγγλικὰς γαζέτας ἐδάκρυσα ἀπὸ τὴν χαράν μου, καὶ θέλεις δακρύσειν καὶ ἡ λογιότης σου, ἄν ἦσαι ἀληθινὸς Ἕλλην. [ ]Ἀφοῦ ἔδειξεν ὅτι αὐτὸς ὁ πόλεμος εἶναι παντάπασιν ἄδικος, ἐπειδὴ κηρύττεται κατὰ τῆς Ῥωσσίας, ἀπὸ τὴν ὁποίαν οἱ Ἄγγλοι ποτὲ δὲν ἐνωχλήθησαν [] ὁ καλός σου Σεριδάνιος πίπτει αἰφνιδίως, [] ἐπάνω εἰς τοὺς ἀξιοδακρύτους Γραικούς. «Εἶναι, λέγει, ἄδικος καὶ δι’ αὐτοὺς τοὺς Γραικούς τῶν ὁποίων ἐμποδίζομεν τὴν ἐλευθερίαν ἀπὸ ἕνα βάρβαρον ἔθνος. Ἐ! λέγει [] ἐζήτησαν νὰ μᾶς παραστήσωσι τοὺς σημερινοὺς Γραικοὺς ὡς ἔθνος παντάπασιν ἐξαχρειωμένον καὶ ἄπιστον. Δικαιότερον ὅμως εἶναι νὰ τοὺς στοχαζώμεθα ὡς ἔθνος θλιβόμενον ἀπὸ τὸν βαρβαρικὸν ζυγόν. Μόλις ἡ Ἑλλὰς θέλει τινάξειν αὐτὸν τὸν ζυγὸν ἀπὸ τὸν αὐχένα της, καὶ θέλει πάλιν γεννήσειν τοὺς Δημοσθένεις καὶ ὅλους τοὺς μεγάλους ἀνθρώπους, τοὺς ὁποίους ἐγέννησε τὸ παλαιόν». (15 Νοεμβρίου 1791). 7
Για τον Σέρινταν, όπως και για τον Κοραή, δεν χωρεί αμφιβολία πως η «απρόκλητη» πολεμική διάθεση του Πιτ και της αγγλικής κυβέρνησης κατά της Ρωσίας διέσωζε τους Οθωμανούς και διαιώνιζε συνάμα τη σκλαβιά των Ελλήνων. Τελικώς, το κοινοβούλιο της Αγγλίας θα υπερψηφίσει τις πολεμικές δαπάνες και η Μεγάλη Αικατερίνη θα υποχρεωθεί σε αναδίπλωση, αφού ήδη η Αυστρία την είχε εγκαταλείψει και είχε κλείσει ειρήνη με την Τουρκία. Και όμως, ο Κοραής αναμένει νέα σύγκρουση, το πολύ σε πέντε χρόνια, η οποία θα ολοκληρωθεί με «παντελῆ καταστροφήν των χαμάληδων» (δηλαδή των Τούρκων).
Ἕως τώρα θέλει ἐμάθετε καὶ τὴν εἰρήνην μεταξύ τῶν χαμάληδων καὶ τῶν Ῥώσσων. Αὐτὴ ἐτελείωσε καὶ ὑπεγράφθη εἰς τὰς 9 Ἰανουαρίου κατὰ τὸ νέον, λαμπρὰ διὰ τὴν Αἰκατερίνην, ἐπονείδιστος καὶ ὀδυνηρὰ διὰ τοὺς χαμάληδες. Ἀναμεταξὺ εἰς τὰ ἄλλα πολλὰ ἄρθρα [ ] τὸ δεύτερον νὰ μὴν ἀποτολμᾶ εἰς τὸ ἑξῆς νὰ καθαιρῇ μήτε τῆς Βλαχίας, μήτε τῆς Μολδαυίας τὸν ἡγεμόνα, ἄν δὲν ἀποδειχθῇ φανερῶς τὸ ἔγκλημά του παρόντος καὶ συναινοῦντος τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει ῥωσσικοῦ πρέσβεως. Τοῦτο τὸ δεύτερον ἄρθρον μ’ ἐχαροποίησε πολλά, ἐπειδὴ εἶναι ἕνας πολιτικὸς τρόπος τῆς πανούργου Αἰκατερίνης, διὰ νὰ εὑρίσκῃ εὐλογοφανῆ πρόφασιν νὰ ἐγείρη τὸν πόλεμον ὅταν καὶ ὅπως τὴν ἀρέσκη· καὶ δὲν θέλει παρέλθωσι (ἐνθυμοῦτο καλώτατα) πέντε χρόνοι καὶ ὁ πόλεμος πάλιν ἀνάπτεται μὲ παντελῆ καταστροφὴν τῶν χαμάληδων. Ὄχι, Πρωτοψάλτα μου, δὲν ἀποθνήσκομεν, ἄν δὲν ἰδῶμεν τὴν ἐκδίκησιν τῶν τυράννων ἠμῶν, καὶ τὴν διόρθωσιν τῶν καλογήρων (12 Φεβρουαρίου 1792)8.
Ο Κοραής, που ελπίζει να δει σύντομα τους Έλληνες να απελευθερώνονται με τη βοήθεια των Ρώσων, δεν μπορούσε βέβαια να φανταστεί ότι, τα επαναστατικά γεγονότα που συντάραζαν τη Γαλλία και τα οποία, μέχρι τουλάχιστον το 1793, περιγράφει λεπτομερώς στις επιστολές του στον Πρωτοψάλτη, επρόκειτο να μεταβάλουν ριζικά τη γεωπολιτική πραγματικότητα της Ευρώπης και προσφέροντας μια νέα πίστωση χρόνου στους Οθωμανούς. Διότι ο επαναστατικός κίνδυνος, που θα απειλεί τους εστεμμένους όλης της Ευρώπης και θα προσωποποιηθεί, πέντε χρόνια αργότερα, στον «δαίμονα Βοναπάρτη», θα οδηγήσει σε δεύτερη μοίρα το Ανατολικό Ζήτημα, ακόμα και για τη Ρωσία.
Πάντως, ακόμα και το καλοκαίρι του 1793, σε μια επιστολή του στον φίλο του, τον διάσημο Γάλλο φιλόλογο Σαρντόν ντε λα Ροσέτ (Chardon de la Rochette), στις 28-7-1793, με ένα πολιτικό κείμενο υψίστης σημασίας, το οποίο έχει προσεχθεί πολύ λιγότερο από ό,τι θα έπρεπε, διευκρινίζει τις αντιλήψεις του. Πρόκειται για μια εξαιρετική ανάλυση τόσο της συμπεριφοράς των Ευρωπαίων έναντι της Τουρκίας όσο, κυρίως, των Ελλήνων απέναντι στις μεγάλες δυνάμεις.
Αρχικώς προβαίνει σε μια καταιγιστική καταγγελία των Ευρωπαίων έναντι της Ελλάδας, βαθύτατα απογοητευμένος από τη συμπεριφορά όλων:
Έμεινα για πολύ καιρό στην Ολλανδία διέτρεξα ένα μέρος της Γερμανίας και της Ιταλίας και βρίσκομαι τώρα στη Γαλλία εδώ και δώδεκα χρόνια. Παντού δυστυχώς είδα τις ελπίδες μου να διαψεύδονται! Παντού συνάντησα μια παγερή αδιαφορία για το έθνος μου που βασανίζεται και θερμούς υποστηρικτές εκείνων που το καταπιέζουν, εκτός από έναν ελάχιστο αριθμό λογίων…9
Αντίθετα, η συντριπτική πλειοψηφία των λογίων της Δύσης συκοφαντεί του Έλληνες και εξωραΐζει τους τυράννους της εν τέλει, εξαιρετικά οργισμένος, καταγγέλλει τόσο την Αγγλία, που εμπόδισε τους Ρώσους να συντρίψουν «τον ηλίθιο τύραννο του Βυζαντίου», όσο και τη Γαλλία για τη στάση της απέναντι στην Ελλάδα:
Ένα βρετανικό κοινοβούλιο, γεμάτο αλαζονεία για τις υποτιθέμενες ελευθερίες του, το οποίο, μέσα στην πιο γελοία αντινομία, από τη μια ξιφουλκούσε υπέρ των νέγρων, την ίδια στιγμή που προετοίμαζε τον στόλο του για να εμποδίσει τους Ρώσους να συντρίψουν τον ηλίθιο τύραννο του Βυζαντίου έτσι και οι Γάλλοι, που παρά τη νεογέννητη ελευθερία τους τάσσονται ακόμη υπέρ των Τούρκων.
Και συνεχίζει σε ένα υπέροχο κείμενο, όπου αφήνει την οργή του να ξεχειλίσει, γραμμένο στα πιο ωραία γαλλικά του, με το οποίο εξηγεί τους λόγους για τους οποίους οι Έλληνες συντάσσονται με τους Ρώσους, ενώ αναπτύσσει μια πολιτική στρατηγική για τους αναβαθμούς μιας πιθανής απελευθέρωσης της Ελλάδας. Για τους Έλληνες, το σημαντικότερο ζήτημα δεν είναι η μορφή του καθεστώτος, παρ’ όλο που θα επιθυμούσαν το γαλλικό απέναντι στο ρώσικο, αλλά κατ’ εξοχήν το ζήτημα της εθνικής τους απελευθέρωσης, και γι’ αυτό οι επιλογές τους στρέφονται μάλλον προς τη Ρωσία και όχι προς τη Γαλλία, π.χ., παρά την πιθανή προτίμηση προς το γαλλικό καθεστώς. Έτσι βλέπει και αποδέχεται ακόμα και μια πιθανή υπαγωγή της Ελλάδας υπό ρωσική ηγεμονία, ως ένα πιθανό προστάδιο μιας ολοκληρωμένης απελευθέρωσης:
Όχι, φίλε μου, δεν υπάρχει πια πατρίδα για μένα.[] Η μόνη πατρίδα που θα μπορούσα να αναγνωρίσω θα ήταν η Μάλτα και η Ρωσία, αν οι Μαλτέζοι και οι Ρώσοι ήταν ελεύθεροι μόνο δίπλα σ’ αυτούς θα μπορούσα να παρηγορηθώ βλέποντας να σέρνονται στην αιχμαλωσία αυτοί που κρατούν σιδηροδέσμιους τους δύστυχους συμπατριώτες μου. Αλλά δεν αγαπώ ούτε τους Μαλτέζους ούτε τους Ρώσους. Και αν με ενδιαφέρουν οι επιτυχίες των τελευταίων, αυτό συμβαίνει, φίλε μου, γιατί οι Έλληνες, στην κατάσταση που βρίσκονται σήμερα, δεν μπορούν να κερδίσουν την ελευθερία τους παρά μόνο σταδιακά. Πρέπει αρχικώς να ξεφύγουν από τον ζυγό του δεσπότη τους μέσω ενός άλλου δεσπότη, αδιάφορο ποιος θα είναι, αρκεί να είναι λιγότερο άγριος και πιο φωτισμένος, που θα τους προσφέρει τα μέσα να μορφωθούν, όπως συμβαίνει σε όλη την Ευρώπη. Τα υπόλοιπα θα τα γιατρέψει ο χρόνος. Αν συμβεί κάτι τέτοιο, θα νιώθω την ικανοποίηση ότι τουλάχιστον θα έχω δει το τέλος αυτού του monstrum horrendum ingens (του τεράστιου φρικτού τέρατος) που έχει εξευτελίσει το υπέροχο όνομα των Ελλήνων και παρότι απομακρυσμένος, θα δω με χαρά μου έναν ηγεμόνα που, ενισχύοντας στην πατρίδα μου τις επιστήμες και τις τέχνες, θα συνέβαλλε χωρίς να το θέλει στη μελλοντική δόξα της Ελλάδας10.
Όμως το 1798, –τα πέντε χρόνια που υποσχόταν ο Κοραής στον Λώτο για την νέα σύγκρουση Ρωσίας και Πύλης– θα είναι η Γαλλία η οποία βρίσκεται στα Ιόνια και θα αντιπροσωπεύει τη νέα, εξίσου μάταιη, ελπίδα του Κοραή για την απελευθέρωση των Ελλήνων, ενώ αντίθετα οι Ρώσοι θα βρεθούν –έστω πρόσκαιρα– σύμμαχοι με τους Τούρκους!
Ο Κοραής και η γαλλική Επανάσταση
Πώς έβλεπε όμως ο Κοραής τη γαλλική Επανάσταση στα πρώτα χρόνια, όταν εξακολουθούσε να προσδοκά την απελευθέρωση του γένους από τις ενέργειες της Ρωσίας, και πώς θα φτάσει, μερικά χρόνια αργότερα, να οραματίζεται τη γέννηση ενός «νέου έθνους», εκείνου των Γραικογάλλων; Η εξέλιξη των απόψεών του είναι ταυτόσημη με εκείνη των περισσοτέρων Ελλήνων, οπαδών του Διαφωτισμού και αντιπάλων της Τουρκίας. Τα πρώτα χρόνια, υποστηρίζουν τη μετριοπαθή πτέρυγα της Επανάστασης –τους «πεδινούς»– και αποδοκιμάζουν τους «ορεινούς» ιακωβίνους και ακόμα περισσότερο τους «αβράκωτους» – τους «ψωρομανώληδες» κατά Κοραή11. Έτσι γράφει για τον βασιλιά Λουδοβίκο, πως τον θεωρούν όλοι «φυσικά καλόν άνθρωπον, αλλά ευαπάτητον από κακούς συμβούλους» (8 Σεπτεμβρίου 1989, σ. 140), οι δε πολιτικές προτιμήσεις του στρέφονται σχεδόν αποκλειστικά προς τον κόμη Μιραμπώ, ο οποίος είχε φυλακιστεί από το παλαιό καθεστώς, αλλά παρέμενε οπαδός της συνταγματικής μοναρχίας, ενώ οι γιακωβίνοι και οι ορεινοί τον θεωρούσαν όργανο των βασιλικών. Αργότερα, τον Νοέμβριο του 1792, αποδείχτηκε πως βρισκόταν σε μυστικές συνομιλίες με τον βασιλιά, γεγονός που ο Κοραής δεν σημειώνει στις επιστολές του. Γράφει λοιπόν, στις 20 Απριλίου 1791, μετά τον αδόκητο θάνατό του:
Εἰς τήν παρελθοῦσάν μου ἐπιστολήν σὲ ἔγραψα περὶ τοῦ Μιραβώ. Αὐτὸν φίλε μου τὸν Γαλλικὸν Δημοσθένην μᾶς τὸν ἥρπασεν ὁ ἀδυσώπητος θάνατος περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ Ἀπριλίου εἰς ἡλικίαν τεσσαράκοντα πέντε σχεδόν ἐτῶν. Ἀπέθανε γενναίως καὶ φιλοσοφικῶς, μὲ τὰς φρένας του μέχρι τελευταίας ἀναπνοῆς, λαλῶν καὶ γράφων περὶ πολιτικῶν ὑποθέσεων, καὶ χωρὶς νὰ δειλιάσῃ τὸν θάνατον12.
Και έκτοτε επανέρχεται τόσες πολλές φορές και τόσο εγκωμιαστικά, ώστε ο Πρωτοψάλτης Λώτος, επηρεασμένος, θα αναρτήσει την εικόνα του στο σπίτι του, στη Σμύρνη.: «Το χειρότερον είναι ότι απέθανεν ο Μιραβώς όλος ο κόσμος τον αναζητεί όλοι τον κλαίουσιν» ( σ. 219).
Ὅταν λάβῃς τὴν παροῦσαν ἐπιστολήν, ἄσπασαι εὐλαβῶς τὴν εἰκόνα τοῦ Μιραβώ, καὶ ἄναψον ἔμπροσθέν της μίαν λαμπάδα. [ ] Ἡ ἡμετέρα κατάστασις εἶναι τόσον ἀθλία καὶ φοβερά, ὥστε καὶ αὐτοί του οἱ ἐπίσημοι ἐχθροὶ τὸν ἀναζητοῦσι μετὰ δακρύων τὴν σήμερον. [ ] Ἄνθρωποι ἀχρεῖοι καὶ κατεντρεχεῖς, οἱ ὁποῖοι ζῶντος αὐτοῦ τοῦ Μιραβωδημοσθένους, δὲν ἐτόλμουν νὰ ἀνοίξωσι στόμα, ἀνεκατώθησαν μετὰ τὸν θάνατόν του εἰς τὰ πολιτικὰ καὶ μὲ πρόφασιν φιλελευθερίας ἐτάραξαν τὰ πάντα» (σ. 232).
Είναι προφανής η αντίθεση του Κοραή προς την ακραία πτέρυγα της επανάστασης και τα δεινά τα οποία επισωρεύει η διαρκής ριζοσπαστικοποίησή της, τόσο ώστε, κάποτε, αναφέρει ότι θα ήθελε να φύγει για την Αγγλία αν μπορούσε, και μπροστά στα νέα επεισόδια, που, στις 25 Ιουνίου του 1792, θα οδηγήσουν στη σύλληψη του βασιλιά, γράφει σε μια εκτενέστατη επιστολή, που μπορεί να χαρακτηριστεί ως το πολιτικό του Πιστεύω έναντι της γαλλικής Επανάστασης:
24 Ἰουνίου. Φόβος μέγας διὰ τὴν αὔριον ὁ λαός εὑρίσκεται εἰς μεγάλην ταραχήν∙ ὅθεν προετοιμασίαι μεγάλαι τῶν στρατιωτῶν τῆς πόλεως, τὰ ὅπλα ἀκονίζονται, τὰ κανόνια γεμίζονται, διὰ νὰ μὴ συμβῇ καὶ πάλιν τίποτε ἄτοπον εἰς τὸν κακόμοιρον βασιλέα [ ] φοβερίζουσι καὶ ἀπ’αὐτὰς τὰς ἐπαρχίας [ ]νὰ ἔλθωσιν ἄλλοι ψωρομανώλιδες νὰ μᾶς λεηλατήσωσιν ἤ καὶ νὰ μᾶς σφάξωσι, μὲ πρόφασιν ὅτι ἐνταῦθα εὑρίσκονται πολλοί φίλοι τῆς ἀρχαίας καταστάσεως. [ ] Αὐτό εἶναι ἀληθές ἀλλ’ ἐγὼ ὁ πανάθλιος, ὅστις ἐμίσησα πάντοτε τὴν τυραννίαν, διὰ τὶ νὰ σφαγῶ ἀδίκως; Καθὼς καὶ ἄλλοι πολλοὶ ὡς ἐγώ. Ἄν ἡ νὲα πολιτική κατάστασις ἀνατραπῇ, θέλει εἶναι αἴτιοι ὄχι τὸσον οἱ εὐγενεῖς, ὄχι τὸσον οἱ καλόγηροι, ὅσον πολλοὶ ἀπὸ τοὺς προστάτας τῆς ἐλευθερίας, οἱ ὁποῖοι ζῆλον ἔχοντες οὐ κατ’ ἐπίγνωσιν, παρεξέσχισαν τὰ πράγματα. Ὅσον ἀτιμάζουσι τὸν βασιλέα ἤ συγχωροῦσι τὸ νὰ ἀτιμάζεται τόσον τὸν κάμνουσιν ἀγαπητόν εἰς ὅλους. [ ] Εἶμαι ἐρωτομανὴς τῆς ἐλευθερίας, ἀλλ’ ἀγαπῶ, φίλε μου, καὶ τὴν δικαιοσύνην. Ἐλευθερία χωρὶς δικαιοσύνην εἶναι καθαρά λῃστεία (σσ. 267-268).
Ωστόσο, αυτός ο μετριοπαθής διαφωτιστής, θαυμαστής του Μιραμπώ, εν τέλει οπαδός της συνταγματικής μοναρχίας, θα ακολουθήσει την επανάσταση και τις τύχες της, παρά την αδιάκοπη ριζοσπαστικοποίησή της, μπροστά στην εξωτερική επιβουλή και τις απροσδόκητες νίκες των αβράκωτων γαλλικών στρατευμάτων επί των εισβολέων, που θα σημάνει την απαρχή της εκτίναξης της Γαλλίας σε ολόκληρη της Ευρώπη. Όπως σε όλες τις μεγάλες επαναστάσεις, η εξωτερική επέμβαση συσπειρώνει γύρω από την επαναστατική εξουσία την πλειοψηφία του λαού, ακόμα και τους πλέον χλιαρούς οπαδούς της, ακόμα και τους πλέον δύσπιστους ή «ουδέτερους». Το ίδιο θα συμβεί στην Κομμούνα του Παρισιού, που θα κυριαρχήσει μετά την εισβολή των Πρώσων, στη ρωσική Επανάσταση, μετά την εισβολή των δυνάμεων της Αντάντ, στην κινέζικη, τη βιετναμέζικη κ.λπ.
Σὲ εἶπα ἀνωτέρω, ὅτι μετὰ τὴν φυλάκωσιν τοῦ βασιλέως ἤλλαξαν τὰ πράγματα. Αὐτὴ ἡ μεταβολὴ εἶναι τόσον παράδοξος, ὥστε μόλις εὑρίσκεται εἰς τὴν παλαιὰν ἤ νέαν ἱστορίαν τοιοῦτον ἄλλο παράδειγμα. Εἰς ὀλίγων ἑβδομάδων διάστημα, μὲ μίαν ἀνεκδιήγητον ταχύτητα τὰ γαλλικὰ στρατεύματα, ὄχι μόνον ἐδίωξαν τοὺς ἐχθροὺς ἀπὸ τὴν Γαλλίαν, ἀλλ’ ἐπροχώρησαν εἰς τὴν Γερμανίαν. [ ] Καὶ ἔδειξαν μὲ τὰς ἀνδραγαθίας των πόσον εἶναι ἀληθὴς ἡ παρατήρησις τοῦ μεγάλου Ἱπποκράτους. Αὐτὸς ὁ μέγας ἰατρὸς ἦτο καὶ ἄκρος πολιτικός. Εἰς τὸ θαυμαστόν του σύγγραμμα περὶ ἀέρων, ὑδάτων καὶ τόπων, [ ] ἐξηγεῖ τὴν αἰτίαν διὰ τί οἱ Εὐρωπαῖοι (Εὐρωπαίους ὀνομάζων τοὺς Ἕλληνας) εἶναι ἀνδρειότεροι εἰς τοὺς πολέμους παρὰ τοὺς Ἀσιατικούς, λέγων ὅτι, διότι οἱ Ἕλληνες ἤσαν ἐλεύθεροι καὶ τῆς Ἀσίας τὰ ἔθνη δεσποζόμενα ἀπὸ τυράννους, ὅτι ὁ ἐλεύθερος στρατιώτης πολεμεῖ διὰ τὸν ἑαυτόν του, διὰ τὴν ζωὴν τῆς γυναικός του καὶ τῶν τέκνων του, καὶ ἡ τιμὴ τῆς νίκης ἀναφέρεται ὅλη εἰς αὐτὸν, ἀλλ’ ὁ δοῦλος στρατιώτης [ ] ἄν νικηθῇ ὅλα τὰ δεινὰ καὶ τὸ ὄνειδος εἶναι δι’ αὐτὸν, καὶ ἄν νικήσῃ ὅλη ἡ δόξα καὶ ἡ εὐτυχία ἀποδίδονται εἰς τὸν δεσπότην του (σσ. 293-294).
Όμως σύντομα η τρομοκρατία θα τον στρέψει οριστικά εναντίον της επανάστασης, τουλάχιστον της ιακωβίνικης ηγεσίας της. Περισσότερο από ένα χρόνο μετά την 9η Θερμιδώρ του καλοκαιριού του 1794, που σηματοδότησε το τέλος της κυριαρχίας των ιακωβίνων και την καρατόμηση του Ροβεσπιέρου, θα συνεχίσει να εκφράζεται επανειλημμένα με εχθρότητα για το επαναστατικό καθεστώς.
Ήδη, στις 29/5/1795, περιγράφει, στον Γάλλο ελληνιστή Μπελέν ντε Μπαλύ (Belin de Ballu), με αλγεινές εκφράσεις, την εξέγερση των κατοίκων του λαϊκού Φομπούρ ντε Σεντ Αντουάν, που ξεσηκώθηκαν την άνοιξη του 1795 εξαιτίας της σιτοδείας. Για τον Κοραή, η εξέγερση είχε μόνον ως πρόσχημα τον λιμό που μάστιζε τον παρισινό λαό, ο δε πραγματικός της στόχος ήταν η επαναφορά της τυραννίας των ιακωβίνων επιχαίρει δε για τη βίαιη και αιματηρή αυτή καταστολή, που θα ανοίξει τον δρόμο για την εισαγωγή ενός νέου μετριοπαθέστερου Συντάγματος το καλοκαίρι του 1795 και την εγκαθίδρυση του Διευθυντηρίου13.
Μετά από μερικούς μήνες, στις 26.10.1795, θα ελεεινολογεί με ακόμα βαρύτερες εκφράσεις την τρομοκρατία και τον Ροβεσπιέρο, σε μια κυριολεκτικά απελπισμένη επιστολή στον παλιό του μέντορα, τον Μπερνάρντ Κέουν, στη Σμύρνη, γραμμένη επίσης στα γαλλικά. Εδώ, όταν γράφει στον πιστό του «Κέυνο», αφήνει να εκφραστούν ελεύθερα όλα του τα συναισθήματα και οι σκέψεις:
Η επιστολή σας, καλέ μου φίλε, με συγκίνησε μέχρι δακρύων. Με βρήκε στην πιο κρίσιμη ίσως στιγμή της ζωής μου. Για να πάρετε μια ιδέα της κατάστασής μου, τα τελευταία τρία χρόνια περίπου, φανταστείτε έναν ευαίσθητο άνθρωπο, που λατρεύει την ανεξαρτησία του, να μεταφέρεται ξαφνικά σε μια βάρβαρη εποχή και να περιβάλλεται από κανιβάλους, να βλέπει αγανακτισμένος την άγνοια και την εγκληματικότητα να σηκώνουν το κεφάλι τους με τόλμη κάτω από το έμβλημα του αθεϊσμού, την αρετή και το ταλέντο να σπαρταρούν κάτω από το μαχαίρι των δολοφόνων φανταστείτε έναν άνθρωπο, μέσα σε όλα αυτά τα δεινά. [Ο Κοραής περιγράφει τις αρρώστιες που πέρασε μέσα σε συνθήκες άκρας ανέχειας, φόβου και δυστυχίας]. Αυτή ήταν, αγαπητέ φίλε μου, η κατάστασή μου κατά τη διάρκεια της τυραννίας του Ροβεσπιέρου, και ίσως στην ίδια κατάσταση βρίσκονταν χιλιάδες τίμιοι Γάλλοι που δεν είχαν λάβει καθόλου μέρος στα εγκλήματα αυτού του τέρατος. Αυτό το τέρας δεν υπάρχει πια, αλλά οι πληγές που άφησε στη Γαλλία είναι τόσο βαθιές ώστε θα χρειαστεί χρόνος και μεγάλη σοφία για να κλείσουν.
Μετά την πτώση του τυράννου, βασανιζόμαστε από μια νέα μάστιγα που υποθηκεύει την ύπαρξη όλων αυτών των οποίων οι πόροι είναι περιορισμένοι, όπως είναι οι δικοί μου, ή δεν έχουν αυξηθεί αντίστοιχα με την ανήκουστη αύξηση όλων των ειδών που είναι απαραίτητα για τη ζωή. Είναι ένας παράδοξος λιμός, στη μέση της αφθονίας, που προκλήθηκε εν μέρει από την υποτίμηση των assignats14, και εν μέρει από τη σκανδαλώδη απληστία των εμπόρων. Ο τύραννος, για να διεξαγάγει πολέμους στο εξωτερικό, που θα μπορούσαν να αποσπάσουν την προσοχή του έθνους από τα εγκλήματά του, και για να έχει κάτι με το οποίο να δωροδοκήσει ένα πλήθος πληροφοριοδοτών, ληστών και δολοφόνων, που είχαν ριχτεί σαν άγρια θηρία πάνω σε όλη αυτή τη δυστυχισμένη αυτοκρατορία, είχε πολλαπλασιάσει τόσο πολύ τα χαρτονομίσματα ώστε κανείς πλέον δεν τα θέλει15.
Ο θρυλούμενος, λοιπόν, οπαδός της γαλλικής Επανάστασης, από πολλούς σύγχρονους «αποδομητές»… της ιστορικής αλήθειας, Κοραής, μέχρι το 1793, θα υπερασπίζεται τη Ρωσία στους πολέμους της εναντίον της Υψηλής Πύλης, ως γνήσιος «Γραικός», και ταυτόχρονα, στη θετή του πατρίδα, τη Γαλλία, θα συντάσσεται με μια μορφή συνταγματικής μοναρχίας, με σύμβολο και έμβλημά του τον μετριοπαθή Μιραμπώ. Θα επικροτεί βέβαια τις διώξεις κατά της παπικής πτέρυγας της Καθολικής Εκκλησίας16, αλλά το «αίσθημα της δικαιοσύνης» θα τον κάνει να συμπαθεί τον Λουδοβίκο ΙΣΤ΄. Όταν η επανάσταση θα βρεθεί στη ριζοσπαστική της φάση, από το 1792 έως το 1794/95, ο Κοραής θα ταχθεί –τουλάχιστον στα γραπτά του– ανοικτά εναντίον της και θα την περιγράφει ως μια «βάρβαρη εποχή», υπό την κυριαρχία «κανιβάλων», «δολοφόνων» και «ληστῶν», ενώ το έγκλημα ενδύεται το σχήμα του «αθεϊσμού». Ακόμα και οι περιβόητοι επαναστατικοί πόλεμοι θα πάψουν πλέον να τον ενθουσιάζουν, όπως συνέβη στην αρχή, όταν η νεόκοπη επανάσταση έπρεπε να αντιμετωπίσει τις επιθέσεις των στρατιών των εστεμμένων και των émigrés, και θα τους αντιμετωπίζει ως ένα ακόμα όργανο της τυραννίας.
Με τον Ναπολέοντα στην.. . Αίγυπτο
Εν τέλει, θα προσαρμοστεί σταδιακά στο περιβάλλον της δεύτερης πατρίδας του μόνο όταν κλείσει η επαναστατική περίοδος και η Γαλλία θα αρχίσει να αναζητά μια νέα ισορροπία. Οι «ακρότητες» θα έχουν παταχθεί, οι ριζοσπαστικές πτέρυγες θα έχουν ηττηθεί και το Διευθυντήριο θα λανσάρει έναν νέο αστικό ψευδο-επαναστατικό καθωσπρεπισμό, από τον οποίον θα αναδυθεί ως «πολίτης στρατηγός», ύπατος και εν τέλει αυτοκράτωρ, ο παλαιός ιακωβίνος Ναπολέων Βοναπάρτης. Επιπλέον, η εποχή του Διευθυντηρίου θα σηματοδοτήσει και την «ελληνική περίοδο» της επανάστασης, μετά τη «ρωμαϊκή» της τρομοκρατίας. Τωόντι, η γαλλική Επανάσταση συνολικά και ειδικότερα η εποχή του Διευθυντήριου θα γνωρίσουν μια γενικευμένη ελληνολατρία, που θα φθάσει μέχρι την υιοθέτηση και της αρχαιοελληνικής ενδυμασίας, η οποία, απολύτως φυσιολογικά, προδιέθετε τους Γάλλους σε μια φιλική στάση έναντι των Ελλήνων και έκανε τον Κοραή ευνοϊκότερο προς το νέο καθεστώς:
Η γεννώμενη δημοκρατία της Γαλλίας αναζητούσε, εντελώς φυσιολογικά, παραδείγματα και έμπνευση στις ελληνικές δημοκρατίες. – [ ] Η ελληνομανία κάνει θραύση παντού, ιδιαίτερα στην περίοδο του Διευθυντηρίου, και όπως τονίζουν οι αδελφοί Γκονκούρ, στην «Ιστορία της Γαλλικής Κοινωνίας κατά την διάρκεια του Διευθυντηρίου», η «ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα τις οποίες προσπαθούσε να κληρονομήσει η νέα δημοκρατία υπήρξαν οι πηγές αυτής της επανάστασης της εμφάνισης». Η υιοθέτηση της ελληνικής ενδυμασίας προκρίθηκε έναντι της ρωμαϊκής από την Societé Républicaine des Arts και από το Club Révolutionnaire des Arts17.
Η οριστική και τελεσίδικη μεταστροφή του υπέρ του μετεπαναστατικού πλέον καθεστώτος της Γαλλίας θα συμβεί, όπως συνέβη και με τους οπαδούς του Ρήγα στη Βιέννη, στα 1797, όταν η εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Ιταλία θα μετεξελιχθεί σε «απελευθέρωση» των ενετικών κτήσεων στην Ελλάδα, δηλαδή των Ιονίων Νήσων, της Πρέβεζας, της Πάργας και του Βουθρωτού, και θα κάνει τον Κοραή, όπως και τον Ρήγα, να πιστέψει πως ίσως είναι πλέον δυνατή και πιθανή η απελευθέρωση της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό.
Λίγο μετά, με δύο ανώνυμα κείμενά του, ένα έμμετρο, το Ἆσμα Πολεμιστήριον, και ένα πεζό, το Σάλπισμα Πολεμιστήριον, που εξεδόθησαν το 1800 και το 1801, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στην Αίγυπτο, θα καλεί τους Έλληνες να συμπολεμήσουν με τους Γάλλους και να ανατρέψουν την οθωμανική τυραννία, παρ’ όλο που, στην πραγματικότητα, η διαφαινόμενη αποτυχία της εκστρατείας στην Αίγυπτο είχε ήδη αρχίσει να απομακρύνει την πιθανότητα μιας οποιασδήποτε γαλλικής «εκστρατείας» στην Ελλάδα. Ίσως και γι’ αυτό ακριβώς παροτρύνει τόσο εμφατικά τους Έλληνες να βοηθήσουν… τους Γάλλους στην Αίγυπτο(sic!), δεδομένου ότι η οριστική αποτυχία της αιγυπτιακής περιπέτειας καταδίκαζε οποιαδήποτε άμεση πιθανότητα –όπως και πράγματι έγινε– μιας γαλλικής κίνησης προς την Ελλάδα. Αλλά ήδη η ναυμαχία του Αμπουκίρ, τον Αύγουστο του 1798, με την καταστροφή του γαλλικού στόλου από τον Νέλσωνα, παρά τις περιστασιακές νίκες των Γάλλων, είχε στην πραγματικότητα σφραγίσει τη μοίρα της Αιγύπτου και της οποιασδήποτε «ανατολικής περιπέτειας» των Γάλλων, οι οποίοι, μετά και την απώλεια των Ιονίων Νήσων, επίσης στα 1798, στράφηκαν οριστικά προς το δυτικό και βόρειο ευρωπαϊκό θέατρο.
Ο Κοραής, σε μια απελπισμένη προσπάθεια να κρατήσει τους Γάλλους κοντά στην Ελλάδα, θα αποπειραθεί –για πρώτη και τελευταία φορά– να γράψει δύο εθνεγερτικά επαναστατικά κείμενα. Στο Ἀσμα Πολεμιστήριον, αφού πρώτα εκθειάζει την αρετή και τον πολιτισμό των Ελλήνων, ικανών να απελευθερωθούν ακόμα και μόνοι τους, καλεί στη συγκρότηση μιας νέας ταυτότητας, των περίφημων «Γραικογάλλων». Πρόκειται για τον «θούριο»του Κοραή, γραμμένο σε μορφή πολεμικού παιάνα.
Φίλοι μου συμπατριῶται,/Δοῦλοι νὰ ’μεθα ὣς πότε
Τῶν ἀχρείων Μουσουλμάνων,/Τῆς Ἑλλάδος τῶν τυράννων;
Ἐκδικήσεως ἡ ὥρα/Ἔφθασεν, ὢ φίλοι, τώρα
H κοινὴ ΠATPIΣ φωνάζει,/Μὲ τὰ δάκρυα μας κράζει:
«Τέκνα μου, Γραικοὶ γενναῖοι,/Δράμετ’ ἄνδρες τε καὶ νέοι
K’ εἴπατε μεγαλοφώνως,/Εἴπατε τ’ ὅλοι συμφώνως,
Ἀσπαζόμεν’ εἵς τὸν ἄλλον/M’ ἐνθουσιασμὸν μεγάλον:
Ἕως πότ’ ἡ τυραννία;/ZHTΩ H EΛEYΘEPIA».
[ ] Εἰς Γραικοὺς κόποι καὶ πόνοι/Εἶν’ οὐδέν Μόνοι καὶ μόνοι
Τοὺς ἐχθροὺς να πολεμήσουν/Δύνανται, καὶ να νικήσουν.
Ἀλλά τι δεν θέλουν κάμει/ Ὅταν μετ’ αὐτῶν οἱ Γάλλοι,
Ἐνωθώσιν εἰς ἒν σῶμα; /Δεν φοβοῦνται πλέον πτῶμα.
[ ]Θαυμαστοὶ Γενναῖοι Γάλλοι,/Κατ’ ἐσὰς δεν εἶναι ἄλλοι,
Πλὴν Γραικών, ἀνδρειωμένοι,/K’ εἰς τοὺς κόπους γυμνασμένοι.
Φίλους τῆς ἐλευθερίας,/Τῶν Γραικῶν τῆς σωτηρίας,
Ὅταν ἔχωμεν τοὺς Γάλλους,/Τὶς ἡ χρεία ἀπὸ ἄλλους;
Γάλλοι καὶ Γραικοὶ δεμένοι,/Μὲ φιλίαν ἐνωμένοι,
Δεν εἶναι Γραικοὶ ἢ Γάλλοι,/Ἀλλ’ ἓν ἔθνος Γραικογάλλοι,
Κράζοντες, «Ἀφανισθήτω,/K’ ἐκ τῆς γῆς ἐξαλειφθήτω
H κατάρατος δουλεία!/ZHTΩ H EΛEYΘEPIA!»
Το επόμενο έτος, επικλήσεις του προς τους Έλληνες να ξεσηκωθούν, σε ένα εκτενέστερο κείμενο, στο Σάλπισμα Πολεμιστήριον, όπου εκθέτει παράλληλα και τις γενικότερες απόψεις του για την πορεία του ελληνικού έθνους από την αρχαιότητα και μετά.
Ἀδελφοί, φίλοι καὶ Συμπατριῶται, Ἀπόγονοι τῶν Ἑλλήνων, καὶ γενναῖοι τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἑλληνικοῦ γένους ὑπέρμαχοι, οἱ κατὰ τὴν Αἴγυπτον εὑρισκόμενοι Γραικοί, καὶ ὅσοι ἄλλοι εἰς τὴν Ἑλλάδα ἢ καὶ ἀλλαχοῦ διατρίβετε, προσμένοντες τὸν ἁρμόδιον καιρὸν τῆς κοινῆς τοῦ γένους ἐλευθερίας. [ ]
«… Μέχρι τῆς σήμερον, τέκνα μου, δεν σᾶς ἐνώχλησα μὲ τὰ παραπονέματά μου, διότι ἡ τυραννία δεν σᾶς ἀφῆκε κανένα τρόπον τοῦ να ἐκδικήσετε τὴν μητέρα σας [δηλαδὴ τὴν Ελλάδα, Γ.Κ.]. Ἀλλὰ τώρα, ὁ καιρὸς τῆς ἐκδικήσεως ἔφθασε, καὶ ἀπὸ τοῦτον καιρὸν ἄλλον ἀρμοδιώτερον ποτὲ δὲν θέλετε ἐπιτύχει. Ἓν ἔθνος μέγα, λαμπρόν, γενναῖον καὶ φωτισμένον, οἱ ἐνδοξότατοι καὶ εἰς ὅλην τὴν οἰκουμένην περιβόητοι Γάλλοι, εὐτυχεῖς ζηλωταὶ τῆς ἀνδρείας καὶ τῆς σοφίας τῶν προγόνων σας, μὲ στρατεύματα συνθέμενα, καθὼς ἐκεῖνα τοῦ Μαραθῶνος, τῶν Θερμοπυλῶν, τῆς Σαλαμῖνος, ἀπὸ Ἥρωας, ἀφ’ οὗ ἔδειξαν εἰς ὅλην τὴν Εὐρώπην τὶ δύναται να κάμῃ τῆς ἐλευθερίας ὁ ἔρως, ὁδηγούμενος ἀπὸ τὴν σοφίαν, ᾖλθον καὶ εἰς τοῦ τυράννου τῆς Ἑλλάδος τὴν ἐπικράτειαν, καὶ τοῦ ἀπέσπασαν ἀπὸ τάς αἱμοβόρους χεῖρας τὴν Αἴγυπτον. [ ]
M’ ὅλον τοῦτο, εἰς τάς χεῖρας σας εἶναι, τέκνα μου, να ἐπιταχύνετε τὴν ἐκδίκησιν ταύτην εἰς τάς χεῖρας σας εἶναι να ἰατρεύσετε τὸ γρηγορώτερον τάς πληγάς μου, να μὲ ἐκδύσετε χωρὶς ἀργοπορίαν ἀπὸ τὰ σχισμένα τοῦτα καὶ μεμολυσμένα ῥάκια, καὶ να μὲ στολίσετε πάλιν μὲ τὴν ἀρχαίαν μου δόξαν».
Γεμάτος αγωνία, καλεί τους Έλληνες να μην αφήσουν να χαθεί η ευκαιρία που προσφέρει η παρουσία των Γάλλων στην Αίγυπτο και να τους συνδράμουν ώστε να νικήσουν και να στραφούν εν συνεχεία προς την Ελλάδα. Η σκέψη του Κοραή είναι πως η επικράτηση των Γάλλων στην Αίγυπτο θα τους οδηγήσει σε οριστική ρήξη με την οθωμανική Αυτοκρατορία και, αμέσως μετά, η σύγκρουση θα επεκταθεί στην Ελλάδα. Τόσο μάλλον δε, όσο οι Γάλλοι, στα 1801, είχαν συνάψει συνθήκη με τους Ρώσους, την οποία ο Κοραής και οι Έλληνες γενικότερα θα ήθελαν να τη δουν να επεκτείνεται σε μια κοινή «ελληνική» επιχείρηση. Ο Κοραής γνωρίζει τα φιλικά αισθήματα των Ελλήνων απέναντι στη Ρωσία και επιμένει ιδιαίτερα στην εικαζόμενη μάλλον «συμμαχία» τους με τους Γάλλους:
Δια τοὺς οἰκτιρμοὺς τοῦ Θεοῦ, Γραικοί, μὴν ἀφήσωμεν να μας φύγῃ ἀπὸ τάς χεῖρας ὁ ἁρμόδιος οὖτος καιρός, τὸν ὁποῖον προσφέρει εἰς τῶν Γραικῶν τὸ γένος, ἡ ἅλωσις τῆς Αἰγύπτου. Ὅσοι εὑρίσκεσθε εἰς Αἴγυπτον, μιμήθητε τὰς ἀνδραγαθίας τῶν Γάλλων, οἱ ὁποῖοι, διὰ τὸ να ἐμιμήθησαν τοὺς προγόνους ἡμῶν, ἔφθασαν εἰς τῆς δόξῃς τὸν ἀνώτατον βαθμόν. [ ]
Ὅσοι δὲ εὑρίσκεσθε διασκορπισμένοι εἰς τὴν Ἑλλάδα, μέρος μὲν δράμετε μὲ προθυμίαν καὶ γρηγορότητα εἰς τὴν Αἴγυπτον, διὰ να αὐξήσετε τὸν ἀριθμὸν τῶν ἀδελφῶν σᾶς. Ὑπηρετήσατε τοὺς Γάλλους μὲ προθυμίαν, προσφέρετε εἰς αὐτοὺς τὰ πρὸς ζωὴν ἀναγκαία. Βοηθήσατε μὲ τὰ καράβια, μὲ τάς χεῖρας, μὲ τάς καρδίας, καὶ μὲ τὴν ζωὴν σας αὐτὴν, ἂν ἡ χρεία τὸ καλέσῃ, τοὺς φίλους τοῦ Ἑλληνικοῦ γένους, εἰς τὴν παντελῆ τῆς Αἰγύπτου κατάσχεσιν, τῆς ὁποίας ἡ ἐλευθερία εἶναι τῆς Ἑλλάδος ὅλης κοινὴ σωτηρία. [ ] Τὸ δὲ λοιπὸν μέρος μείνατε εἰς τὴν Ἑλλάδα ἐξωπλισμένοι, καὶ ἕτοιμοι να δεχθῆτε τοὺς ἐλευθερωτὰς τῆς Ἑλλάδος τοὺς Γάλλους, καὶ τοὺς φίλους τῶν Γάλλων καὶ συμμάχους, τους στρατιώτας τοῦ κραταιοῦ Αὐτοκράτορος τῆς Ῥωσίας, κληρονόμου τῆς δόξῃς καὶ τῆς ἀρετῆς τῶν ἀειμνήστων αὐτοῦ προπατόρων.
Εν συνεχεία, διατυπώνει μια άποψη για τους Τούρκους, αν όχι ταυτόσημη με εκείνη του Ρήγα, που καλούσε τον τουρκικό λαό να ξεσηκωθεί, πάντως όμως παραπλήσια, μια και θεωρεί πως η πλειοψηφία των Οθωμανών δεν θα υπερασπιστεί το τυραννικό οθωμανικό καθεστώς. Ο Κοραής, όπως και ο Ρήγας με τον Πασβάνογλου, υπογραμμίζει την αποσύνθεση της αυτοκρατορίας και την ανυπακοή των τοπικών αξιωματούχων, η οποία θα επιταχύνει την πτώση της. Εξάλλου και η Επανάσταση του ’21 θα εκμεταλλευτεί τη σύγκρουση του Αλή Πασά με την Πύλη. Επρόκειτο επομένως για ένα ρεαλιστικό στοιχείο στις προσδοκίες τόσο του Ρήγα όσο και του Κοραή, παράλληλα με την εκμετάλλευση των αντιθέσεων στο ευρωπαϊκό γεωπολιτικό θέατρο.
Ναί, φίλοι καὶ συμπατριῶται, ὀλίγον αἷμα τουρκικὸν θέλει ῥεύσει, διότι ὀλίγοι Τοῦρκοι θέλουσι τολμήσει να ἀντισταθοῦν εἰς τῶν Γραικῶν τὴν εὐψυχίαν. [ ] Αὐτὸς ὁ κοινὸς τῶν Τούρκων λαός, βεβαρυμένοι ἀπὸ τὸν ἀνυπόφορον τῆς δουλείας ζυγόν, ὀλίγον θέλουσι φροντίσει διὰ τὸν κρημνισμὸν τοῦ τυράννου. Τέλος πάντων καὶ αὐτοὶ τῆς ἀνατολικῆς καὶ δυτικῆς Τουρκίας σατράπαι, οἱ ὁποῖοι καὶ τώρα ἄρχησαν να καταφρονῶσι τὰς προσταγὰς τοῦ Σουλτάνου, θέλουν ἐπιταχύνει τὴν πτῶσιν του. [ ] O καιρός, φίλοι καὶ συμπατριῶται, τῆς καταστροφῆς τοῦ τυράννου εἶναι τόσον ἁρμόδιος, ὥστε θέλει πληρωθῇ εἰς ἡμᾶς τὸ προφητικὸν λόγιον, εἵς διώξεται χιλίους.
Κλείνει με μια έκκληση στα ιερά των Ελλήνων και τη βοήθεια του Θεού:
Ἐπικαλεσάμενοι λοιπὸν τὴν ἐξ οὐρανοῦ βοήθειαν, καὶ ἀσπασάμενοι εἵς τὸν ἄλλον μὲ τὰ δάκρυα τῆς ἐλπίδος καὶ τῆς χαρᾶς, οἱ νέοι μὲ τὰ ὅπλα, οἱ γέροντες μὲ τὰς εὐχὰς καὶ τὰς παραινέσεις, οἱ ἱερεῖς μὲ τὰς εὐλογίας καὶ τὰς πρὸς θεόν δεήσεις, ὅλοι ὁμοῦ ἑνωμένοι, γενναῖοι τοῦ ἑλληνικοῦ ὀνόματος κληρονόμοι, πολεμήσατε γενναίως περὶ πίστεως, περὶ πατρίδος, περὶ γυναικῶν, περὶ τέκνων, περὶ πάσης τῆς παρούσης καὶ τῆς ἐπερχομένης γενεᾶς τῶν Γραικῶν, τὸν τρισβάρβαρον, τὸν ἄσπλαγχνον τύραννον τῆς Ἑλλάδος, ἂν θέλετε νὰ φανῆτε ἄξιοι τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων ἀπόγονοι, ἂν θέλετε να ἀφήσετε, ὡς ἐκεῖνοι, τὸ ὄνομα σας ἀείμνηστον εἰς τοὺς αἰῶνας των αιώνων. Γένοιτο.
Εἰς τήν παρελθοῦσάν μου ἐπιστολήν σὲ ἔγραψα περὶ τοῦ Μιραβώ. Αὐτὸν φίλε μου τὸν Γαλλικὸν Δημοσθένην μᾶς τὸν ἥρπασεν ὁ ἀδυσώπητος θάνατος περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ Ἀπριλίου εἰς ἡλικίαν τεσσαράκοντα πέντε σχεδόν ἐτῶν. Ἀπέθανε γενναίως καὶ φιλοσοφικῶς, μὲ τὰς φρένας του μέχρι τελευταίας ἀναπνοῆς, λαλῶν καὶ γράφων περὶ πολιτικῶν ὑποθέσεων, καὶ χωρὶς νὰ δειλιάσῃ τὸν θάνατον12.
Και έκτοτε επανέρχεται τόσες πολλές φορές και τόσο εγκωμιαστικά, ώστε ο Πρωτοψάλτης Λώτος, επηρεασμένος, θα αναρτήσει την εικόνα του στο σπίτι του, στη Σμύρνη.: «Το χειρότερον είναι ότι απέθανεν ο Μιραβώς όλος ο κόσμος τον αναζητεί όλοι τον κλαίουσιν» ( σ. 219).
Ὅταν λάβῃς τὴν παροῦσαν ἐπιστολήν, ἄσπασαι εὐλαβῶς τὴν εἰκόνα τοῦ Μιραβώ, καὶ ἄναψον ἔμπροσθέν της μίαν λαμπάδα. [ ] Ἡ ἡμετέρα κατάστασις εἶναι τόσον ἀθλία καὶ φοβερά, ὥστε καὶ αὐτοί του οἱ ἐπίσημοι ἐχθροὶ τὸν ἀναζητοῦσι μετὰ δακρύων τὴν σήμερον. [ ] Ἄνθρωποι ἀχρεῖοι καὶ κατεντρεχεῖς, οἱ ὁποῖοι ζῶντος αὐτοῦ τοῦ Μιραβωδημοσθένους, δὲν ἐτόλμουν νὰ ἀνοίξωσι στόμα, ἀνεκατώθησαν μετὰ τὸν θάνατόν του εἰς τὰ πολιτικὰ καὶ μὲ πρόφασιν φιλελευθερίας ἐτάραξαν τὰ πάντα» (σ. 232).
Είναι προφανής η αντίθεση του Κοραή προς την ακραία πτέρυγα της επανάστασης και τα δεινά τα οποία επισωρεύει η διαρκής ριζοσπαστικοποίησή της, τόσο ώστε, κάποτε, αναφέρει ότι θα ήθελε να φύγει για την Αγγλία αν μπορούσε, και μπροστά στα νέα επεισόδια, που, στις 25 Ιουνίου του 1792, θα οδηγήσουν στη σύλληψη του βασιλιά, γράφει σε μια εκτενέστατη επιστολή, που μπορεί να χαρακτηριστεί ως το πολιτικό του Πιστεύω έναντι της γαλλικής Επανάστασης:
24 Ἰουνίου. Φόβος μέγας διὰ τὴν αὔριον ὁ λαός εὑρίσκεται εἰς μεγάλην ταραχήν∙ ὅθεν προετοιμασίαι μεγάλαι τῶν στρατιωτῶν τῆς πόλεως, τὰ ὅπλα ἀκονίζονται, τὰ κανόνια γεμίζονται, διὰ νὰ μὴ συμβῇ καὶ πάλιν τίποτε ἄτοπον εἰς τὸν κακόμοιρον βασιλέα [ ] φοβερίζουσι καὶ ἀπ’αὐτὰς τὰς ἐπαρχίας [ ]νὰ ἔλθωσιν ἄλλοι ψωρομανώλιδες νὰ μᾶς λεηλατήσωσιν ἤ καὶ νὰ μᾶς σφάξωσι, μὲ πρόφασιν ὅτι ἐνταῦθα εὑρίσκονται πολλοί φίλοι τῆς ἀρχαίας καταστάσεως. [ ] Αὐτό εἶναι ἀληθές ἀλλ’ ἐγὼ ὁ πανάθλιος, ὅστις ἐμίσησα πάντοτε τὴν τυραννίαν, διὰ τὶ νὰ σφαγῶ ἀδίκως; Καθὼς καὶ ἄλλοι πολλοὶ ὡς ἐγώ. Ἄν ἡ νὲα πολιτική κατάστασις ἀνατραπῇ, θέλει εἶναι αἴτιοι ὄχι τὸσον οἱ εὐγενεῖς, ὄχι τὸσον οἱ καλόγηροι, ὅσον πολλοὶ ἀπὸ τοὺς προστάτας τῆς ἐλευθερίας, οἱ ὁποῖοι ζῆλον ἔχοντες οὐ κατ’ ἐπίγνωσιν, παρεξέσχισαν τὰ πράγματα. Ὅσον ἀτιμάζουσι τὸν βασιλέα ἤ συγχωροῦσι τὸ νὰ ἀτιμάζεται τόσον τὸν κάμνουσιν ἀγαπητόν εἰς ὅλους. [ ] Εἶμαι ἐρωτομανὴς τῆς ἐλευθερίας, ἀλλ’ ἀγαπῶ, φίλε μου, καὶ τὴν δικαιοσύνην. Ἐλευθερία χωρὶς δικαιοσύνην εἶναι καθαρά λῃστεία (σσ. 267-268).
Ωστόσο, αυτός ο μετριοπαθής διαφωτιστής, θαυμαστής του Μιραμπώ, εν τέλει οπαδός της συνταγματικής μοναρχίας, θα ακολουθήσει την επανάσταση και τις τύχες της, παρά την αδιάκοπη ριζοσπαστικοποίησή της, μπροστά στην εξωτερική επιβουλή και τις απροσδόκητες νίκες των αβράκωτων γαλλικών στρατευμάτων επί των εισβολέων, που θα σημάνει την απαρχή της εκτίναξης της Γαλλίας σε ολόκληρη της Ευρώπη. Όπως σε όλες τις μεγάλες επαναστάσεις, η εξωτερική επέμβαση συσπειρώνει γύρω από την επαναστατική εξουσία την πλειοψηφία του λαού, ακόμα και τους πλέον χλιαρούς οπαδούς της, ακόμα και τους πλέον δύσπιστους ή «ουδέτερους». Το ίδιο θα συμβεί στην Κομμούνα του Παρισιού, που θα κυριαρχήσει μετά την εισβολή των Πρώσων, στη ρωσική Επανάσταση, μετά την εισβολή των δυνάμεων της Αντάντ, στην κινέζικη, τη βιετναμέζικη κ.λπ.
Σὲ εἶπα ἀνωτέρω, ὅτι μετὰ τὴν φυλάκωσιν τοῦ βασιλέως ἤλλαξαν τὰ πράγματα. Αὐτὴ ἡ μεταβολὴ εἶναι τόσον παράδοξος, ὥστε μόλις εὑρίσκεται εἰς τὴν παλαιὰν ἤ νέαν ἱστορίαν τοιοῦτον ἄλλο παράδειγμα. Εἰς ὀλίγων ἑβδομάδων διάστημα, μὲ μίαν ἀνεκδιήγητον ταχύτητα τὰ γαλλικὰ στρατεύματα, ὄχι μόνον ἐδίωξαν τοὺς ἐχθροὺς ἀπὸ τὴν Γαλλίαν, ἀλλ’ ἐπροχώρησαν εἰς τὴν Γερμανίαν. [ ] Καὶ ἔδειξαν μὲ τὰς ἀνδραγαθίας των πόσον εἶναι ἀληθὴς ἡ παρατήρησις τοῦ μεγάλου Ἱπποκράτους. Αὐτὸς ὁ μέγας ἰατρὸς ἦτο καὶ ἄκρος πολιτικός. Εἰς τὸ θαυμαστόν του σύγγραμμα περὶ ἀέρων, ὑδάτων καὶ τόπων, [ ] ἐξηγεῖ τὴν αἰτίαν διὰ τί οἱ Εὐρωπαῖοι (Εὐρωπαίους ὀνομάζων τοὺς Ἕλληνας) εἶναι ἀνδρειότεροι εἰς τοὺς πολέμους παρὰ τοὺς Ἀσιατικούς, λέγων ὅτι, διότι οἱ Ἕλληνες ἤσαν ἐλεύθεροι καὶ τῆς Ἀσίας τὰ ἔθνη δεσποζόμενα ἀπὸ τυράννους, ὅτι ὁ ἐλεύθερος στρατιώτης πολεμεῖ διὰ τὸν ἑαυτόν του, διὰ τὴν ζωὴν τῆς γυναικός του καὶ τῶν τέκνων του, καὶ ἡ τιμὴ τῆς νίκης ἀναφέρεται ὅλη εἰς αὐτὸν, ἀλλ’ ὁ δοῦλος στρατιώτης [ ] ἄν νικηθῇ ὅλα τὰ δεινὰ καὶ τὸ ὄνειδος εἶναι δι’ αὐτὸν, καὶ ἄν νικήσῃ ὅλη ἡ δόξα καὶ ἡ εὐτυχία ἀποδίδονται εἰς τὸν δεσπότην του (σσ. 293-294).
Όμως σύντομα η τρομοκρατία θα τον στρέψει οριστικά εναντίον της επανάστασης, τουλάχιστον της ιακωβίνικης ηγεσίας της. Περισσότερο από ένα χρόνο μετά την 9η Θερμιδώρ του καλοκαιριού του 1794, που σηματοδότησε το τέλος της κυριαρχίας των ιακωβίνων και την καρατόμηση του Ροβεσπιέρου, θα συνεχίσει να εκφράζεται επανειλημμένα με εχθρότητα για το επαναστατικό καθεστώς.
Ήδη, στις 29/5/1795, περιγράφει, στον Γάλλο ελληνιστή Μπελέν ντε Μπαλύ (Belin de Ballu), με αλγεινές εκφράσεις, την εξέγερση των κατοίκων του λαϊκού Φομπούρ ντε Σεντ Αντουάν, που ξεσηκώθηκαν την άνοιξη του 1795 εξαιτίας της σιτοδείας. Για τον Κοραή, η εξέγερση είχε μόνον ως πρόσχημα τον λιμό που μάστιζε τον παρισινό λαό, ο δε πραγματικός της στόχος ήταν η επαναφορά της τυραννίας των ιακωβίνων επιχαίρει δε για τη βίαιη και αιματηρή αυτή καταστολή, που θα ανοίξει τον δρόμο για την εισαγωγή ενός νέου μετριοπαθέστερου Συντάγματος το καλοκαίρι του 1795 και την εγκαθίδρυση του Διευθυντηρίου13.
Μετά από μερικούς μήνες, στις 26.10.1795, θα ελεεινολογεί με ακόμα βαρύτερες εκφράσεις την τρομοκρατία και τον Ροβεσπιέρο, σε μια κυριολεκτικά απελπισμένη επιστολή στον παλιό του μέντορα, τον Μπερνάρντ Κέουν, στη Σμύρνη, γραμμένη επίσης στα γαλλικά. Εδώ, όταν γράφει στον πιστό του «Κέυνο», αφήνει να εκφραστούν ελεύθερα όλα του τα συναισθήματα και οι σκέψεις:
Η επιστολή σας, καλέ μου φίλε, με συγκίνησε μέχρι δακρύων. Με βρήκε στην πιο κρίσιμη ίσως στιγμή της ζωής μου. Για να πάρετε μια ιδέα της κατάστασής μου, τα τελευταία τρία χρόνια περίπου, φανταστείτε έναν ευαίσθητο άνθρωπο, που λατρεύει την ανεξαρτησία του, να μεταφέρεται ξαφνικά σε μια βάρβαρη εποχή και να περιβάλλεται από κανιβάλους, να βλέπει αγανακτισμένος την άγνοια και την εγκληματικότητα να σηκώνουν το κεφάλι τους με τόλμη κάτω από το έμβλημα του αθεϊσμού, την αρετή και το ταλέντο να σπαρταρούν κάτω από το μαχαίρι των δολοφόνων φανταστείτε έναν άνθρωπο, μέσα σε όλα αυτά τα δεινά. [Ο Κοραής περιγράφει τις αρρώστιες που πέρασε μέσα σε συνθήκες άκρας ανέχειας, φόβου και δυστυχίας]. Αυτή ήταν, αγαπητέ φίλε μου, η κατάστασή μου κατά τη διάρκεια της τυραννίας του Ροβεσπιέρου, και ίσως στην ίδια κατάσταση βρίσκονταν χιλιάδες τίμιοι Γάλλοι που δεν είχαν λάβει καθόλου μέρος στα εγκλήματα αυτού του τέρατος. Αυτό το τέρας δεν υπάρχει πια, αλλά οι πληγές που άφησε στη Γαλλία είναι τόσο βαθιές ώστε θα χρειαστεί χρόνος και μεγάλη σοφία για να κλείσουν.
Μετά την πτώση του τυράννου, βασανιζόμαστε από μια νέα μάστιγα που υποθηκεύει την ύπαρξη όλων αυτών των οποίων οι πόροι είναι περιορισμένοι, όπως είναι οι δικοί μου, ή δεν έχουν αυξηθεί αντίστοιχα με την ανήκουστη αύξηση όλων των ειδών που είναι απαραίτητα για τη ζωή. Είναι ένας παράδοξος λιμός, στη μέση της αφθονίας, που προκλήθηκε εν μέρει από την υποτίμηση των assignats14, και εν μέρει από τη σκανδαλώδη απληστία των εμπόρων. Ο τύραννος, για να διεξαγάγει πολέμους στο εξωτερικό, που θα μπορούσαν να αποσπάσουν την προσοχή του έθνους από τα εγκλήματά του, και για να έχει κάτι με το οποίο να δωροδοκήσει ένα πλήθος πληροφοριοδοτών, ληστών και δολοφόνων, που είχαν ριχτεί σαν άγρια θηρία πάνω σε όλη αυτή τη δυστυχισμένη αυτοκρατορία, είχε πολλαπλασιάσει τόσο πολύ τα χαρτονομίσματα ώστε κανείς πλέον δεν τα θέλει15.
Ο θρυλούμενος, λοιπόν, οπαδός της γαλλικής Επανάστασης, από πολλούς σύγχρονους «αποδομητές»… της ιστορικής αλήθειας, Κοραής, μέχρι το 1793, θα υπερασπίζεται τη Ρωσία στους πολέμους της εναντίον της Υψηλής Πύλης, ως γνήσιος «Γραικός», και ταυτόχρονα, στη θετή του πατρίδα, τη Γαλλία, θα συντάσσεται με μια μορφή συνταγματικής μοναρχίας, με σύμβολο και έμβλημά του τον μετριοπαθή Μιραμπώ. Θα επικροτεί βέβαια τις διώξεις κατά της παπικής πτέρυγας της Καθολικής Εκκλησίας16, αλλά το «αίσθημα της δικαιοσύνης» θα τον κάνει να συμπαθεί τον Λουδοβίκο ΙΣΤ΄. Όταν η επανάσταση θα βρεθεί στη ριζοσπαστική της φάση, από το 1792 έως το 1794/95, ο Κοραής θα ταχθεί –τουλάχιστον στα γραπτά του– ανοικτά εναντίον της και θα την περιγράφει ως μια «βάρβαρη εποχή», υπό την κυριαρχία «κανιβάλων», «δολοφόνων» και «ληστῶν», ενώ το έγκλημα ενδύεται το σχήμα του «αθεϊσμού». Ακόμα και οι περιβόητοι επαναστατικοί πόλεμοι θα πάψουν πλέον να τον ενθουσιάζουν, όπως συνέβη στην αρχή, όταν η νεόκοπη επανάσταση έπρεπε να αντιμετωπίσει τις επιθέσεις των στρατιών των εστεμμένων και των émigrés, και θα τους αντιμετωπίζει ως ένα ακόμα όργανο της τυραννίας.
Με τον Ναπολέοντα στην.. . Αίγυπτο
Εν τέλει, θα προσαρμοστεί σταδιακά στο περιβάλλον της δεύτερης πατρίδας του μόνο όταν κλείσει η επαναστατική περίοδος και η Γαλλία θα αρχίσει να αναζητά μια νέα ισορροπία. Οι «ακρότητες» θα έχουν παταχθεί, οι ριζοσπαστικές πτέρυγες θα έχουν ηττηθεί και το Διευθυντήριο θα λανσάρει έναν νέο αστικό ψευδο-επαναστατικό καθωσπρεπισμό, από τον οποίον θα αναδυθεί ως «πολίτης στρατηγός», ύπατος και εν τέλει αυτοκράτωρ, ο παλαιός ιακωβίνος Ναπολέων Βοναπάρτης. Επιπλέον, η εποχή του Διευθυντηρίου θα σηματοδοτήσει και την «ελληνική περίοδο» της επανάστασης, μετά τη «ρωμαϊκή» της τρομοκρατίας. Τωόντι, η γαλλική Επανάσταση συνολικά και ειδικότερα η εποχή του Διευθυντήριου θα γνωρίσουν μια γενικευμένη ελληνολατρία, που θα φθάσει μέχρι την υιοθέτηση και της αρχαιοελληνικής ενδυμασίας, η οποία, απολύτως φυσιολογικά, προδιέθετε τους Γάλλους σε μια φιλική στάση έναντι των Ελλήνων και έκανε τον Κοραή ευνοϊκότερο προς το νέο καθεστώς:
Η γεννώμενη δημοκρατία της Γαλλίας αναζητούσε, εντελώς φυσιολογικά, παραδείγματα και έμπνευση στις ελληνικές δημοκρατίες. – [ ] Η ελληνομανία κάνει θραύση παντού, ιδιαίτερα στην περίοδο του Διευθυντηρίου, και όπως τονίζουν οι αδελφοί Γκονκούρ, στην «Ιστορία της Γαλλικής Κοινωνίας κατά την διάρκεια του Διευθυντηρίου», η «ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα τις οποίες προσπαθούσε να κληρονομήσει η νέα δημοκρατία υπήρξαν οι πηγές αυτής της επανάστασης της εμφάνισης». Η υιοθέτηση της ελληνικής ενδυμασίας προκρίθηκε έναντι της ρωμαϊκής από την Societé Républicaine des Arts και από το Club Révolutionnaire des Arts17.
Η οριστική και τελεσίδικη μεταστροφή του υπέρ του μετεπαναστατικού πλέον καθεστώτος της Γαλλίας θα συμβεί, όπως συνέβη και με τους οπαδούς του Ρήγα στη Βιέννη, στα 1797, όταν η εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Ιταλία θα μετεξελιχθεί σε «απελευθέρωση» των ενετικών κτήσεων στην Ελλάδα, δηλαδή των Ιονίων Νήσων, της Πρέβεζας, της Πάργας και του Βουθρωτού, και θα κάνει τον Κοραή, όπως και τον Ρήγα, να πιστέψει πως ίσως είναι πλέον δυνατή και πιθανή η απελευθέρωση της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό.
Λίγο μετά, με δύο ανώνυμα κείμενά του, ένα έμμετρο, το Ἆσμα Πολεμιστήριον, και ένα πεζό, το Σάλπισμα Πολεμιστήριον, που εξεδόθησαν το 1800 και το 1801, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στην Αίγυπτο, θα καλεί τους Έλληνες να συμπολεμήσουν με τους Γάλλους και να ανατρέψουν την οθωμανική τυραννία, παρ’ όλο που, στην πραγματικότητα, η διαφαινόμενη αποτυχία της εκστρατείας στην Αίγυπτο είχε ήδη αρχίσει να απομακρύνει την πιθανότητα μιας οποιασδήποτε γαλλικής «εκστρατείας» στην Ελλάδα. Ίσως και γι’ αυτό ακριβώς παροτρύνει τόσο εμφατικά τους Έλληνες να βοηθήσουν… τους Γάλλους στην Αίγυπτο(sic!), δεδομένου ότι η οριστική αποτυχία της αιγυπτιακής περιπέτειας καταδίκαζε οποιαδήποτε άμεση πιθανότητα –όπως και πράγματι έγινε– μιας γαλλικής κίνησης προς την Ελλάδα. Αλλά ήδη η ναυμαχία του Αμπουκίρ, τον Αύγουστο του 1798, με την καταστροφή του γαλλικού στόλου από τον Νέλσωνα, παρά τις περιστασιακές νίκες των Γάλλων, είχε στην πραγματικότητα σφραγίσει τη μοίρα της Αιγύπτου και της οποιασδήποτε «ανατολικής περιπέτειας» των Γάλλων, οι οποίοι, μετά και την απώλεια των Ιονίων Νήσων, επίσης στα 1798, στράφηκαν οριστικά προς το δυτικό και βόρειο ευρωπαϊκό θέατρο.
Ο Κοραής, σε μια απελπισμένη προσπάθεια να κρατήσει τους Γάλλους κοντά στην Ελλάδα, θα αποπειραθεί –για πρώτη και τελευταία φορά– να γράψει δύο εθνεγερτικά επαναστατικά κείμενα. Στο Ἀσμα Πολεμιστήριον, αφού πρώτα εκθειάζει την αρετή και τον πολιτισμό των Ελλήνων, ικανών να απελευθερωθούν ακόμα και μόνοι τους, καλεί στη συγκρότηση μιας νέας ταυτότητας, των περίφημων «Γραικογάλλων». Πρόκειται για τον «θούριο»του Κοραή, γραμμένο σε μορφή πολεμικού παιάνα.
Φίλοι μου συμπατριῶται,/Δοῦλοι νὰ ’μεθα ὣς πότε
Τῶν ἀχρείων Μουσουλμάνων,/Τῆς Ἑλλάδος τῶν τυράννων;
Ἐκδικήσεως ἡ ὥρα/Ἔφθασεν, ὢ φίλοι, τώρα
H κοινὴ ΠATPIΣ φωνάζει,/Μὲ τὰ δάκρυα μας κράζει:
«Τέκνα μου, Γραικοὶ γενναῖοι,/Δράμετ’ ἄνδρες τε καὶ νέοι
K’ εἴπατε μεγαλοφώνως,/Εἴπατε τ’ ὅλοι συμφώνως,
Ἀσπαζόμεν’ εἵς τὸν ἄλλον/M’ ἐνθουσιασμὸν μεγάλον:
Ἕως πότ’ ἡ τυραννία;/ZHTΩ H EΛEYΘEPIA».
[ ] Εἰς Γραικοὺς κόποι καὶ πόνοι/Εἶν’ οὐδέν Μόνοι καὶ μόνοι
Τοὺς ἐχθροὺς να πολεμήσουν/Δύνανται, καὶ να νικήσουν.
Ἀλλά τι δεν θέλουν κάμει/ Ὅταν μετ’ αὐτῶν οἱ Γάλλοι,
Ἐνωθώσιν εἰς ἒν σῶμα; /Δεν φοβοῦνται πλέον πτῶμα.
[ ]Θαυμαστοὶ Γενναῖοι Γάλλοι,/Κατ’ ἐσὰς δεν εἶναι ἄλλοι,
Πλὴν Γραικών, ἀνδρειωμένοι,/K’ εἰς τοὺς κόπους γυμνασμένοι.
Φίλους τῆς ἐλευθερίας,/Τῶν Γραικῶν τῆς σωτηρίας,
Ὅταν ἔχωμεν τοὺς Γάλλους,/Τὶς ἡ χρεία ἀπὸ ἄλλους;
Γάλλοι καὶ Γραικοὶ δεμένοι,/Μὲ φιλίαν ἐνωμένοι,
Δεν εἶναι Γραικοὶ ἢ Γάλλοι,/Ἀλλ’ ἓν ἔθνος Γραικογάλλοι,
Κράζοντες, «Ἀφανισθήτω,/K’ ἐκ τῆς γῆς ἐξαλειφθήτω
H κατάρατος δουλεία!/ZHTΩ H EΛEYΘEPIA!»
Το επόμενο έτος, επικλήσεις του προς τους Έλληνες να ξεσηκωθούν, σε ένα εκτενέστερο κείμενο, στο Σάλπισμα Πολεμιστήριον, όπου εκθέτει παράλληλα και τις γενικότερες απόψεις του για την πορεία του ελληνικού έθνους από την αρχαιότητα και μετά.
Ἀδελφοί, φίλοι καὶ Συμπατριῶται, Ἀπόγονοι τῶν Ἑλλήνων, καὶ γενναῖοι τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἑλληνικοῦ γένους ὑπέρμαχοι, οἱ κατὰ τὴν Αἴγυπτον εὑρισκόμενοι Γραικοί, καὶ ὅσοι ἄλλοι εἰς τὴν Ἑλλάδα ἢ καὶ ἀλλαχοῦ διατρίβετε, προσμένοντες τὸν ἁρμόδιον καιρὸν τῆς κοινῆς τοῦ γένους ἐλευθερίας. [ ]
«… Μέχρι τῆς σήμερον, τέκνα μου, δεν σᾶς ἐνώχλησα μὲ τὰ παραπονέματά μου, διότι ἡ τυραννία δεν σᾶς ἀφῆκε κανένα τρόπον τοῦ να ἐκδικήσετε τὴν μητέρα σας [δηλαδὴ τὴν Ελλάδα, Γ.Κ.]. Ἀλλὰ τώρα, ὁ καιρὸς τῆς ἐκδικήσεως ἔφθασε, καὶ ἀπὸ τοῦτον καιρὸν ἄλλον ἀρμοδιώτερον ποτὲ δὲν θέλετε ἐπιτύχει. Ἓν ἔθνος μέγα, λαμπρόν, γενναῖον καὶ φωτισμένον, οἱ ἐνδοξότατοι καὶ εἰς ὅλην τὴν οἰκουμένην περιβόητοι Γάλλοι, εὐτυχεῖς ζηλωταὶ τῆς ἀνδρείας καὶ τῆς σοφίας τῶν προγόνων σας, μὲ στρατεύματα συνθέμενα, καθὼς ἐκεῖνα τοῦ Μαραθῶνος, τῶν Θερμοπυλῶν, τῆς Σαλαμῖνος, ἀπὸ Ἥρωας, ἀφ’ οὗ ἔδειξαν εἰς ὅλην τὴν Εὐρώπην τὶ δύναται να κάμῃ τῆς ἐλευθερίας ὁ ἔρως, ὁδηγούμενος ἀπὸ τὴν σοφίαν, ᾖλθον καὶ εἰς τοῦ τυράννου τῆς Ἑλλάδος τὴν ἐπικράτειαν, καὶ τοῦ ἀπέσπασαν ἀπὸ τάς αἱμοβόρους χεῖρας τὴν Αἴγυπτον. [ ]
M’ ὅλον τοῦτο, εἰς τάς χεῖρας σας εἶναι, τέκνα μου, να ἐπιταχύνετε τὴν ἐκδίκησιν ταύτην εἰς τάς χεῖρας σας εἶναι να ἰατρεύσετε τὸ γρηγορώτερον τάς πληγάς μου, να μὲ ἐκδύσετε χωρὶς ἀργοπορίαν ἀπὸ τὰ σχισμένα τοῦτα καὶ μεμολυσμένα ῥάκια, καὶ να μὲ στολίσετε πάλιν μὲ τὴν ἀρχαίαν μου δόξαν».
Γεμάτος αγωνία, καλεί τους Έλληνες να μην αφήσουν να χαθεί η ευκαιρία που προσφέρει η παρουσία των Γάλλων στην Αίγυπτο και να τους συνδράμουν ώστε να νικήσουν και να στραφούν εν συνεχεία προς την Ελλάδα. Η σκέψη του Κοραή είναι πως η επικράτηση των Γάλλων στην Αίγυπτο θα τους οδηγήσει σε οριστική ρήξη με την οθωμανική Αυτοκρατορία και, αμέσως μετά, η σύγκρουση θα επεκταθεί στην Ελλάδα. Τόσο μάλλον δε, όσο οι Γάλλοι, στα 1801, είχαν συνάψει συνθήκη με τους Ρώσους, την οποία ο Κοραής και οι Έλληνες γενικότερα θα ήθελαν να τη δουν να επεκτείνεται σε μια κοινή «ελληνική» επιχείρηση. Ο Κοραής γνωρίζει τα φιλικά αισθήματα των Ελλήνων απέναντι στη Ρωσία και επιμένει ιδιαίτερα στην εικαζόμενη μάλλον «συμμαχία» τους με τους Γάλλους:
Δια τοὺς οἰκτιρμοὺς τοῦ Θεοῦ, Γραικοί, μὴν ἀφήσωμεν να μας φύγῃ ἀπὸ τάς χεῖρας ὁ ἁρμόδιος οὖτος καιρός, τὸν ὁποῖον προσφέρει εἰς τῶν Γραικῶν τὸ γένος, ἡ ἅλωσις τῆς Αἰγύπτου. Ὅσοι εὑρίσκεσθε εἰς Αἴγυπτον, μιμήθητε τὰς ἀνδραγαθίας τῶν Γάλλων, οἱ ὁποῖοι, διὰ τὸ να ἐμιμήθησαν τοὺς προγόνους ἡμῶν, ἔφθασαν εἰς τῆς δόξῃς τὸν ἀνώτατον βαθμόν. [ ]
Ὅσοι δὲ εὑρίσκεσθε διασκορπισμένοι εἰς τὴν Ἑλλάδα, μέρος μὲν δράμετε μὲ προθυμίαν καὶ γρηγορότητα εἰς τὴν Αἴγυπτον, διὰ να αὐξήσετε τὸν ἀριθμὸν τῶν ἀδελφῶν σᾶς. Ὑπηρετήσατε τοὺς Γάλλους μὲ προθυμίαν, προσφέρετε εἰς αὐτοὺς τὰ πρὸς ζωὴν ἀναγκαία. Βοηθήσατε μὲ τὰ καράβια, μὲ τάς χεῖρας, μὲ τάς καρδίας, καὶ μὲ τὴν ζωὴν σας αὐτὴν, ἂν ἡ χρεία τὸ καλέσῃ, τοὺς φίλους τοῦ Ἑλληνικοῦ γένους, εἰς τὴν παντελῆ τῆς Αἰγύπτου κατάσχεσιν, τῆς ὁποίας ἡ ἐλευθερία εἶναι τῆς Ἑλλάδος ὅλης κοινὴ σωτηρία. [ ] Τὸ δὲ λοιπὸν μέρος μείνατε εἰς τὴν Ἑλλάδα ἐξωπλισμένοι, καὶ ἕτοιμοι να δεχθῆτε τοὺς ἐλευθερωτὰς τῆς Ἑλλάδος τοὺς Γάλλους, καὶ τοὺς φίλους τῶν Γάλλων καὶ συμμάχους, τους στρατιώτας τοῦ κραταιοῦ Αὐτοκράτορος τῆς Ῥωσίας, κληρονόμου τῆς δόξῃς καὶ τῆς ἀρετῆς τῶν ἀειμνήστων αὐτοῦ προπατόρων.
Εν συνεχεία, διατυπώνει μια άποψη για τους Τούρκους, αν όχι ταυτόσημη με εκείνη του Ρήγα, που καλούσε τον τουρκικό λαό να ξεσηκωθεί, πάντως όμως παραπλήσια, μια και θεωρεί πως η πλειοψηφία των Οθωμανών δεν θα υπερασπιστεί το τυραννικό οθωμανικό καθεστώς. Ο Κοραής, όπως και ο Ρήγας με τον Πασβάνογλου, υπογραμμίζει την αποσύνθεση της αυτοκρατορίας και την ανυπακοή των τοπικών αξιωματούχων, η οποία θα επιταχύνει την πτώση της. Εξάλλου και η Επανάσταση του ’21 θα εκμεταλλευτεί τη σύγκρουση του Αλή Πασά με την Πύλη. Επρόκειτο επομένως για ένα ρεαλιστικό στοιχείο στις προσδοκίες τόσο του Ρήγα όσο και του Κοραή, παράλληλα με την εκμετάλλευση των αντιθέσεων στο ευρωπαϊκό γεωπολιτικό θέατρο.
Ναί, φίλοι καὶ συμπατριῶται, ὀλίγον αἷμα τουρκικὸν θέλει ῥεύσει, διότι ὀλίγοι Τοῦρκοι θέλουσι τολμήσει να ἀντισταθοῦν εἰς τῶν Γραικῶν τὴν εὐψυχίαν. [ ] Αὐτὸς ὁ κοινὸς τῶν Τούρκων λαός, βεβαρυμένοι ἀπὸ τὸν ἀνυπόφορον τῆς δουλείας ζυγόν, ὀλίγον θέλουσι φροντίσει διὰ τὸν κρημνισμὸν τοῦ τυράννου. Τέλος πάντων καὶ αὐτοὶ τῆς ἀνατολικῆς καὶ δυτικῆς Τουρκίας σατράπαι, οἱ ὁποῖοι καὶ τώρα ἄρχησαν να καταφρονῶσι τὰς προσταγὰς τοῦ Σουλτάνου, θέλουν ἐπιταχύνει τὴν πτῶσιν του. [ ] O καιρός, φίλοι καὶ συμπατριῶται, τῆς καταστροφῆς τοῦ τυράννου εἶναι τόσον ἁρμόδιος, ὥστε θέλει πληρωθῇ εἰς ἡμᾶς τὸ προφητικὸν λόγιον, εἵς διώξεται χιλίους.
Κλείνει με μια έκκληση στα ιερά των Ελλήνων και τη βοήθεια του Θεού:
Ἐπικαλεσάμενοι λοιπὸν τὴν ἐξ οὐρανοῦ βοήθειαν, καὶ ἀσπασάμενοι εἵς τὸν ἄλλον μὲ τὰ δάκρυα τῆς ἐλπίδος καὶ τῆς χαρᾶς, οἱ νέοι μὲ τὰ ὅπλα, οἱ γέροντες μὲ τὰς εὐχὰς καὶ τὰς παραινέσεις, οἱ ἱερεῖς μὲ τὰς εὐλογίας καὶ τὰς πρὸς θεόν δεήσεις, ὅλοι ὁμοῦ ἑνωμένοι, γενναῖοι τοῦ ἑλληνικοῦ ὀνόματος κληρονόμοι, πολεμήσατε γενναίως περὶ πίστεως, περὶ πατρίδος, περὶ γυναικῶν, περὶ τέκνων, περὶ πάσης τῆς παρούσης καὶ τῆς ἐπερχομένης γενεᾶς τῶν Γραικῶν, τὸν τρισβάρβαρον, τὸν ἄσπλαγχνον τύραννον τῆς Ἑλλάδος, ἂν θέλετε νὰ φανῆτε ἄξιοι τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων ἀπόγονοι, ἂν θέλετε να ἀφήσετε, ὡς ἐκεῖνοι, τὸ ὄνομα σας ἀείμνηστον εἰς τοὺς αἰῶνας των αιώνων. Γένοιτο.
Ἀτρόμητος ὁ ἐκ Μαραθῶνος
Ωστόσο, η αιγυπτιακή περιπέτεια θα λάβει σύντομα τέλος και ο Κοραής, βαθύτατα απογοητευμένος και διαψευσμένος, θα πάψει πλέον να ελπίζει σε βοήθεια από τους Γάλλους για την απελευθέρωση των Ελλήνων. Οι Έλληνες θα απελευθερωθούν μόνον αφού θα έχουν πρώτα ενισχύσει αποφασιστικά την οικονομία και την παιδεία τους. Γι’ αυτό και στο εξής όλη του η προσπάθεια θα επικεντρωθεί στην ενίσχυση της παιδείας του γένους και, όταν, είκοσι χρόνια αργότερα, θα σημάνει η ώρα της επανάστασης, θα δυσπιστεί και θα τη θεωρεί άκαιρη – παρότι, όταν ξεσπά, θα συνταχθεί μαζί της με όλες του τις δυνάμεις. Ο Κοραής, ζώντας μακριά από την Ελλάδα, αλλά και από το επίκεντρο της δράσης και της ανάπτυξης του παροικιακού ελληνισμού –την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, από τη Βιέννη έως την Οδησσό–, δεν μπόρεσε να παρακολουθήσει την ταχύτατη μεταβολή και ωρίμανση των συνειδήσεων, που θα κατέληγε στη συγκρότηση της Φιλικής Εταιρείας και το ξέσπασμα της Επανάστασης, χωρίς καμιά βοήθεια από οποιαδήποτε μεγάλη δύναμη.
1. Επρόκειτο για τον πόλεμο της Αυστρίας και της Ρωσίας εναντίον της Τουρκίας (1786-1792) που είχε ως στόχο τον διαμελισμό της οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
2. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, τόμ. Α΄, επιμέλεια Ν. Δαμαλά, Αθήνα 1885, σ. 119.
3. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σ. 126.
4. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σ. 172.
5. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σ. 175.
6. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σσ. 197, 198,199-201,220- 222, 230, 235.
7. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σσ. 199-200.
8. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σσ. 229-230.
9. Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τόμος Α΄, Όμιλος Μελέτης Ελληνικού Διαφωτισμού, Εστία, Αθήνα 1964, σ. 344 (απόδοση στα ελληνικά Γ.Κ.).
10. Αδαμάντιος Κοραής, Αλληλογραφία, τόμος Α΄, ΟΜΕΔ, Εστία, Αθήνα 1964, σσ. 344-345.
14. «Χαρτονόμισμα» που εκδόθηκε από την Εθνοσυνέλευση μετά την επανάσταση και αντιστοιχούσε στην περιουσία της Εκκλησίας. Όμως, με το πέρασμα των χρόνων, τα «ασινιά»αυξήθηκαν υπερβολικά και έχασαν την αξία τους.
15. Αδαμάντιος Κοραής, Αλληλογραφία, τόμος Α΄, ΟΜΕΔ, Εστία, Αθήνα 1964, σσ. 412-413.
16. Η γαλλική Εκκλησία θα χωριστεί ανάμεσα στους κληρικούς που έμειναν πιστοί στην καθολική-παπική ιεραρχία, και συνέχισαν να διώκονται, και σε εκείνους που δήλωσαν αφοσίωση στο γαλλικό επαναστατικό καθεστώς.
17. Spyridon Pappas, La France et la Grèce à l’époque du Directoire, Αθήνα 1907, σσ. 8-9.
2. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, τόμ. Α΄, επιμέλεια Ν. Δαμαλά, Αθήνα 1885, σ. 119.
3. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σ. 126.
4. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σ. 172.
5. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σ. 175.
6. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σσ. 197, 198,199-201,220- 222, 230, 235.
7. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σσ. 199-200.
8. Αδαμάντιος Κοραής, Επιστολαί, ό.π., σσ. 229-230.
9. Αδαμάντιος Κοραής Αλληλογραφία, τόμος Α΄, Όμιλος Μελέτης Ελληνικού Διαφωτισμού, Εστία, Αθήνα 1964, σ. 344 (απόδοση στα ελληνικά Γ.Κ.).
10. Αδαμάντιος Κοραής, Αλληλογραφία, τόμος Α΄, ΟΜΕΔ, Εστία, Αθήνα 1964, σσ. 344-345.
14. «Χαρτονόμισμα» που εκδόθηκε από την Εθνοσυνέλευση μετά την επανάσταση και αντιστοιχούσε στην περιουσία της Εκκλησίας. Όμως, με το πέρασμα των χρόνων, τα «ασινιά»αυξήθηκαν υπερβολικά και έχασαν την αξία τους.
15. Αδαμάντιος Κοραής, Αλληλογραφία, τόμος Α΄, ΟΜΕΔ, Εστία, Αθήνα 1964, σσ. 412-413.
16. Η γαλλική Εκκλησία θα χωριστεί ανάμεσα στους κληρικούς που έμειναν πιστοί στην καθολική-παπική ιεραρχία, και συνέχισαν να διώκονται, και σε εκείνους που δήλωσαν αφοσίωση στο γαλλικό επαναστατικό καθεστώς.
17. Spyridon Pappas, La France et la Grèce à l’époque du Directoire, Αθήνα 1907, σσ. 8-9.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου