Από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη*

Το Ποντίκι

του Ξενοφώντα Μπρουντζάκη

Ο θάνατος και η αναγέννηση μιας αυτοκρατορίας

Είναι εντυπωσιακό το πώς ο ρωμαϊκός κόσμος κατόρθωσε μέσα από μια σειρά διεργασιών να αναζωογονηθεί και να σταθεί εκ νέου στα πόδια του, σαν μια νέα αυτοκρατορία ξαναγεννημένη και καθοριστικά διαφορετική 

 

Τον πιο ένδοξο αιώνα της Ρώμης θα σηματοδοτήσει η άνοδος του Τραϊανού στην εξουσία, που εγκαινιάζει τη δυναστεία των Αντωνίνων, οι οποίοι θα καταφέρουν να επιβάλουν σε όλο τον κόσμο μια συνεχή και αδιάλειπτη ειρήνη, με αποτέλεσμα να γνωρίσουν όλες οι ρωμαϊκές επαρχίες μια πρωτοφανή ανάπτυξη. Η ειρήνη, που μεταφράστηκε σε μια μακροχρόνια περίοδο ευτυχίας, δημιουργεί την εντύπωση ότι αυτή η περίοδος δεν είχε ιστορία! 

Στο περιθώριο δεν έλειψαν φυσικά οι ευφάνταστες μηχανορραφίες των αυλικών, ούτε και κάποιες επί μέρους πολεμικές συγκρούσεις στην περιοχή των Δάκων και των Πάρθων, που ουσιαστικά δεν διατάραξαν τη συνολική εικόνα της ειρήνης. Στα ανάκτορα, ωστόσο, οι εμμονικές και έξαλλες αντιπαλότητες δεν έπαψαν ούτε στιγμή να κρατούν το ενδιαφέρον και την αδρεναλίνη των ενοίκων τους στα ύψη. Να τονίσουμε δε ότι οι αυτοκράτειρες είχαν σημαντική συμβολή σε αυτές, πράγμα που δημιούργησε και σχετική παράδοση στη Ρώμη, όπου η γυναικεία παρεμβατικότητα γνώρισε μέρες δόξης. Περίφημες για τη «συμβολή» τους στις παρασκηνιακές μηχανορραφίες υπήρξαν η κόρη του Αυγούστου, Ιουλία, η εγγονή της, Ιουλία η Νεότερη, όπως και η διάσημη ανά τους αιώνες Μεσσαλίνα, σύζυγος του Κλαύδιου. Πολλοί σημαντικοί αυτοκράτορες μεγάλωσαν υπό την εύνοια σημαντικών γυναικών. Για παράδειγμα, ο γνωστός μας Αδριανός, που υπήρξε διάδοχος του Τραϊανού, έτυχε της προστασίας της αυτοκράτειρας Πλωτίνας. Γνωστή για την απιστία της στον αυτοκράτορα Αντώνιο Πίο έμεινε η σύζυγός του Φαυστίνα. 

Παρά τα σκάνδαλα που τους βάραιναν, στην τελική αποτίμηση η δυναστεία των Αντωνίνων έχαιρε της εκτίμησης και της καλής γνώμης του κόσμου για τον τρόπο διακυβέρνησής τους, κυρίως δε για το ότι επέβαλαν με το σύστημα της υιοθεσίας να μεταβιβάζεται η εξουσία στον πιο άξιο, εισάγοντας κατά μια έννοια την αρχή της αξιοκρατίας. 

 

Από τα λατινικά στα ελληνικά 

Ήδη από την εποχή του Δομιτιανού και του Τραϊανού, η ρωμαϊκή γραμματεία ακολουθεί μια φθίνουσα πορεία. Οι περισσότερο παραγωγικοί συγγραφείς έγραφαν στα ελληνικά. Οι Λατίνοι ποιητές ασκούντο στο να μιμούνται τους προηγούμενους. Στις επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας επικρατούσε ο ελληνικός πολιτισμός. Στην εποχή των Αντωνίνων, ένα αξιομνημόνευτο έργο γράφτηκε στα μέσα περίπου του 2ου μ.Χ. αιώνα στα λατινικά από τον Απουλήιο, γεννημένο στη σημερινή Αλγερία. Επρόκειτο για ένα μυθιστόρημα που έφερε τον τίτλο «Μεταμορφώσεις ή ο Χρυσός Γάιδαρος» και περιείχε μια σειρά διασκεδαστικών ιστοριών. Ακόμα όμως κι ο Απουλήιος, που έγραφε στα λατινικά, σκεφτόταν σαν Έλληνας κι ο ίδιος αποκαλούσε τον εαυτό του «πλατωνικό φιλόσοφο». Οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις είχαν ανατολικές ρίζες, ενώ οι δυτικές επαρχίες, δηλαδή η Ιταλία, είχαν κυριευθεί από την ελληνική σκέψη. Η Ρώμη πρώτα πέθανε πολιτισμικά πριν πεθάνει σαν πολιτική δύναμη. 

 

Οι τελευταίοι αυτοκράτορες 

Οι αυτοκράτορες διαδέχονταν ο ένας τον άλλον σε μια περίοδο όπου η αυτοκρατορία βρισκόταν αντιμέτωπη με την ίδια της τη φυσιογνωμία. Τον Τραϊανό διαδέχτηκε ο Αδριανός, ο οποίος υπήρξε μέγας φιλέλλην και λάτρης των ταξιδιών. Ύστερα, ο Αντωνίνος Πίος, σπουδαίος διοικητής, και ο Μάρκος Αυρήλιος, στωικός φιλόσοφος, άνθρωπος ιδιαίτερα τίμιος και διώκτης των χριστιανών. Ο γιος του Κόμοδος, που τον διαδέχτηκε, δεν διέθετε τις αρετές των προκατόχων του και αρεσκόταν να λαμβάνει μέρος σε μονομαχίες και να σκοτώνει θηρία παριστάνοντας τον Ηρακλή. Αργότερα η εξουσία περνά στα χέρια του Αφρικανού Σεπτίμιου Σεβήρου και κατόπιν στα χέρια Σύρων, που θα την ασκήσουν για αρκετές γενιές. 

Η φυσιογνωμία της αυτοκρατορίας αλλοιώνεται όλο και περισσότερο με τους αυτοκράτορες που ακολουθούν. Τον Σεπτίμιο Σεβήρο διαδέχεται ο Καρακάλας και αυτόν ο εκκεντρικός Ηλιογάβαλος, που ήταν ιερέας του Ήλιου στην Έμεσα της Συρίας. Ο Ηλιογάβαλος έκανε την είσοδό του στη Ρώμη με το πρόσωπο βαμμένο, ενώ τα χέρια, τα πόδια και ο λαιμός του ήταν φορτωμένα με κοσμήματα. Ωστόσο, η Ρώμη έμεινε απαθής μπροστά στην αμφίεση του νεαρού αυτοκράτορα εκ Συρίας. Ήταν έτοιμη να δεχτεί τα πάντα, και κάθε εκκεντρικότητα πρωτίστως, γιατί πλέον από τη Ρώμη είχαν εκλείψει οι Ρωμαίοι… Η ιταλική εκείνη γενιά είχε διασκορπιστεί μέσα από τα αλλεπάλληλα μεταναστευτικά κύματα σε κάθε σημείο του ορίζοντα. Το ρωμαϊκό αυτοκρατορικό ανάκτορο έμοιαζε πλέον με τα σαράγια της Ανατολής. Η αυτοκρατορία είχε αρχίσει να ολισθαίνει στην αναρχία. 

 

Τα αίτια της παρακμής

Δεν είναι εύκολο να διακρίνει κανείς τους λόγους που οδήγησαν την αχανή ρωμαϊκή αυτοκρατορία, που μέχρι τότε έδειχνε αρραγής, σε μια κατάσταση αποσταθεροποίησης και χάους που φαινόταν να μην μπορεί να συμμαζευτεί. Κάθε τόσο, κι ένας στρατηγός ανακηρυσσόταν αυτοκράτορας και βάδιζε με τα στρατεύματά του εναντίον της Ρώμης. Τις περισσότερες φορές, αυτή η πορεία προς την Αιώνια Πόλη ανακοπτόταν από έναν άλλον υποψήφιο φιλόδοξο αυτοκράτορα. Η αλήθεια είναι ότι τα περισσότερα από αυτά τα προβλήματα δεν ήταν πρωτόγνωρα. Η αυτοκρατορία, ωστόσο, χρόνο με τον χρόνο μετατρεπόταν σε ένα σώμα δίχως ψυχή. Είχε χάσει τον χαρακτήρα και τη συνοχή της, καθώς οι αυτοκράτορες χτυπούσαν αδιάκοπα την παλιά αριστοκρατία που εγγυόταν τη φυσιογνωμία της. 

Παρά τις προσπάθειες πολλών και ικανών αυτοκρατόρων, η αυτοκρατορία δεν κατέστη δυνατό να αντιμετωπίσει την εσωτερική της αποσύνθεση, καθώς έχανε όλες τις ζωτικές της δυνάμεις. 

 

Ρώμη - Κωνσταντινούπολη 

Παρ’ όλα αυτά, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία κατόρθωσε να αντέξει μέχρι τις αρχές του 4ου μ.Χ. αιώνα και να συνεχίσει το μακρύ και υπέρλαμπρο ταξίδι της στην ιστορία μέσα από μια σειρά βαθύτατων αλλαγών, που στο τέλος θα άλλαζαν δραστικά τη φυσιογνωμία της. Στην επική αυτή μετεξέλιξη, που είχε ως αποτέλεσμα τη μεγάλη παράταση ζωής της, συνέβαλε αποφασιστικά η συγκλονιστική μορφή του Κωνσταντίνου, ο οποίος μέσα από μια σειρά εμφυλίων πολέμων, που θα θέσουν εκτός μάχης το σύστημα της «Τετραρχίας», θα αναλάβει την εξουσία. Η μεγάλη κίνηση του νέου αυτοκράτορα, που θα αλλάξει τον ρου της Ιστορίας, είναι η δημιουργία μιας νέας πρωτεύουσας στις ακτές του Βοσπόρου. Εκεί θα χτιστεί μια πόλη που θα καταστεί το κέντρο του κόσμου για περισσότερα από 1.000 χρόνια! Πρόκειται για την Κωνσταντινούπολη, που με την ίδρυσή της κλείνει η ιστορία του αρχαίου κόσμου και εγκαινιάζεται μια νέα εποχή με την αναγνώριση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της νέας αυτοκρατορίας. Μιας θρησκείας που διαδίδεται και διδάσκεται στα ελληνικά. 

* Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 1967 στις 04-05-2017