Μα, θα μου πείτε (σωστά), πως ο κορυφαίος Αμερικανός κεϊνσιανός νομπελίστας, ο Πολ Κρούγκμαν, μας έχει προτείνει ως διαπραγματευτικό χαρτί την αποχώρηση από το ευρώ, ενώ ο έτερος κεϊνσιανός νομπελίστας, ο Στίγκλιτζ, τη μονομερή πτώχευση εντός του ευρώ (όπως και ο διάσημος δημοσιογράφος των «Financial Times», Wolfgang Munchau). Αλλά η διαπραγμάτευση της Ελλάδας με τους δανειστές από το 2010 και μετά, γίνεται σε μια εφήμερη στρατηγική που δεν έχει ούτε σοβαρή επιστημονική βάση ούτε εφαρμογές στην πράξη. Τώρα και ο ΣΥΡΙΖΑ μαθαίνει ότι η διέξοδος από την κρίση δεν γίνεται με μονομερείς «ταρζανιές», ούτε με καταστροφικές απειλές επιστροφής στη δραχμή.
Ωστόσο ο πιο διάσημος μετά τον Κέινς οικονομολόγος του 20ού αιώνα είχε προβλέψει την κρίση στην ΟΝΕ. O Μίλτον Φρίντμαν, ο οποίος μαζί με τον Κέινς επηρέασε περισσότερο την οικονομική σκέψη του 20ού αιώνα, ήταν πεπεισμένος ότι δεν θα έβλεπε στη διάρκεια της ζωής του τη γέννηση αυτού του νομίσματος. «Δεν νομίζω ότι τα προσεχή χρόνια θα δημιουργηθεί κοινό νόμισμα στην Ευρώπη», δήλωνε την άνοιξη του 1996. Ούτε το 1997, που είχε αρχικά ανακοινωθεί, ούτε το 1999, ούτε το 2002. Ο Φρίντμαν πέθανε το 2006, σε ηλικία 96 ετών, εννέα χρόνια μετά την έναρξη της εφαρμογής ενός σχεδίου το οποίο θεωρούσε μη ρεαλιστικό. Και πολλοί πολιτικοί ηγέτες στην Ευρώπη χλεύασαν το λάθος του νομπελίστα της οικονομίας, το οποίο απέδωσαν στο προχωρημένο της ηλικίας του, στην εθνικότητά του (αμερικανική) και στην ιδεολογία του (φιλελεύθερη και μονεταριστική, δηλαδή η απόλυτη φρίκη). Σήμερα η χλεύη αυτή έχει εξαφανιστεί.

Περισσότεροι από τα δύο τρίτα των Γάλλων, των Ιταλών και των Ισπανών -και περισότεροι από τους μισούς Γερμανούς- πιστεύουν ότι το ευρώ είχε «αρνητικό αντίκτυπο»! Βεβαίως, θα πρέπει να επισημανθεί ότι μόνο η Δανία και η Σουηδία ήταν οι χώρες που προχώρησαν στη διενέργεια δημοψηφίσματος για την ένταξή τους στην ONE και στο ευρώ, αλλά οι λαοί τους το απέρριψαν, προτιμώντας να κρατήσουν τα δικά τους νομίσματα. Μόνο οι δύο αυτές χώρες τόλμησαν να κάνουν δημοψήφισμα για την ONE από τις χώρες-μέλη της ζώνης του ευρώ που ήδη έχουν υιοθετήσει το ευρώ χωρίς δημοψήφισμα. Η Bρετανία του Μπλερ το είχε υποσχεθεί και οι «Financial Times» το είχαν θερμώς υποστηρίξει, αλλά το ξέχασαν… Ομως η σύγχρονη Βρετανία επέλεξε το Brexit.
Και στη χώρα μας, όπως σε όλα τα κρίσιμα ζητήματα, η κύρωση της Συνθήκης του Mάαστριχτ και η ένταξη στην ONE και στο ευρώ, αλλά τότε το ΠΑΣΟΚ του Σημίτη φρόντισε να αφήσει την κοινωνία στο περιθώριο. Προφανώς, μας επηρεάζει αποφασιστικά και το γεγονός ότι θεωρούμε τη συμμετοχή μας στην Ε.Ε. ως πολιτικό πλεονέκτημα. Κι ακόμα πιο συγκεκριμένα ως μια εγγύηση για το ανοιχτό πρόβλημα εθνικής ασφάλειας, που αντιμετωπίζουμε λόγω του τουρκικού επεκτατισμού. Δυστυχώς, σήμερα η λαϊκή δυσαρέσκεια είναι παντού.
Την ημέρα που η Ευρώπη θα βρεθεί αντιμέτωπη με μια σοβαρή κρίση -είχε εξηγήσει ο Μίλτον Φρίντμαν- θα έλθουν και πάλι στην επιφάνεια οι εθνικοί εγωισμοί και το κοινό νόμισμα θα εμποδίσει τις απαραίτητες προσαρμογές που θα πρέπει να γίνουν σε κάθε χώρα. Το οικοδόμημα θα καταρρεύσει, μιας και οι χώρες της ευρωζώνης δεν θα έχουν την πολιτική, κοινωνική, πολιτιστική και γλωσσική ομοιογένεια που έχουν οι αμερικανικές Πολιτείες. Ολοι θα καταλάβουν -αλλά θα είναι πολύ αργά- ότι δεν μπορεί να υπάρξει νομισματική ένωση χωρίς πολιτική ένωση, ότι δεν μπορεί να υπάρξει ευρώ χωρίς ευρωπαϊκή κυβέρνηση.
Κι όμως, μέχρι πριν από την κρίση χρέους, το ευρώ έμοιαζε το καλύτερο νόμισμα του κόσμου· το πιο φρόνιμο, το καλύτερα προστατευμένο. Οι τράπεζες της ευρωζώνης δεν υπέφεραν από τα προβλήματα των αγγλοσαξονικών και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα έκανε καταπληκτική δουλειά! Χάρη στην ασπίδα του ευρώ, οι οικονομίες της Γερμανίας, της Γαλλίας και των χωρών-δορυφόρων τους είχαν γλιτώσει από τις άγριες και καταστρεπτικές υποτιμήσεις της Ιταλίας και της Ισπανίας – που σκοτώνουν το εμπόριο. Αμέτρητες ήταν οι χώρες που χτυπούσαν την πόρτα του ευρώ για να επωφεληθούν και εκείνες από αυτή την όαση ειρήνης. Να όμως που σήμερα η ασπίδα μετατράπηκε σε ρομφαία.
Αν η Ευρώπη διέρχεται σήμερα κρίση, αυτό οφείλεται στο ευρώ. Και δεν πρόκειται για κρίση, αλλά για κρίσεις: κρίση δημοσιονομική, που μεταλλάχθηκε σε τραπεζική και κρίση χρέους, όπως δείχνει το παράδειγμα της Ελλάδας. Κρίση ανταγωνιστικότητας, που, εκτός από την ελληνική, απειλεί ευθέως μια χώρα σαν την Ισπανία – από το 1998 ώς το 2008 οι μισθοί στη χώρα αυτή αυξήθηκαν κατά 50% σε σχέση με μόλις 25% στη Γερμανία. Κρίση θεσμική, αφού η ανεξέλεγκτη αύξηση των ελλειμμάτων ενταφίασε οριστικά το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης, το οποίο υποτίθεται ότι θα έδινε την εγγύηση μια σώφρονος οικονομικής πολιτικής στην ευρωζώνη.
Η Συμφωνία του Μάαστριχτ τα είχε προβλέψει όλα, εκτός από το πιο σημαντικό: ποιοι μηχανισμοί αλληλεγγύης πρέπει να ενεργοποιηθούν όταν μια χώρα της ευρωζώνης βρεθεί στο χείλος της χρεοκοπίας και απειλεί και τις υπόλοιπες. Κάπως έτσι αποφασίστηκε και η εμπλοκή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Πρόκειται για ένα διπλό εξευτελισμό για την Ευρώπη. Πρώτον, επειδή δεν μπόρεσε να λύσει μόνη της το πρόβλημα. Δεύτερον, επειδή ζήτησε τη βοήθεια του ΔΝΤ, στο οποίο τη μεγαλύτερη συνεισφορά έχουν οι Ηνωμένες Πολιτείες. Η Αμερική κλήθηκε έτσι να βοηθήσει ένα νόμισμα το οποίο υποτίθεται ότι θα ανταγωνιζόταν και κάποια στιγμή μάλιστα θα εκθρόνιζε το δολάριο.
Πρόκειται, τέλος, για μια κρίση ταυτότητας. Αντί να φέρει πιο κοντά τις χώρες που το υιοθέτησαν, το ευρώ αυξάνει το χάσμα μεταξύ τους. Οι Γάλλοι πολιτικοί καταγγέλλουν τον εγωισμό της γερμανικής οικονομικής πολιτικής, οι Γερμανοί χαρακτηρίζουν τους Ελληνες «απατεώνες και τεμπέληδες» και οι Ελληνες επικαλούνται το σκοτεινό παρελθόν της Γερμανίας για να εξηγήσουν την αδιαλλαξία του Βερολίνου.
Αυτό που κρατάει σήμερα το ευρώ στη ζωή -και εμάς εγκλωβισμένους σε αυτό- είναι η σύνθετη διαδικασία που θα χρειαζόταν για την κατάργησή του και την επιστροφή των εθνικών νομισμάτων. Το βέβαιο είναι ότι βρισκόμαστε μακριά από την «υπέροχη κοινή μας τύχη», την οποία μάς είχαν υποσχεθεί! Και το επίσης βέβαιο είναι ότι ο Μίλτον Φρίντμαν άξιζε το βραβείο Νομπέλ με το οποίο τιμήθηκε.
Μπορεί να υπάρχουν φαινομενικά απλές εξηγήσεις για τους λόγους που φθάσαμε στη χώρα μας στην πλέον επώδυνη μεταπολιτευτικά οικονομική κρίση. Ή να διεξάγονται ατέρμονες συζητήσεις για το πώς θα βγούμε από αυτήν και τι συνέπειες θα έχει στο εγγύς και στο απώτερο μέλλον. Πέραν όμως των ολέθριων σφαλμάτων που διαπράξαμε, η χώρα μας είναι ένα από τα θύματα της λεγόμενης «παγκοσμιοποίησης» που αποκάλυψε της ενδημικές αδυναμίες της ενωμένης Ευρώπης.
Η Ελλάδα, επομένως, είναι μέρος της κρίσης και όχι ένα κατά περίπτωση πρόβλημα – όσο οξύ κι αν έχει καταστεί. Το ουσιαστικό πρόβλημα είναι οι μορφές που έχει πάρει σήμερα το καπιταλιστικό σύστημα. Το ερώτημα δεν είναι η κρίση ή η αλυσίδα των κρίσεων του συστήματος, αλλά κάτι πολύ πιο ανησυχητικό: γνωρίζει άραγε ο καπιταλισμός πού οδηγείται σήμερα; Η απάντηση είναι πως ουδείς γνωρίζει. Οικονομία, Ιστορία, κοινωνία, ειρήνη και πολιτισμός συνδέονται τόσο στενά μεταξύ τους, ώστε είναι αδύνατον να ορίσει κανείς τι προηγείται και τι έπεται, ή -πιο σωστά- τι θα έπρεπε να προηγείται και τι να έπεται.