Η Τουρκία μετά την αποτυχία του πραξικοπήματος

Νέα Κρήτη

Εκείνη την ταραγμένη νύχτα της 15^ης προς την 16^η Ιουλίου, όταν η ζυγαριά είχε κλίνει προς την πλευρά του, ο Ερντογάν είχε από το αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης χαρακτηρίσει το πραξικόπημα «δώρο Θεού για να εκκαθαρισθούν πλήρως οι ένοπλες δυνάμεις». Τα όσα ακολούθησαν αποδεικνύουν πως εννοούσε απολύτως όσα είπε.

Του Σταύρου Λυγερού

Πάνω από 10.000 στρατιωτικοί, αστυνομικοί, στελέχη των μυστικών υπηρεσιών, δικαστές, εκπαιδευτικοί και άλλοι δημόσιοι λειτουργοί έχουν συλληφθεί και άλλες 50.000 έχουν απομακρυνθεί από τις θέσεις τους. Η χώρα κηρύχθηκε σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, γεγονός που δίνει στον πρόεδρο και στην κυβέρνηση υπερεξουσίες. Ταυτοχρόνως αποφασίσθηκε και η άρση ισχύος της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα για να μην υπάρχουν νομικά εμπόδια.

Το κυνήγι μαγισσών, πάντως, συνεχίζεται αμείωτο. Εάν πιστέψουμε ένα βαρυσήμαντο και καθόλου τυχαίο άρθρο του διευθυντή της Χουριέτ, στο στόχαστρο του Ερντογάν πιθανότατα θα βρεθεί και ο επικεφαλής της ΜΙΤ (μυστικές υπηρεσίες) Φιντάν, άλλοτε έμπιστος του Τούρκου προέδρου.

Στο άρθρο αναφέρεται ότι ο Φιντάν είχε πληροφορίες για το επικείμενο πραξικόπημα από τις 3.00 το μεσημέρι, ήλθε σε επαφή με τον αρχηγό των ενόπλων δυνάμεων, αλλά απέφυγε να ενημερώσει τον Ερντογάν. Όταν, μάλιστα, αυτός το βράδυ πληροφορήθηκε από τον γαμβρό του ότι υπήρχαν τανκς στους δρόμους, προσπάθησε να επικοινωνήσει με τον αρχηγό της ΜΙΤ, αλλά αυτός δεν του απαντούσε. Δεν είναι, βεβαίως, τυχαίο ότι ο Τούρκος πρόεδρος δήλωσε δημοσίως πως υπήρχαν κενά στις μυστικές υπηρεσίες, προαναγγέλλοντας ριζικές αλλαγές και σ' αυτό το επίπεδο.

Ο Ερντογάν εμφανίζει τις εκκαθαρίσεις και τα έκτακτα μέτρα σαν αναγκαία για το ξήλωμα του "παράλληλου κράτους" που είχε συγκροτήσει η αδελφότητα του Γκιουλέν. Στην πραγματικότητα, η κυβέρνηση συλλαμβάνει όσα στελέχη των τουρκικών κρατικών μηχανισμών υποψιάζεται ότι μπορεί να στραφούν εναντίον της και απολύει όλους όσους δεν είναι υποστηρικτές του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης.

Τέτοιοι δεν είναι μόνο τα μέλη της αδελφότητας του Γκιουλέν. Είναι και κεμαλιστές και φιλελεύθεροι. Προφανώς, οι σχετικές λίστες είχαν συνταχθεί εδώ και κάποιον καιρό, ακριβώς επειδή οι εκκαθαρίσεις ήταν προαποφασισμένες και όχι αποτέλεσμα του πραξικοπήματος. Το αποτυχημένο πραξικόπημα, όμως, διαμόρφωσε το κλίμα που επιτρέπει στον Ερντογάν άμεσες και μαζικές εκκαθαρίσεις. Αυτό το νόημα είχε η προαναφερθείσα δήλωσή του και δεν είναι ένδειξη πως το πραξικόπημα στήθηκε από τον ίδιο, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι.

Ο Τούρκος πρόεδρος δεν είναι νεοοθωμανός μόνο όσον αφορά την ιδεολογία του. Είναι νεοοθωμανός και σ' ότι αφορά την αντίληψή του για την εξουσία. Δεν αντιλαμβάνεται τον ρόλο του με δυτικούς όρους, ως διαχειριστή της εξουσίας που πρέπει να στηρίζεται σε θεσμούς και συναίνεση. Τον αντιλαμβάνεται με όρους καθεστώτος και επιβολής. Αυτή είναι, άλλωστε, η παράδοση στην Τουρκία.

Επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας φορέας της εξουσίας ήταν ο σουλτάνος. Μετά την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας, ήταν ο Κεμάλ. Όταν μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο η Τουρκία έγινε μέλος του ΝΑΤΟ και συνδέθηκε οργανικά με τη Δύση, υποχρεώθηκε να υιοθετήσει τον κοινοβουλευτισμό. Επειδή δεν μπορούσε να υπάρχει προσωποπαγής εξουσία, θεματοφύλακας και εγγυητής του καθεστώτος ήταν η κεμαλική στρατογραφειοκρατία με πυρήνα το Γενικό Επιτελείο.

Λόγω του τρόπου ίδρυσης και συγκρότησης της Τουρκικής Δημοκρατίας, οι αξιωματικοί είχαν υψηλό κύρος στους κόλπους της τουρκικής κοινωνίας. Η πλειονότητα των πολιτών και το ίδιο το πολιτικό σύστημα θεωρούσαν τις ένοπλες δυνάμεις ένα είδος θεματοφύλακα και εγγυητή του κράτους. Γι' αυτό και δεν εκδηλώθηκε η παραμικρή λαϊκή αντίδραση στις τέσσερις φορές που μεταπολεμικά ο στρατός με τα όπλα ή απλώς με ένα διάβημα ανέτρεψε εκλεγμένη κυβέρνηση (1960, 1971, 1980 και 1997).

Οι σκηνές οπαδών του Ερντογάν να ξυλοκοπούν στρατιωτικούς και να διαπομπεύουν ανώτατους αξιωματικούς δεν καταρράκωσε μόνο το κύρος των ενόπλων δυνάμεων. Σημειολογικά συνιστά την ολοκλήρωση της διαδικασίας που άρχισε το 2002. Όλα δείχνουν ότι ο κύκλος της κεμαλικής Τουρκίας κλείνει.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο νεοοθωμανικός όχλος δεν περιορίσθηκε σε βιαιοπραγίες εναντίον των πραξικοπηματιών. Εκφράζοντας την ιδεολογική ροπή του επιτέθηκε και εναντίον Κούρδων και Αλεβιτών. Επιθέσεις δέχθηκαν και γυναίκες "άσεμνα" ντυμένες, αλλά και άνδρες που έπιναν αλκόολ. Μπορεί οι επιθέσεις αυτές να μην ήταν οργανωμένες και συστηματικές, αλλά δείχνουν την τάση.

Χωρίς, βεβαίως, να το ομολογεί, για να εδραιώσει το καθεστώς του ο Ερντογάν κατά μία έννοια επαναφέρει ατύπως την οθωμανική αρχή που διαχώριζε τους υπηκόους του σουλτάνου σε πιστούς και απίστους. Οι πολίτες πρώτης κατηγορίας (οι σύγχρονοι πιστοί) είναι οι οπαδοί των νεοοθωμανών. Όλοι οι άλλοι είναι δεύτερης κατηγορίας πολίτες, ένα είδος σύγχρονων απίστων.

Όλα άρχισαν το 2002 με την εκλογική νίκη και τον σχηματισμό κυβέρνησης από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Αυτό ουσιαστικά οδήγησε σ' ένα είδος δυαδικής εξουσίας. Με τη βοήθεια της αδελφότητας του Γκιουλέν η κυβέρνηση κέρδισε τον εσωτερικό πόλεμο εναντίον της κεμαλικής στρατογραφειοκρατίας, η οποία αρχικά κατείχε το κράτος, αλλά σταδιακά έχασε τον έλεγχο κρίσιμων κρατικών μηχανισμών.

Τότε, ο Ερντογάν θεώρησε πως ήταν η ώρα να ξεδιπλώσει την πολιτική ατζέντα του:

• Πρώτον, άρχισε να συγκεντρώνει την εξουσία στα χέριά του με τη μετατροπή του πολιτεύματος σε προεδρικό, δεδομένου ότι είχε εντωμεταξύ (2014) εκλεγεί Πρόεδρος Δημοκρατίας με 52%. Με άλλα λόγια, επιχειρεί να αναδειχθεί σ' ένα είδος σύγχρονου σουλτάνου. Μέχρι τώρα, οι κοινοβουλευτικοί συσχετισμοί τον είχαν εμποδίσει, αλλά το κλίμα που έχει διαμορφώσει η αποτυχία του πραξικοπήματος του ανοίγουν τον δρόμο.
• Δεύτερον, δημιούργησε τα προηγούμενα χρόνια μία συνδεδεμένη με τον ίδιο και το καθεστώς του επιχειρηματική τάξη προερχόμενη από τους κόλπους του πολιτικού Ισλάμ.
• Τρίτον, προωθεί σταδιακά αλλά αποφασιστικά την ισλαμοποίηση της δημόσιας ζωής. Οι αλλαγές που συντελούνται προς αυτή την κατεύθυνση την τελευταία δεκαετία στην Τουρκία είναι εμφανείς και αναμένεται η τάση αυτή να προσλάβει προσεχώς πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις. Ο Ερντογάν, άλλωστε, έχει μετατρέψει τις μάζες των οπαδών του σε όπλο για την προώθηση της ατζέντας του.
• Τέταρτον, άρχισε να προωθεί τη μετατροπή της Τουρκίας σε ηγεμόνα του μεταοθωμανικού χώρου και σε περιφερειακή δύναμη. Ναι μεν θα διατηρήσει τους δεσμούς της με τις ευρωατλαντικές δομές, αλλά θα παίζει για λογαριασμό της, αυτονομούμενη από τη Δύση. Είναι ακριβώς αυτή η τάση του Ερντογάν που υποχρέωσε τις ΗΠΑ να αντικαταστήσουν τους επαίνους με ολοένα και πιο έντονες επικρίσεις.

Η στροφή της αδελφότητας του Γκιουλέν εναντίον του Ερντογάν, που οδήγησε σε έναν εμφύλιο στους κόλπους του πολιτικού Ισλάμ, δεν είναι άσχετη με τον διογκούμενο αυταρχισμό του επίδοξου σουλτάνου. Κυρίως, όμως, αντανακλούσε την προσπάθεια της Ουάσιγκτον να τον αποδυναμώσει πολιτικά. Έτσι προέκυψαν οι εναντίον του έρευνες και κατηγορίες για διαφθορά.

Η επίθεση που δέχθηκε ήταν για τον Ερντογάν αιτία πολέμου. Πράγματι, άρχισε τις εκκαθαρίσεις και τους διωγμούς εναντίον των Γκιουλενιστών, στους οποίους και οφείλει την πολιτική επιβίωσή του στη δύσκολη δεκαετία 2002-2012. Δεν τους αντιμετωπίζει μόνο ως εσωτερικούς αντιπάλους της εξουσίας του. Τους αντιμετωπίζει και σαν μακρύ χέρι της αμερικανικής πολιτικής.

Ο Ερντογάν δεν ξεχνάει πως από τον περασμένο Μάρτιο υπάρχουν αμερικανικά δημοσιεύματα που σχεδόν ωθούσαν σε πραξικόπημα. Ας σημειωθεί ότι από τον Μάρτιο οι Αμερικανοί στρατιωτικοί στη βάση του Ιντσιρλίκ έχουν στείλει τις οικογένειές τους στις ΗΠΑ.

Όταν ο Τούρκος πρόεδρος κατονομάζει ως υποκινητή του πραξικοπήματος τον Γκιουλέν, εμμέσως δείχνει την Ουάσιγκτον. Ένας υπουργός του κατηγόρησε ανοικτά τους Αμερικανούς. Στη συνέντευξή του στο Αλ Τζαζίρα, άλλωστε, και ο ίδιος έκανε σχετικό υπαινιγμό, δηλώνοντας πως και πιθανόν να υπάρχει ανάμιξη ξένων χωρών στην οργάνωση του πραξικοπήματος. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται και οι έντονες πιέσεις του προς τις ΗΠΑ να εκδώσουν στην Τουρκία τον αυτοεξόριστο στην Πενσυλβάνια ιμάμη.

Το ρήγμα στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις μοιάζει αγεφύρωτο. Καθοριστικό ρόλο για την πρόκλησή του έπαιξε το Κουρδικό. Οι νεοοθωμανοί αντιτάχθηκαν στη δημιουργία ντε φάκτο κουρδικού κράτους στο βόρειο Ιράκ. Τελικώς, όμως, το αποδέχθηκαν, επειδή εκεί κυριαρχεί ο Μπαρζανί, με τον οποίο έχουν βρει πεδίο συνεννόησης.

Δεν ισχύει το ίδιο με το πρόπλασμα κουρδικού κράτους που έχει δημιουργηθεί στη βόρειο Συρία. Πρωτίστως, επειδή εκεί κυριαρχεί το τοπικό παρακλάδι του PKK. Με την κατάληψη, μάλιστα, περιοχών που μέχρι τώρα χώριζαν τα τρία κουρδικά καντόνια, το σενάριο-εφιάλτης για την Τουρκία αρχίζει να γίνεται πραγματικότητα.

Λόγω του αποτελεσματικού αγώνα τους εναντίον του Ισλαμικού Κράτους, αλλά και σχεδιασμών για επανασχεδιασμό της ευρύτερης περιοχής, οι Κούρδοι της Συρίας έχουν κερδίσει την υποστήριξη όχι μόνο της Ρωσίας, αλλά και των Αμερικανών. Προ καιρού, ο Ερντογάν είχε φθάσει στο σημείο να θέσει στον πρόεδρο Ομπάμα το απειλητικό δίλημμα: ή με την Τουρκία ή με τους Κούρδους της Συρίας. Ο εκβιασμός του έπεσε στο κενό, αλλά το ρήγμα στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις βάθυνε περαιτέρω.

Το Κουρδικό ήταν και ο αποφασιστικός παράγοντας που υποχρέωσε τον Τούρκο πρόεδρο να κλείσει τα μέτωπα με τη Ρωσία και το Ισραήλ, αλλά και να αναζητήσει μυστικό δίαυλο συνεννόησης με τον Άσαντ. Προσπαθεί απεγνωσμένα να αλλάξει τον δυσμενή για την Τουρκία συσχετισμό δυνάμεων που έχει διαμορφωθεί στο συριακό μέτωπο. Για την εμπλοκή του εκεί ταιριάζει γάντι η παροιμία «πήγε για μαλλί και βγήκε κουρεμένος».

Το τελευταίο διάστημα είχαν πολλαπλασιασθεί όσοι στην Τουρκία κατηγορούσαν τον Ερντογάν όχι μόνο για αυταρχισμό και για σταδιακή ισλαμοποίηση, αλλά και για τυχοδιωκτικές κινήσεις στο Συριακό. Ειδικά οι κεμαλιστές αξιωματικοί εξέφραζαν τον φόβο πως θα καταστεί αναπόφευκτη η ίδρυση ελεγχόμενου από το ΡΚΚ άτυπου κουρδικού κράτους στη βόρειο Συρία. Το ενδεχόμενο αυτό υπερβαίνει τα όρια ανοχής των Τούρκων, επειδή θεωρείται πρώτο βήμα για τον διαμελισμό της χώρας τους.

Η συνάντηση Πούτιν-Ερντογάν τον Αύγουστο προδιαγράφει μία γεωπολιτική μετατόπιση της Τουρκίας. Θεωρώντας σε μεγάλο βαθμό ότι οι Αμερικανοί τουλάχιστον ενθάρρυναν το πραξικόπημα και αντιμετωπίζοντας το κύμα των ευρωπαϊκών επικρίσεων για κατάλυση του Κράτους Δικαίου, ο "σουλτάνος" τείνει να απομακρυνθεί από τη Δύση και να προσεγγίσει τη Ρωσία. Η Μόσχα άλλο που δεν θέλει και γι' αυτό ανταποκρίνεται στα ανοίγματά του. Δεν αναμένεται, όμως, να αλλάξει πολιτική στο Συριακό.

Μετεωριζόμενος ανάμεσα στη Δύση, στη Ρωσία και στον βάλτο της Μέσης Ανατολής ο Ερντογάν εισέρχεται σε ολισθηρό δρόμο. Είναι ενδεικτικό ότι η Ουάσιγκτον έφθασε στο πρωτοφανές σημείο να απειλήσει την Τουρκία με αποπομπή από το ΝΑΤΟ! Δεν πρόκειται να φθάσει μέχρι εκεί, αλλά είναι καθαρό πως θα περιμένει τον Ερντογάν στη γωνία. Επειδή, μάλιστα, οι μαζικές εκκαθαρίσεις αποδυναμώνουν και τα ερείσματα τους στον τουρκικό κρατικό μηχανισμό, πιθανότατα οι Αμερικανοί να χρησιμοποιήσουν το κουρδικό χαρτί για να υπονομεύσουν τον "σουλτάνο".

Από αυτή την κόντρα δεν θα μείνει αλώβητη ούτε η έτσι κι αλλιώς ασθμαίνουσα τουρκική οικονομία. Ο Ερντογάν κατάφερε από το 2002 να κερδίσει 10 συνεχείς εκλογικές μάχες όχι μόνο επειδή ο νεοοθωμανισμός του εξέφρασε ιδεολογικά τη "βαθιά Τουρκία", αλλά και επειδή εξασφάλισε από τότε μέχρι το 2015 κατά μέσο όρο 5% ρυθμό ανάπτυξης της τουρκικής οικονομίας και εντυπωσιακή βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των Τούρκων.

Η Δύση γνωρίζει άριστα πώς να χρησιμοποιεί το όπλο της οικονομικής αποσταθεροποίησης. Πολύ περισσότερο όταν υπάρχουν και πραγματικοί λόγοι ανησυχίας. Ήδη η Standard and Poors υποβάθμισε την τουρκική οικονομία, γεγονός που ο Ερντογάν κατήγγειλε σαν πολιτική ενέργεια.

Αν και οι Ευρωπαίοι επιθυμούν να μην τιναχθεί στον αέρα η ευρωτουρκική συμφωνία του περασμένου Μαρτίου για το προσφυγικό-μεταναστευτικό, δεν μπορούν να κάνουν τα στραβά μάτια. Πληθαίνουν ολοένα και περισσότερο, άλλωστε, οι φωνές που υποστηρίζουν ότι η Τουρκία είναι ασύμβατη με τις ευρωπαϊκές αρχές και ως εκ τούτου πρέπει να δοθεί ένα τέλος στο υποκριτικό παιχνίδι των διαπραγματεύσεων για την ένταξή της.

Οι εξελίξεις καθιστούν απίθανο και το ενδεχόμενο να καταργηθεί η βίζα για τους Τούρκους που επισκέπτονται στην ΕΕ, γεγονός που πιθανότατα θα οδηγήσει σε αδρανοποίηση την ευρωτουρκική συμφωνία για το προσφυγικό-μεταναστευτικό. Ως συνέπεια, θα προκληθεί ένα νέο κύμα προσφύγων-μεταναστών προς την Ελλάδα; Τις τελευταίες ημέρες ο αριθμός των αφίξεων στα ελληνικά νησιά ανεβαίνει αρκετά, αλλά με τον βαλκανικό διάδρομο κλειστό δεν πρόκειται να ξαναδούμε το τσουνάμι του 2015.