Γιατί απέτυχε το πραξικόπημα στην Τουρκία;

Νέα Πολιτική

του Ιπποκράτη Δασκαλάκη*

Οι σταδιακές αποκαλύψεις που έρχονται στο φως της δημοσιότητας από τη γειτονική Τουρκία φαίνεται ότι ανατρέπουν την αρχική εντύπωση ότι το πρόσφατο πραξικόπημα υπήρξε μια ενέργεια, αν όχι υποκινούμενη (προβοκάτσια), τουλάχιστον αφεθείσα να εκδηλωθεί από το «σουλτάνο» και τους σκοτεινούς μηχανισμούς του.

Η γρήγορη κατάρρευση του πραξικοπήματος, οι αθρόες συλλήψεις και οι άμεσες απομακρύνσεις χιλιάδων κρατικών λειτουργών (μέχρι στιγμής γίνεται αναφορά σε τουλάχιστον 25.000 άτομα) πυροδότησαν φήμες για μια προσχεδιασμένη από το καθεστώς κίνηση ώστε να προχωρήσει σε σαρωτικές αλλαγές και πλήρη έλεγχο του στρατεύματος και του κρατικού μηχανισμού. Αναμφισβήτητα η συντριβή της απόπειρας ενισχύει τη θέση του «σουλτάνου» τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα. Λογική επίσης και η εκδοχή ότι ενδεχομένως οι μυστικές υπηρεσίες να είχαν πληροφορίες για την προετοιμασία μιας παρόμοιας κίνησης και να παρακολουθούσαν για ικανό χρονικό διάστημα τους συνωμότες χωρίς να επεμβαίνουν ώστε να μεγιστοποιήσουν εν συνεχεία τον αριθμό των συλλαμβανομένων και να εξασφαλίσουν τη συλλογή επαρκών ενοχοποιητικών στοιχείων. Δύσκολα όμως θα έφθαναν στο σημείο να επιτρέψουν την εκδήλωση του κινήματος ριψοκινδυνεύοντας την ίδια τους, φυσική και πολιτική επιβίωση, με στόχο να μεγιστοποιήσουν τα οφέλη τους.

Οι αποκαλύψεις που σταδιακά έρχονται στο φως της δημοσιότητας δίνουν απάντηση και στο εύλογο ερώτημα της μη στόχευσης του κέντρου βάρους του ΑΚΡ, δηλαδή αυτού του ιδίου του Προέδρου Ερντογάν. Οι συνωμότες προσπάθησαν με επίλεκτες δυνάμεις και χρήση εναερίων μέσων να εξουδετερώσουν τον «σουλτάνο» ο οποίος τελικά διέφυγε με χρονική διαφορά λίγων λεπτών, βασιζόμενος σε έγκαιρη προειδοποίηση αλλά και το σθένος και μαχητικότητα της καλά οργανωμένης πολυπρόσωπης προσωπικής φρουράς του. Επίσης οι αριθμοί των εμπλεκομένων, η πανσπερμία των μονάδων που συμμετείχαν δείχνουν ότι εκδηλώθηκε μια οργανωμένη κίνηση ανατροπής του καθεστώτος παρά την ύπαρξη πληθώρας σφαλμάτων τα οποία συνήθως εκ των υστέρων εντοπίζονται και τυγχάνουν κριτικής εκ του ασφαλούς. Μια όμως ανάλογη στάση που επιφέρει ολονύκτιες συγκρούσεις με 300 περίπου νεκρούς σε Άγκυρα και Κωνσταντινούπολη και παράλληλα κλονίζει την εικόνα της χώρας διεθνώς δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως πραξικόπημα «οπερέτα» ή να αποδοθεί στη σατανική πανουργία του πανίσχυρου Τούρκου Προέδρου.

Στατιστικά, η μειονότητα των στρατιωτικών πραξικοπημάτων επιτυγχάνει την ανατροπή της υφιστάμενης κυβερνήσεως καίτοι στην περίπτωση της Τουρκίας είχαμε συνηθίσει στην αποτελεσματικότητα των στρατιωτικών επεμβάσεων(κλασσικών και μη: 1960, 1980, 1997). Στις προαναφερθείσες όμως περιπτώσεις οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις έδρασαν ως συντεταγμένο σύνολο και ως επί το πλείστον υπό την φυσική τους ηγεσία. Στη σημερινή περίπτωση η ηγεσία, καίτοι όμηρος των στασιαστών, παρέμεινε πιστή στην κυβέρνηση ενώ οι αμφιταλαντευόμενοι ανώτατοι αξιωματικοί σταδιακά έκλειναν υπέρ της νομιμότητας. Η απόπειρα εκδηλώθηκε από περιορισμένη μερίδα του στρατεύματος που μάλλον ευελπιστούσε ότι η δυναμική των εξελίξεων θα συμπαρέσυρε και άλλες μονάδες και περισσότερα στελέχη. Παρά τις διώξεις, συλλήψεις, φυλακίσεις, διαπομπεύσεις και απομακρύνσεις, με διάφορα προσχήματα, μεγάλου αριθμού αξιωματικών την προηγηθείσα περίοδο διακυβέρνησης του ΑΚΡ, η πλειονότητα των στελεχών καριέρας, γαλουχημένοι στις αρχές του κεμαλισμού, βλέπουν με δυσπιστία την ισλαμική άνοδο. Εντούτοις σημαντικός αριθμός στελεχών, παρά την αρνητική προδιάθεση του έναντι των ισλαμιστών του Ερντογάν, έχει αποδεχθεί την επικυριαρχία του ΑΚΡ και θεωρεί ως επικίνδυνο ακροβατισμό κάθε προσπάθεια πολιτικής εκτροπής.

Στην απόπειρα του πραξικοπήματος συμμετείχαν σχετικά ολιγάριθμες, για τα τουρκικά δεδομένα, δυνάμεις σε μια προσπάθεια τηρήσεως της μεγαλύτερης δυνατής μυστικότητας και μη αποκάλυψης των σχεδίων. Φαίνεται ότι ο στόχος του αιφνιδιασμού επιτεύχθηκε σε μεγάλο βαθμό. Όμως οι στασιαστές της 15ης Ιουλίου όχι μόνο απέτυχαν να εξουδετερώσουν το βασικό τους στόχο με την καταδρομική ενέργεια στην Αλικαρνασσό, αλλά επέδειξαν διστακτικότητα και στην προσπάθεια ελέγχου κομβικών κυβερνητικών κτιρίων και σημείων. Πιθανόν να υποεκτίμησαν την αντίδραση των σωμάτων ασφαλείας που υπερασπίζονταν καίρια σημεία ή ακόμη και να έδειξαν μια μοιραία αρχική αυτοσυγκράτηση στην προσπάθεια αποφυγής μιας αδελφοκτόνου σύρραξης. Αντίθετα φαίνεται ότι υπερεκτίμησαν το ψυχολογικό αποτέλεσμα των τεθωρακισμένων μονάδων στους καλά εξοπλισμένους και κυρίως αποφασισμένους υπερασπιστές  των κυβερνητικών κτιρίων. Η εκδήλωση του πραξικοπήματος γρήγορα εκφυλίστηκε και αντί για εκδήλωση αποφασιστικών ενεργειών (αναπόφευκτα αιματηρών) οδηγήθηκε σε μια σειρά συγκρούσεων φθοράς μεταξύ ολιγάριθμων στρατιωτικών τμημάτων των στασιαστών και των υποδεέστερων σε μαχητική ισχύ αλλά πολυπληθέστερων και αποφασισμένων σωμάτων ασφαλείας.

Άρα, η χαμηλή συμμετοχή μονάδων στο κίνημα με παράλληλη διστακτικότητα ενεργειών και μια αποτυχημένη «χειρουργική» επέμβαση είναι από τους κυριότερους λόγους που οδήγησαν σε αποτυχία το κίνημα. Επιπλέον στις ενέργειες των στασιαστών φαίνεται ότι υπήρξε φτωχός συντονισμός και έλλειψη εναλλακτικών λύσεων, γεγονότα που πιθανόν να οφείλονται σε μια βεβιασμένη εκδήλωση του πραξικοπήματος ή στην για λόγους μυστικότητας, περιορισμένη προετοιμασία και συμμετοχή. Η διαφυγή του Προέδρου από το ξενοδοχείο στην Αλικαρνασσό απέδειξε ότι οι συνωμότες δεν διέθεταν (ή δεν μπόρεσαν να εφαρμόσουν) μια αξιόπιστη εναλλακτική λύση σε περίπτωση αποτυχίας της καταδρομικής ενέργειας. Η μάλλον εσκεμμένη διάδοση φημών για αυτομόληση του Προέδρου ίσως προς στιγμή να δημιούργησε κλίμα ανησυχίας στους οπαδούς του αλλά η τηλεοπτική του επανεμφάνιση, μετά το πρώτο τρίωρο αμφιβολιών, αναπτέρωσε το ηθικό τους και την αγωνιστική τους διάθεση καταρρακώνοντας αντίθετα αυτή των στασιαστών.

Στα μέσα ενημέρωσης, ως κύριος λόγος της αποτυχίας του πραξικοπήματος, προβάλλει η αποφασιστική κινητοποίηση των οπαδών του ΑΚΡ που περικύκλωσαν τις στρατιωτικές μονάδες των στασιαστών. Οπωσδήποτε η εντυπωσιακή λαϊκή παρουσία στους δρόμους και σε κομβικά σημεία, συνετέλεσε στη σταδιακή κάμψη των στασιαστών και στην παράδοση τους. Η αντίδραση του Ερντογάν προβάλλεται ως μια απάντηση «υβριδικού» τύπου στο «παλαιομοδίτικου» τύπου στρατιωτικό πραξικόπημα που ανεπιτυχώς επιχειρήθηκε. Ορισμένοι μάλιστα φτάνουν να διακηρύσσουν, μάλλον υπεραπλουστευμένα, την απόλυτη κυριαρχία των λαϊκών μαζών κατάλληλα υποκινούμενων από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αναμφισβήτητη η επιρροή τους αλλά  όπως κάθε μέσο έτσι και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπόκεινται σε αντίμετρα. Ακατανόητη παραμένει η αβλεψία-ανικανότητα των στασιαστών να «φιμώσουν» τις εκπομπές μέσων μαζικής ενημέρωσης και τη λειτουργία του διαδικτύου καίτοι η τεχνολογία επιτρέπει αυτές τις ενέργειες με σχετική επιτυχία.

Ίσως όμως ο κύριος λόγος της αποτυχίας να έγκειται στην πανάρχαια αυτοπαγίδευση που διαχρονικά συνοδεύει πολιτικούς, στρατηγούς, συνωμότες που προσβλέπουν σε μια ευρεία αποδοχή (ή τουλάχιστον ευνοϊκή ουδετερότητα) των κινήσεων τους από τα λαϊκά στρώματα αλλά και από το προσωπικό των σωμάτων ασφαλείας και ενόπλων δυνάμεων. Κατηγορίες διαφθοράς, πολιτικές αστοχίες και διώξεις, κρατική ανικανότητα, κομματικό κράτος δεν επαρκούν πάντοτε για να ωθήσουν τα λαϊκά στρώματα σε αναζήτηση της συνταγματικής εκτροπής  ειδικά όταν υπάρχει μια σημαντική άνοδος του βιοτικού επιπέδου και μια γενικότερη ανακατανομή του πλούτου αλλά και της εξουσίας που διαχέεται σε ευρύτερα και επί χρόνια παραμελημένα κοινωνικά στρώματα.

Ο συνδυασμός όλων των παραπάνω λόγων και καταστάσεων οδήγησε σε αποτυχία το πραξικόπημα μέρους των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων.

* Υποστράτηγος εα, Διευθυντής Μελετών του ΕΛΙΣΜΕ