Οι πρώτοι Έλληνες λόγιοι στη Δύση*

Το Ποντίκι

του Ξενοφώντς Μπρουντζάκη

Χρυσολωράς - Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων - Βησσαρίων 

Μέρος Δεύτερο 

 

Ήδη από το δεύτερο ήμισυ του 14ου αιώνα, η πτώση της Κωνσταντινούπολης ήταν πλέον μια αναμενόμενη εξέλιξη – κάτι το αναπόφευκτο. Αρκετά χρόνια πριν από την πτώση της Βασιλεύουσας σημειώνεται μια έντονη φυγή Ελλήνων λογίων προς τη Δύση. Η Ιταλία υπήρξε ο πιο ελκυστικός προορισμός. 

 

Μανουήλ Χρυσολωράς 

Ένας από τους πρώτους και σημαντικότερος όλων ήταν ο Μανουήλ Χρυσολωράς, που δίδαξε την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας από το 1396 ώς το 1399. Η εκεί παρουσία του συντέλεσε αποφασιστικά στη διάδοση και εδραίωση των ελληνικών σπουδών στον δυτικό κόσμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα μαθήματά του παρακολουθούσε πολυπληθές κοινό, ανάμεσα στο οποίο και διάφορες σημαντικές προσωπικότητες της εποχής. Η παρουσία του Χρυσολωρά στη Φλωρεντία είχε ως αποτέλεσμα να αρχίσουν να διδάσκονται με τρόπο συστηματικό τα ελληνικά γράμματα. 

Πέρα από τη σημαντικότατη αυτήν πόλη που ήταν το κέντρο της Αναγέννησης, δίδαξε εξίσου επιτυχώς και σε άλλες πόλεις της Ιταλίας, όπως στην Παβία, το Μιλάνο, τη Ρώμη. Για τις ανάγκες της διδασκαλίας, ο Χρυσολωράς δίδασκε από χειρόγραφα και, για να μπορούν να μελετούν οι μαθητές του, συνέταξε τη Γραμματική του με τίτλο «Ερωτήματα», γιατί είχε γραφτεί με τη μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων – η οποία τελικά τυπώθηκε εκατό χρόνια μετά τον θάνατό του. Στα έργα του επίσης συγκαταλέγονται η «Σύγκρισις Παλαιάς και Νέας Ρώμης» (της Ρώμης με την Κωνσταντινούπολη) και μεταφράσεις στα λατινικά κλασικών έργων, όπως η «Πολιτεία» του Πλάτωνα και η «Οδύσσεια» του Ομήρου.

Τη Φλωρεντία την είχε επισκεφθεί, μάλιστα, έπειτα από πρόσκληση του ντόπιου μαικήνα Palla Strozzi με σκοπό να μελετήσει τη δημιουργία ενός κέντρου ανθρωπιστικών σπουδών εκεί. Τότε ο Χρυσολωράς ήταν διπλωματικός απεσταλμένος του αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγου στη Δύση για εξεύρεση βοήθειας εναντίον των Οθωμανών. «Ο Χρυσολωράς υπήρξε ο λόγιος που έδωσε την πρώτη σοβαρή ώθηση για την άνθηση των ελληνικών σπουδών στην Ιταλία. Αντιμετωπίζοντας τη Δύση όχι ως τον αντίποδα της Ανατολής, συνέβαλε στην πολιτισμική προσέγγιση των δύο μερών της διηρημένης χριστιανοσύνης» σημειώνει ο G. Gammelli. «Ως πρεσβευτής του Μανουήλ Β’, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι (1408), δώρισε εκ μέρους του αυτοκράτορα στο μοναστήρι του Αγίου Διονυσίου πολύτιμο ιστορημένο χειρόγραφο (σώζεται ώς σήμερα) που περιείχε έργα του Διονυσίου Αρεοπαγίτη».

Ο Χρυσολωράς υπήρξε αυτός που άνοιξε πρώτος τον δρόμο της Ιταλίας, έναν δρόμο που θα ακολουθούσαν αρκετοί από τους σημαντικότερους Βυζαντινούς λογίους, πράγμα που θα συνέβαινε αρκετά χρόνια αργότερα γιατί η ήττα του Βαγιαζίτ Α’ στη μάχη της Άγκυρας το 1402 έδωσε μια παράταση ζωής μερικών δεκαετιών στο κλονισμένο ήδη Βυζαντινό κράτος. Μετά την πτώση της Θεσσαλονίκης το 1430 και κυρίως μετά τη Σύνοδο της Φερράρας το 1439 σημειώνεται μαζική φυγή των Ελλήνων λογίων προς την Ιταλία. 

 

Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων

Ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, αν και έμεινε ελάχιστο διάστημα στη Φλωρεντία, ήταν ένας από τους Βυζαντινούς λογίους που αγαπήθηκε περισσότερο στη Δύση. Αυτό συνέβη το 1437-39, όταν συνόδευσε τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η’ στη Σύνοδο της Φερράρας - Φλωρεντίας. Στη διάρκεια της παραμονής του στη Φλωρεντία, η προσωπικότητα, η μόρφωση και η ευγλωττία του Πλήθωνα εντυπωσίασαν ιδιαιτέρως τους Ιταλούς ουμανιστές και μεταξύ αυτών και τον ηγεμόνα της Φλωρεντίας, Κοσμά των Μεδίκων. Στη διάρκεια αυτής της Συνόδου είχαν συγκεντρωθεί περί τους 700 Έλληνες και Λατίνους, οι οποίοι για ενάμιση χρόνο αντάλλασαν τις απόψεις τους. Εκεί, ο Γεμιστός, που επέλεξε για τον εαυτό του το παρώνυμο Πλήθων, ώστε να θυμίζει το όνομα Πλάτων, ήλθε σε επαφή με διαφόρους κύκλους που μελετούσαν τον Πλάτωνα. Τότε βρήκε την ευκαιρία να αναπτύξει λεπτομερώς το γιατί θεωρούσε τον Πλάτωνα ανώτερο του Αριστοτέλη. Μάλιστα, συνέγραψε πρόχειρα προς χάρη των συζητήσεων το « Περί ων Αριστοτέλης προς Πλάτωνα διαφέρεται». Από το έργο αυτό σώζονται τουλάχιστον 25 αντίγραφα, πράγμα που αποδεικνύει το μεγάλο ενδιαφέρον που προξένησε. Από αυτές τις συζητήσεις, οι λόγιοι της δυτικής Ευρώπης συνειδητοποίησαν τις διαφορές ανάμεσα στους δυο μεγάλους φιλοσόφους της αρχαιότητας. Ο Πλήθων υπήρξε από τους πρώτους ένθερμους υποστηρικτές - υπερασπιστές της φυσικής και πολιτισμικής συνέχειας του Ελληνισμού («εσμέν Έλληνες το γένος, ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί»). Επίσης συνέγραψε και το «Περί νόμων», ανοίγοντας έτσι μια σπουδαία συζήτηση με τον Πατριάρχη Γεννάδιο Σχολάριο, ο οποίος υποστήριζε αριστοτελικές απόψεις. 

 

Βησσαρίων

Μέλος της ίδιας αποστολής ήταν και ο μαθητής του Πλήθωνα, ο ουμανιστής λόγιος και κατοπινός καρδινάλιος Βησσαρίων, μία από τις σημαντικότερες μορφές του βυζαντινού και ιταλικού ουμανισμού στην κοσμοϊστορικής σημασίας εποχή της μετάβασης από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση. Ο Βησσαρίων, όπως και ορισμένοι άλλοι λόγιοι του Βυζαντίου, πίστευε ακράδαντα πως η μοναδική σωτηρία του Βυζαντίου ήταν η ενσωμάτωσή του στη Δύση. Έτσι υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της Ένωσης των Εκκλησιών και γι’ αυτό δέχτηκε τον τίτλο του καρδιναλίου και εγκαταστάθηκε στη Ρώμη. Μαζί με τον Πλήθωνα μυήθηκε στην πλατωνική φιλοσοφία, της οποίας αργότερα θα γίνει ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους στη Δύση. Κατά την περίπου πενταετή παραμονή του στον Μυστρά μπόρεσε να αντιληφθεί την κρισιμότητα της θέσης στην οποία βρισκόταν τότε ο βυζαντινός ελληνισμός κι εκεί αποκρυστάλλωσε τις απόψεις του για την απαραίτητη προσέγγιση με τη Δύση. Στη Σύνοδο της Φερράρας - Φλωρεντίας, ο Βησσαρίων αναδείχθηκε ως ο διαπρεπέστερος εκπρόσωπος των ενωτικών, αν και αρχικά ανήκε στην παράταξη των ανθενωτικών. Ο Βησσαρίων ήταν της άποψης ότι, θυσιάζοντας το θρησκευτικό μέρος της ταυτότητάς του, θα έσωζε την ελληνική και πολιτισμική του διάσταση. Για αυτόν, ο τουρκικός ζυγός απειλούσε την εθνική ταυτότητα των Ελλήνων επειδή τους στερούσε, μαζί με την πολιτική ανεξαρτησία, τη δυνατότητα της ελληνικής παιδείας και όχι της θρησκευτικής ελευθερίας (την οποία εξάλλου οι σουλτάνοι σέβονταν για τους αλλόθρησκους υπηκόους τους εφόσον αυτοί πλήρωναν τους φόρους τους). Ένα από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά του εγχειρήματα ήταν να εντάξει κατά τα πρότυπα του Θωμά Ακινάτη την πλατωνική φιλοσοφία στη χριστιανική σκέψη. 

* Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 1911 στις 07-04-2016