Η προετοιμασία για άμυνα της VIII μεραρχίας και η ιστορική νύχτα της 27ης προς 28η Οκτωβρίου 1940 στον τομέα ευθύνης της

Θέματα Ελληνικής Ιστορίας

γράφει ο Φιλίστωρ

Πρόλογος - Το ελληνικό αμυντικό δόγμα στα βόρεια σύνορα

Το Μεσοπολεμικό Ελληνικό αμυντικό δόγμα ως το καλοκαίρι του 1939 προετοίμαζε τις Ελληνικές ένοπλες δυνάμεις για μια πιθανή επίθεση από την Βουλγαρία, που παρέμενε η μοναδική σταθερά αναθεωρητική δύναμη στην περιοχή των Βαλκανίων. Όλα τα αμυντικά κονδύλια που είχαν εγκριθεί, διατέθηκαν για την οχύρωση της Ελληνοβουλγαρικής μεθορίου - την περίφημη γραμμή Μεταξά - μια αλυσίδα απόρθητων φρουρίων που λίγο έλειψε να σταματήσουν ακόμη και τις πανίσχυρες Γερμανικές τεθωρακισμένες μεραρχίες στην εισβολή του 1941. Για τον τομέα των συνόρων με την Αλβανία δεν υπήρχε πρόβλεψη αμυντικής θωράκισης καθώς η γειτονική χώρα, ασχέτως φιλοδοξιών και προθέσεων δεν αποτελούσε ρεαλιστικό επιθετικό κίνδυνο για την Ελλάδα.

Η Ήπειρος προμαχούσα έναντι της Ιταλικής απειλής

Αυτή η κατάσταση άλλαξε δραματικά μετά την εύκολη κατάληψη της Αλβανίας από την Ιταλία το καλοκαίρι του 1939. Παρά τις επίσημες Ιταλικές διαβεβαιώσεις για τις αγνές προθέσεις έναντι της Ελλάδας, το Γ. Ε. Σ. αμέσως ξεκίνησε μια προσπάθεια εκπόνησης ενός πρόχειρου σχεδίου αμύνης έναντι μιας πιθανής Ιταλικής επίθεσης, ενώ ενέκρινε κάποια μικρά κονδύλια για την οχύρωση της Ελληνο-Αλβανικής μεθορίου. Ψυχή της προσπάθειας αυτής αναδείχθηκε ο υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, διοικητής της VIII μεραρχίας Ηπείρου, ένας ικανότατος στρατιωτικός

ηγήτωρ και μελλοντικός ήρωας των πρώτων Ελληνικών αμυντικών επιτυχιών έναντι της Ιταλικής επίθεσης. Ο Κατσιμήτρος είχε λάβει μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους, στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη Μικρασιατική Εκστρατεία με τον βαθμό του Λοχαγού, όπου είχε διακριθεί και τραυματιστεί σοβαρά. Είχε βαθιά γνώση του πολέμου και των απροσδόκητων δυσκολιών που ανέκυπταν τόσο στα χαμηλά επίπεδα διοίκησης όσο και στα ανώτερα.

Η μονάδα του Κατσιμήτρου στον Ελληνικό στρατιωτικό σχεδιασμό του ΓΕΣ όπως τον είχε εγκρίνει ο ίδιος ο Παπάγος, σε περίπτωση Ιταλικής επίθεσης, όφειλε να επιβραδύνει όσο περισσότερο μπορούσε την Ιταλική προέλαση ώσπου να ολοκληρωθεί η Ελληνική επιστράτευση και να μπει στον αγώνα ο κύριος όγκος του Ελληνικού στρατού. Όμοια αποστολή είχε και το απόσπασμα Δαβάκη στον τομέα της Πίνδου, όμως εκεί οι δυνατότητες ήταν πολύ περιορισμένες λόγω των μικρών δυνάμεων στον τομέα (μόλις 3 τάγματα!). Ο Κατσιμήτρος διοικούσε την VIII μεραρχία στην περιοχή από το 1938 και είχε αναπτύξει ιδιαίτερες σχέσεις τόσο με τους ιφυσταμένους του και τους στρατιώτες του, όσο και με τον τοπικό πληθυσμό. Ηπειρώτης ο ίδιος (η καταγωγή του ήταν από τα Άγραφα), είχε αποφασίσει να μην δώσει στο εχθρό ούτε σπιθαμή εδάφους και να προτάξει αντίσταση μέχρι θανάτου στον τομέα του Καλπακίου, ορεινό σημείο που δέσποζε σε όλη την τοποθεσία και αποτελούσε μια άριστη εκ φύσεως οχυρή γραμμή για άμυνα. Ο Κατσιμήτρος πίστευε ότι η κύρια Ιταλική ενέργεια θα στρεφόταν εναντίον της τοποθεσίας αυτής και αποφάσισε να τα επικεντρώσει τις προσπάθειες του εκεί.

Η κατασκευή των οχυρώσεων και η προετοιμασία του τομέα στο Καλπάκι

Έτσι, χρησιμοποιώντας την κρατική επιχορήγηση που είχε διατεθεί για τον σκοπό αυτό (μόλις 82 εκατομμύρια δρχ), ανέσκαψε όλη αυτή την περιοχή δημιουργώντας αμυντικές πτυχώσεις, ενώ δημιούργησε με μεγάλη τέχνη κρυφά οχυρά σημεία όπου έκρυψε το πυροβολικό του και σήμανε όλες τις τοποθεσίες που θεωρούσε ως πιθανότερες για την συγκέντρωση του εχθρού. Αρωγοί στην προσπάθεια αυτή υπήρξαν όλοι οι κάτοικοι της περιοχής που εκτός από εθελοντική εργασία πρόσφεραν και ότι άλλο μπορούσαν (άλογα κτλ) για να διευκολυνθεί το έργο της προετοιμασίας του εδάφους. Ο ίδιος ο Κατσιμήτρος επισκεπτόταν συχνά τις μονάδες της μεραρχίας από την Κακαβιά ως 

την Πρέβεζα, και με ομιλίες του προς τα στελέχη και τους οπλίτες προσπαθούσε να τους τονώσει το ηθικό και να εξάψει τον πατριωτισμό τους. Γνώριζε άριστα την μορφολογία του εδάφους και την ψυχολογία των κατοίκων του και χρησιμοποιούσε τις γνώσεις αυτές για να βελτιστοποιήσει την άμυνα του έναντι της Ιταλικής επιβουλής.

Σημαντικό ρόλο στην όλη προσπάθεια διαδραμάτισε ο συνταγματάρχης Μαυρογιάννης διοικητής του πυροβολικού της μεραρχίας, ένας αληθινός σκαπανέας της Ηπείρου, ο οποίος ανέπτυξε μια ακαταπόνητη δραστηριότητα σε όλη την περιοχή τοποθετώντας τα πυροβόλα του ακόμη και σε ορεινές σπηλιές, καμουφλάροντας όλα τα σημεία έναντι του φόβου της υπεροπλίας της Ιταλικής αεροπορίας. Μέσα σε λίγους μήνες όλος ο τομέας είχε σκαφτεί και διαμορφωθεί κατάλληλα για άμυνα, με αντιαρματικές τάφρους, συρματοπλέγματα, ναρκοπέδια και πολυβολεία.  Όλος ο νομός της Ηπείρου βρισκόταν σε ένα πολεμικό οργασμό πολλούς μήνες πριν την ιταλική εισβολή. Ήδη τον Αύγουστο του 1939 έγινε μια πρώτη επιστράτευση στους κατοίκους της περιοχής και μια δεύτερη τελική τον Αύγουστο του 1940 μετά τον άνανδρο τορπιλισμό της Έλλης", όταν πια ο Ελληνο-ιταλικός πόλεμος φαινόταν επικείμενος.

Στις 24 Αυγούστου το ΓΕΣ έστειλε εκ νέου διαταγές στον Κατσιμήτρο μέσω του συνταγματάρχη Γεώργιου Γρίβα (μετέπειτα αρχηγού της "Χ" και της ΕΟΚΑ), στις οποίες εκ νέου προσπαθούσε να περάσει το πνεύμα της κλιμακωτής επιβράδυνσης της αναμενόμενης Ιταλικής επίθεσης στον ηγήτορα της VIII μεραρχίας, μέχρι να εμπλακούν και οι υπόλοιπες δυνάμεις στον Αγώνα. Η λογική τους προέβλεπε και πιθανή υποχώρηση ώστε να μην αποκοπεί η VIII μεραρχία, την οποία καλούσαν να σώσει την τιμή των Ελληνικών όπλων. Πολλοί στρατιωτικοί αναλυτές εκ των υστέρων χαρακτήρισαν τις διαταγές ηττοπαθείς και ανεφάρμοστες, ο γράφων θα τις προσδιόριζε ως μια προσπάθεια ρεαλιστικής προσέγγισης για την αντιμετώπιση ενός ισχυρότερου αντιπάλου. Ο Κατσιμήτρος πάντως

είχε πάρει τις αποφάσεις του και αναδείχθηκε, κατά την γνώμη μου, ως η κυριότερη μορφή του έπους του 1940, καθώς αν δεν κατάφερνε να αναχαιτίσει τις πρώτες Ιταλικές επιθέσεις, ίσως όλα να είχαν εξελιχθεί πολύ δυσμενέστερα για τον Ελληνικό στρατό. 

Η νύχτα της 27ης προς 28η Οκτωβρίου στον τομέα της VIII μεραρχίας

Την τελευταία εβδομάδα του Οκτωβρίου, η VIII μεραρχία ήταν πλήρως επιστρατευμένη με τους Ηπειρώτες να αποτελούν κατά 4/5 την δύναμη της. Το ιστορικό βράδυ της 27ης προς 28η Οκτωβρίου, ένα από τα ιστορικότερα της σύγχρονης Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους, οι Ελληνικές προφυλακές της μεραρχίας κατέγραψαν ασυνήθιστη κίνηση στον απέναντι Ιταλικό τομέα. Το νέο αμέσως μεταφέρθηκε στην διοίκηση της μεραρχίας τηλεφωνικά. Ο Κατσιμήτρος λαμβάνει τα αγωνιώδη τηλεφωνήματα των προφυλακών, αλλά πριν ενημερώσει την Αθήνα περιμένει τον Μαυρογιάννη. Αυτός λίγο πριν τα μεσάνυχτα επιστρέφει στο διοικητήριο και ενημερώνει τον υποστράτηγο ότι η Ιταλική επίθεση είναι θέμα λίγων ωρών.

Ο Κατσιμήτρος αμέσως ενημερώνει τον αντισυνταγματάρχη Κορόζη του Γ.Ε.Σ. για τις εξελίξεις και την επικείμενη Ιταλική επίθεση. Τον διαβεβαιώνει ότι ".....μπορεί να μην έχω το ανάστημα του στρατάρχου Πεταίν, όστις κατά το 1916 αμυνόμενως σθεναρώς στο Βερντέν είπε ότι δεν θα περάσουν οι Γερμανοί, αλλά δύναμαι να σας διαβεβαιώσω εν πλήρει πεποιθήσει ότι δεν θα περάσουν οι Ίταλοι από το Καλπάκι.". Αμέσως μετά ο Κατσιμήτρος θέτει σε συναγερμό τηλεφωνικά όλες τις μονάδες προκαλύψεως και τα παραμεθόρια φυλάκια διατάσσοντας επιφυλακή και ασθενή άμυνα μέχρι το βασικό σημείο αντίστασης. Είναι άξιο λόγου το γεγονός ότι εκείνο το βράδυ όλες οι τηλεφωνικές συνδέσεις, παρά τον φόρτο επικοινωνίας, δούλεψαν άψογα φαινόμενο πρωτοφανές για Ελλάδα ακόμη και για την εποχή μας.

Επίλογος - η απόρριψη του Ιταλικού τελεσιγράφου - Πόλεμος!

Ο Κατσιμήτρος αποσύρθηκε για να κοιμηθεί στην κλίνη του στις 01.00 το πρωί, ο ύπνος του όμως έμελλε να είναι βραχύς. Μόλις δύο ώρες μετά ένας ηλικιωμένος άνδρας κάπου σε ένα προάστιο της Αθήνας, φορώντας πυζάμες λόγω του περασμένου της ώρας, με ελαφρά τρεμάμενα χέρια θα παραλάβει το ιταμό Ιταλικό τελεσίγραφο και θα προφέρει τις περίφημες Γαλλικές λέξεις: "Alors, c' est la guerre". Λίγο μετά, στις 04.00 τα ξημερώματα, το τηλέφωνο του Κατσιμήτρου θα κροταλίσει, με αυτό τον μονότονο κλασικό ήχο που έκαναν οι τηλεφωνικές συσκευές εκείνης της εποχής. Από την άλλη άκρη του σύρματος θα ακουστεί η βραχνή φωνή του Κορόζη που μεταφέρει τις διαταγές του Παπάγου..."...Πόλεμος! ο πρόεδρος της κυβερνήσεως Ιωάννης Μεταξάς απέρριψε ιταλικόν τελεσίγραφον....".

Στις 05.30, μίση ώρα πριν λήξει το άνανδρο τελεσίγραφο, η νύχτα έγινε μέρα στους τομείς προκαλύψεως της VIII μεραρχίας. Ένα φράγμα πυρός κατέκαψε τον Ελληνικό τομέα, ενώ ακούγονταν οι ερπίστριες των Ιταλικών τεθωρακισμένων της μεραρχίας "Κενταύρων" που πλησίαζαν. Τα Ιταλικά βομβαρδιστικά με τις χαμηλές πτήσεις τους και τους βομβαρδισμούς τους συμπλήρωναν την κόλαση πυρός και οι Έλληνες οπλίτες λαμβάνουν το βάπτισμα του πυρός μέσα

σε ένα κολασμένο δαντικό σκηνικό. Δεν σάστισαν όμως, αλλά συμπτύχθηκαν κανονικά, όπως προέβλεπε το σχέδιο που είχε εκπονήσει το επιτελείο της μεραρχίας, προς τις κύριες γραμμές Ελληνικής αντίστασης. Οι γέφυρες του ποταμού Αωού ανατινάσσονται για να επιβραδύνουν την Ιταλική προέλαση και ήδη καταγράφονται οι πρώτες Ελληνικές επιτυχίες, όπως στο ύψωμα του Αηδονοχωρίου, όπου ο ταγματάρχης Βερσής(*) με έναν λόχο και μια πυροβολαρχία θα θερίσει τους προελαύνοντες Ιταλούς και θα καταστρέψει δύο τεθωρακισμένα.

Το ΈΠΟΣ του 1940 έχει ξεκινήσει....  

(*) Ο ταγματάρχης Βερσής θα αυτοκτονήσει ενώπιον των οπλιτών του, όταν θα γίνει η συνθηκολόγηση το 1941, γιατί δεν άντεχε να παραδώσει τα πυροβόλα του στον εχθρό. Το τελετουργικό της θυσίας, όπως το περιγράφει ο υποστράτηγος Ι. Α. Βερνάρδος:

"Το V Σύνταγμα Πυροβολικού παρέδωσε τα πυροβόλα και τον οπλισμό του εις το χωρίον Σταυράκι. Η ταχύπτερος φήμη έφερε μέχρις ημών την νύκτα της επομένης, ότι ο ταγματάρχης πυροβολικού Βερσής Κωνσταντίνος, διοικητής μοίρας πυροβολικού, ετίμησε, κατά τρόπον μεγαλειώδη, το υπερήφανον όπλον του. Όταν, δηλαδή, έλαβε την διαταγή να παραδώση τα πυροβόλα του, συνεκέντρωσεν τους άνδρας της μοίρας του με μέτωπον προς νότον, προς την αιώνιαν Ελλάδα. Διέταξε και πάντες έψαλαν τον Εθνικό μας Ύμνον, και κατόπιν, αφού ησπάσθη τα πυροβόλα του, έδωσε διαταγήν και τα συνέτριψαν με δυναμίτιδα. Κι ενώ ακόμη το έδαφος εσείετο από τας εκρήξεις, ο Βερσής, στηρίξας το περίστροφόν του εις τον δεξιόν του κρόταφον, ηυτοκτόνησε". (Ι.Α. Βερνάρδου "Τρεμπεσίνα", σελ. 176. Εκδόσεις Ν. Αλικιώτης και Υιοί).

Επίμετρον 

 Η Ημερήσια Διαταγή του  Χρ. Κατσιμήτρου στις 28/10/1940 

Αξιωματικοί και οπλίται της Ογδόης Μεραρχίας,

Ο Πρέσβης της Ιταλίας εν Αθήναις εζήτησεν από την Κυβέρνησιν ημών να διέλθη ο Ιταλικός Στρατός δια του εδάφους μας. 
Η Κυβέρνησις απέρριψε την αίτησιν ταύτην και διέταξε αντίστασιν μέχρις εσχάτων. Ήδη διανοίγεται το στάδιον της εκτελέσεως του υπέρτατου προς την πατρίδα καθήκοντος δια αντιστάσεως, μέχρι εσχάτων συμφώνως προς το σχέδιον ενεργείας.
Αξιωματικοί και οπλίται της Ογδόης Μεραρχίας αμυνθήτε του Ιερού Πατρίου εδάφους μετά φανατισμού εναντίον του επιδρωμέως όστις θέλει να προσβάλη ημάς ύπουλως και άνανδρως.
Αναμνησθήτε των ενδόξων παραδόσεων του Έθνους μας και πολεμήσατε μετά λύσσης κατά του ανάδρου εχθρού όστις τόσον ατίμως και άναδρως θέλει να προσβάλη τούτο.

Δείξατε εις αυτόν ότι είμεθα εις θέσιν να δώσουμεν την δέουσαν απάντησιν όπως έδωσαν οι Πρόγονοί μας εις τους επιδρομείς Πέρσας. Ο Θεός ας βοηθήσει τον Τίμιον υπέρ Πατρίδος αγώνα μας και ας ευλογήσει τα όπλα μας διότι θα αγωνισθώμεν υπέρ βωμών και εστιών και υπέρ της ελευθερίας μας.

Με την πεποίθησιν ακράδαντον υπέρ της νίκης αναφωνώ μεθ’ ημών.

Ζήτω, το Έθνος!
Ζήτω, η Πατρίς!
Ζήτω, ο Στρατός!

 Η Ημερήσια Διαταγή του  Χρ. Κατσιμήτρου στις 30/10/1940 

ΕΠΙΤΕΛ. ΓΡΑΦΕΙΟΝ ΙΙΙ. ΓΡΑΦ. ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Αριθ. Πρωτ. 30904 
                                  ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΑΤΑΓΗ 

" Λήξαντος του προκαλυπτικού αγώνος, από σήμερον η Μεραρχία κατέχει την ωργανωμενην τοποθεσίαν δι' όλων των δυνάμεών της. Επί της τοποθεσίας ταύτης θα δοθή ο αποφασιστικός αγών προς τον εχθρόν. 
Ο αγών θα διεξαχθή μετά πείσματος και επιμονής ακαταβλήτου.
 Άμυνα καρτερά επί των θέσεών μας μέχρις εσχάτων. 
Ουδεμία ιδέα εις ουδένα να υπάρχη περί υποχωρήσεως. 
Μέχρι τούδε τα προκαλυπτικά τμήματα συνεπτύσσοντο συμφώνως τω σχεδίω Υποχωρητικού Ελιγμού. Ήδη πάντες, από του Στρατηγού Διοικητού της Μεραρχίας μέχρι και του τελευταίου στρατιώτου, θα αγωνισθώμεν επί των θέσεών μας. 
Και εν ανάγκη θα πέσωμεν όλοι υπερασπιζόμενοι αυτά..." 

Πηγές

Αλέξανδρος Ζαούσης, Οι δύο Όχθες 1939-1945, εκδόσεις Παπαζήση 

Δημήτριος Λιμνιάτης, Αντιστράτηγος ε.α. , Το έπος του 1940 και ο υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, (Περιοδικό «Ιστορία Εικονογραφημένη», τ. 352, Οκτ. 1997)

Άγγελος Τερζάκης «Η Ελληνική Εποποιία 1940-1941», Αθήνα 1964.  

http://pheidias.antibaro.gr/1940/photos.htm