Αθήνα: Μια πόλη από μύθους*

Το Ποντίκι

του Ξενοφώντος Μπρουντζάκη

Σε άλλες μυθολογίες, οι άνθρωποι - δράκοντες σαν τον Κέκροπα επιδίδονται συνήθως σε χοντροκομμένα κατορθώματα και σε κραυγαλέους ηρωισμούς, αντίθετα με τον σοφό βασιλιά της Κεκροπίας – που ήταν τότε το όνομα της πόλης των Αθηνών –, ο οποίος, αντί να ξερνά φωτιές, προτιμούσε «να πετάει το μυαλό του σπίθες» θέτοντας τον θεμέλιο λίθο του δημοκρατικού πολιτεύματος και δίνοντας υπόσταση στον λαό και τη δύναμή του…

Ωστόσο, ώσπου να περάσουμε από τη φυλετική μορφή της πόλεως - κράτους σε αυτό που ορίζει ο Αριστοτέλης «κοινωνία πολιτών», ήταν ανάγκη να επέλθουν μια σειρά μεταρρυθμίσεων που έλαβαν χώρα στα ιστορικά χρόνια, φτάνοντας στο αποκορύφωμά τους στους κλασικούς χρόνους, όταν πλέον ακούγεται στον Επιτάφιο διά στόματος Περικλέους το μοναδικό: «άνδρες εισίν η πόλις»!

Κέκρωψ ο μονογαμικός

Η διακυβέρνηση του Κέκροπος χαρακτηρίστηκε, καθώς όλα δείχνουν, από καινοτόμες ιδέες και πρωτόγνωρες μεταρρυθμίσεις. Ως διφυής – έχοντας δηλαδή δυο φύσεις, μια και ήταν μισός άνθρωπος και μισός φίδι – ο Κέκροπας είναι ο πρώτος που κατανόησε την πολυπλοκότητα και το λαβυρινθώδες των ανθρωπίνων σχέσεων. Αποφάσισε, λοιπόν, να θέσει υπό τον περιορισμό του νόμου την ερωτική ελευθερία των κατοίκων, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τα παιδιά να μην γνωρίζουν το γένος του πατέρα τους, παρά μόνο αυτό της μητέρας. Έτσι, θεσπίστηκε διά νόμου η απεχθής – για να είμαστε ειλικρινείς… – μονογαμία, ώστε τα παιδιά να αναφέρονται και στην πατρική τους καταγωγή. Βάζοντας σε τάξη και περιορισμό τα ερωτικά ένστικτα, ο Κέκροπας προχώρησε στην οργάνωση της Κεκροπίας. Το καθεστώς της πατριαρχίας εγκαθιδρύθηκε με το βαρύ τίμημα της απάνθρωπης μονογαμίας. Καθώς φαίνεται, ο πολιτισμός οικοδομείται με στερήσεις και βασίζεται στην ιδέα της εγκράτειας και ως εκ τούτου συνδέεται άμεσα με τις θρησκευτικές αντιλήψεις.

Γλυκό αντί για αίμα

Το μέλι, το αλεύρι και το λάδι ήταν τα υλικά της συνταγής για να φτιαχτεί το πρώτο γλυκό στην Αθήνα. Αυτό το γλυκό που το ονόμαζαν «πέλανον» το επέβαλε ο Κέκροπας αντικαθιστώντας τη βάρβαρη συνήθεια να σφάζουν και να καίνε στους βωμούς πλάσματα ζωντανά. Έτσι, η τέχνη της ζαχαροπλαστικής στάθηκε η αφορμή να καταργηθούν τα σφαγεία των θυσιαστηρίων και η τσίκνα των θυσιών να αντικατασταθεί από την ευωδία των ζαχαροπλαστείων… Ο Κέκροπας, λοιπόν, προσέφερε, αντί για αίμα, γλυκίσματα. Αυτά τα γλυκίσματα ως προσφορά αντί σφαγίων, πιθανόν να αποτελούν την απαρχή της συγκινητικής συνήθειας των προσφορών για τους νεκρούς στα λεγόμενα μνημόσυνα, όπου σερβίρουν λιχουδιές φτιαγμένες με βάση την πανάρχαιη αυτή συνταγή. Πίσω από αυτή τη διευθέτηση, όσον αφορά στις θυσίες ζωντανών πλασμάτων στους βωμούς, πολλοί είναι εκείνοι που υποψιάζονται μια νομοθετική ρύθμιση για την κατάργηση των ανθρωποθυσιών.

Αποτελεί ιδιαίτερα προκλητική ιδέα ότι πίσω από την εκλεπτυσμένη γεύση των σύγχρονων γλυκών βρίσκεται η οχληρή ανάμνηση της συνήθειας των θυσιών και ότι αυτές οι αβρές ευωδίες των ζαχαροπλαστείων καλύπτουν την αψιά μυρουδιά του αίματος…

Πρόκειται για μια οικουμενικών διαστάσεων πολιτισμική συνθήκη η οποία εισάγει την ανθρωπότητα στην εποχή των ανθρωπιστικών άθλων που θα επακολουθήσουν στην ιστορική πλέον περίοδό της – αν υποθέσουμε ότι η μυθική περίοδος αποτελεί το ευφάνταστο προοίμιό της.

Από τους ζώντες στους τεθνεώτες

Κορυφαία πολιτισμική σημασία έχει και η επικράτηση της συνήθειας της ταφής των νεκρών στα χρόνια της βασιλείας του Κέκροπα. Έτσι, μαζί με τη ζωή στο βασίλειο των ζωντανών, καθώς βλέπουμε, τακτοποιείται και το βασίλειο των νεκρών· ένα βασίλειο που αποτελεί κοινή μοίρα των ανθρώπων, αναπόφευκτο πεπρωμένο, καθοριστικό για τις ανθρώπινες πράξεις.

Ας μην ξεχνάμε ότι όλος ο πολιτισμός κτίζεται πάνω στα μνήματα…

Μαθήματα αρχιτεκτονικής

Διαπιστώνουμε με έκπληξη και θαυμασμό ότι το διοικητικό ταλέντο του Κέκροπα έχει εύρος, πρωτοτυπία και επινοητικότητα, αποδεικνύοντας ότι η φαντασία και το φανταστικό, και κατ’ επέκταση οι μύθοι, γεννιούνται από την ανάγκη μιας πραγματικότητας. Στην εποχή τού Κέκροπα, η πραγματικότητα είχε τη δυναμική της πρώτης φοράς.

Εκτός των άλλων, λοιπόν, ο Κέκροπας υπήρξε και ο εισηγητής της αρχιτεκτονικής δόμησης των πόλεων μαθαίνοντας τους πολίτες πώς να οικοδομούν τις οικίες τους· κάτι που με συντριβή διαπιστώνουμε ότι δεν κατάφεραν να εμπεδώσουν επαρκώς οι σύγχρονοι Αθηναίοι, παρά το γεγονός ότι το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο παραμένει ένα αξιόλογο ίδρυμα – όταν δεν τελεί υπό κατάληψη…

Το πρώτο μάθημα δικαίου

Από πολύ παλιά, η θεά Αθηνά ενδιαφερόταν για τούτη την πόλη – όπως κι ο Ποσειδώνας, που είχε κι αυτός βλέψεις να την κάνει δική του. Όταν όμως άρχισε να της αμφισβητεί την κυριότητά της, εκείνη δίχως να χάσει καιρό, προσέφυγε σε ειδικό δικαστήριο των θεών το οποίο χωρίς χρονοτριβή – που λειτουργεί πάντα κατά του δικαίου – συστάθηκε επί τόπου κι έλαβε τις αποφάσεις του παραχωρώντας της τα δικαιώματα της πόλης.

Στην Αθήνα, λοιπόν, δόθηκε το πρώτο μάθημα δικαίου από τους θεούς στους ανθρώπους, για το πώς πρέπει να λύνουν ειρηνικά και άμεσα τις διαφορές τους. Η Αθηνά κέρδισε τη δίκη και χάρισε στην πόλη τ’ όνομά της.

* Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης, «Αθήνα – Η μυθολογία μιας πόλης», Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2015

* Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 2034 στις 14-8-2018