Η προβληματική δράση του Συνταγματάρχη Νικολάου Πλαστήρα κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία – Μέρος ΙΙα

Η γενική εικόνα του Τομέα της IV Μεραρχίας στην εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ. Διακρίνονται οι θέσεις του Αποσπάσματος Πλαστήρα και του εφεδρικού 11ου Συντάγματος της IV Μεραρχίας. Το ανάπτυγμα του μετώπου της IV Μεραρχίας ανερχόταν στα 20 χιλιόμετρα περίπου.

Γράφει ο Αρματιστής

(Ταξίαρχος ε.α. Βασίλειος Λουμιώτης)

Η Μάχη στο Κέντρο Αντιστάσεως Καμελάρ στις 13 Αυγούστου 1922

Γενικά

Αρχικά επιβάλλεται να αναφερθεί ότι είναι εξαιρετικά δυσχερής η ακριβής εξιστόρηση της μάχης που διεξήχθη στις 13 και 14 Αυγούστου 1922 στο Κέντρο Αντιστάσεως (Κ.Α.) Καμελάρ (του αμυντικού Τομέα της IV Μεραρχίας Πεζικού), την ευθύνη του οποίου ανέλαβε από τη 10^η πρωινή ώρα της 13^ης Αυγούστου 1922 το Μικτό Απόσπασμα ΧΙΙΙ Μεραρχίας διοικούμενο από τον Συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα. Η αναφερόμενη δυσχέρεια οφείλεται κυρίως στις ασάφειες και τις αντιφάσεις που κυριαρχούν στην Έκθεση Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, που αποτελεί και την κύρια πηγή πληροφοριών για την εξέλιξη της μάχης για τον  μετά την 10^η πρωινή ώρα της 13^ηςΑυγούστου χρονικό διάστημα.

Στο παρόν κείμενο θα αναφερθούμε αποκλειστικά στην περιγραφή του πεδίου της μάχης, τις δυνάμεις που επάνδρωναν αρχικά το Κ.Α. Καμελάρ, καθώς και στα της διεξαγωγής της μάχης μέχρι τη 10^η πρωινή ώρα υπό την ευθύνη του  διοικητή του 35^ου Συντάγματος Πεζικού. Η παρούσα παρουσίαση κρίνεται σκόπιμη και αναγκαία προκειμένου να καταστεί δυνατή η παρακολούθηση της εξέλιξης της μάχης μετά την 10^η πρωινή ώρα της 13^ηςΑυγούστου που την διοίκηση όλων των επί του Κ.Α. Καμελάρ αμυνομένων δυνάμεων ανέλαβε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας. Κύριες πηγές της παρούσας αναφοράς μας θα αποτελέσουν τα παρακάτω κείμενα:

• Η Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας Πεζικού.

• Η Έκθεση Πεπραγμένων 35^ου Συντάγματος Πεζικού.

• Ο 7^ος τόμος της ΔΙΣ «Υποχωρητικοί Αγώνες των Α’ και Β’ Σωμάτων Στρατού».

• Η Έκθεση Πεπραγμένων Πυροβολικού Κ.Α. Καμελάρ, συνταχθείσα από τον Υπολοχαγό ΠΒ Σπυρίδων Ραυτόπουλο.

• Ο τόμος της Τουρκικής Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού που αναφέρεται στη τελική Τουρκική επίθεση του Αυγούστου 1922 κατά της Στρατιάς Μικράς Ασίας. («Πόλεμος Τουρκικής Ανεξαρτησίας», Τόμος ΙΙ, 6^ο Μέρος, 2^ο Βιβλίο).

• Η Κατάθεση του Αρχηγού Πυροβολικού της IV Μεραρχίας Αντισυνταγματάρχη ΠΒ Αθανασίου Πουρνάρα στην ανακριτική επιτροπή του Στρατηγού Μοσχόπουλου.

Ο αμυντικός Τομέας της IV Μεραρχίας στην εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ

Κατά την τελευταία περίοδο της Μικρασιατικής Εκστρατείας η IV Μεραρχία Ναυπλίου, διοικούμενη από τον Υποστράτηγο Δημήτριο Δημαρά υπαγόταν στο Α΄ Σώμα Στρατού και είχε σαν αποστολή την κάλυψη του συγκοινωνιακού κόμβου του Αφιόν Καραχισάρ από νότια και νοτιοανατολικά. Το στρατηγείο της Μεραρχίας βρισκόταν στην πόλη του Αφιόν.

Τα όρια του αμυντικού Τομέα της IV Μεραρχίας ορίζονταν ανατολικά από τον ποταμό Ακάρ και δυτικά από τη γραμμή Καραντιρέκ – Τεκέ Γιαϊλά  (μία γραμμή στη κατεύθυνση Βορράς – Νότος, 2 χλμ. περίπου ανατολικά του χωριού Καγιαντιμπί).  Μεταξύ του δεξιού της IV Μεραρχίας και του Κέντρου Αντιστάσεως (Κ.Α.) Τηλκί Κηρί Μπελ της Ι Μεραρχίας υπήρχε ευρύ κενό πλάτους πλέον των 6 χλμ. που επιτηρούταν από τις Ι και IV Μεραρχίες.

Σχεδιάγραμμα 3: Η γενική εικόνα του Τομέα της IV Μεραρχίας στην εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ. Διακρίνονται οι θέσεις του Αποσπάσματος Πλαστήρα και του εφεδρικού 11ου Συντάγματος της IV Μεραρχίας. Το ανάπτυγμα του μετώπου της IV Μεραρχίας ανερχόταν στα 20 χιλιόμετρα περίπου.

Ο Τομέας της IV Μεραρχίας  διαιρούνταν στους Υποτομείς «Καλετζίκ» και «Μιχαήλ», η ευθύνη των οποίων είχε ανατεθεί στο 35^ο και 8^ο Συντάγματα Πεζικού αντίστοιχα, που διοικούνταν από τους Αντισυνταγματάρχες Πεζικού Ιωάννη Παπαπαναγιώτου το 35^ο και Ιωάννη Καρύδη το 8^ο. Την εφεδρεία της Μεραρχίας αποτελούσε το 11^ο Σύνταγμα Πεζικού υπό τον Αντισυνταγματάρχη Πεζικού Μιχαήλ Νικολαρέα.

Ο Υποτομέας Καλετζίκ κάλυπτε το δυτικό και πλέον ορεινό τμήμα του Τομέα της IV Μεραρχίας και διέθετε τα Κ.Α. Καμελάρ και Κισλατζίκ, καθώς και το ανεξάρτητο Σημείο Στηρίγματος (Σ.Σ.) Καράση. Το 35^ο Σύνταγμα είχε διαθέσει στα Κ.Α. Καμελάρ και Κισλατζίκ τα Ι/35 και ΙΙ/35 Τάγματα αντίστοιχα και στο Σ.Σ. Καράση το 3^ο Λόχο του εφεδρικού ΙΙΙ/35 Τάγματος.

Όπισθεν του Υποτομέα Καλετζίκ, στην περιοχή των χωριών Έρικμαν και Τσακιρσάζ βρισκόταν εγκατεστημένο το Μικτό Απόσπασμα ΧΙΙΙ Μεραρχίας (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και ΧΙΙΙα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού) υπό τον Συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα. Το Απόσπασμα βρισκόταν υπό την τακτική διοίκηση του Α’ Σώματος Στρατού και αποτελούσε τη μοναδική εφεδρεία του Σώματος.

Ζωτικό έδαφος του Τομέα της IV Μεραρχίας ήταν το ύψωμα 1710  —πολλές φορές αναφέρεται και ως Καλετζίκ—  επί του οποίου είχε οργανωθεί το Κέντρο Αντιστάσεως Καμελάρ. Επί του Κ.Α. Καμελάρ στηρίζονταν η πρώτη (κατεχόμενη) και η δεύτερη αμυντικές τοποθεσίες της IV Μεραρχίας.  Επομένως η απώλεια του Κ.Α. Καμελάρ θα είχε σαν αποτέλεσμα και την ολική κατάρρευση του Αμυντικού Τομέα της Μεραρχίας. Το ύψωμα 1710 σε όλα τα κείμενα και τα σχεδιαγράμματα καταχωρείται λανθασμένα ως ύψ. 1310. [Σημ. Το υψόμετρο των 1710 μ. προκύπτει από τους χάρτες Google. Το πιθανότερο το υψόμετρο είναι 1719 μ.].

«Η IV Μεραρχία προ πολλού είχε μορφώσει την γνώμην ότι εν περιπτώσει εχθρικής επιθέσεως κατά του μετώπου της το κύριον σημείον της προσβολής θα ήτο αυτό το δεξιό της, εσκόπει να χρησιμοποιήσει το Απόσπασμα Πλαστήρα —εφόσον ήθελε διατεθή εις αυτήν υπό του Α’ Σ.Σ.— εις το σημείον αυτό.». Για τον λόγο αυτό είχε μεριμνήσει έγκαιρα όπως ο διοικητής του Αποσπάσματος και οι αξιωματικοί του μελετήσουν κεκαλυμμένες οδεύσεις προς το δεξιό της και τον χώρο της πιθανής ενέργειας του Αποσπάσματος. Η αναφερόμενη παραπάνω εκτίμηση της Μεραρχίας δεν αναφερόταν και στο παρ’ αυτής συνταχθέν «Σχέδιο Αμύνης» υπό ημερομηνία 9 Ιουλίου 1922. Σε κάθε περίπτωση όμως ο προσδιορισμός του υψώματος 1710 και του Κ.Α. Καμελάρ ως του στροφέα επί του οποίου στηρίζονταν η πρώτη και η δεύτερη αμυντικές τοποθεσίες της IV Μεραρχίας καθιστούσε τον εν λόγω ύψωμα έδαφος ιδιαίτερης τακτικής σημασίας για την ακεραιότητα του όλου Αμυντικού Τομέα της Μεραρχίας και κατόπιν τούτου επιβαλλόταν η ισχυρή αμυντική του οργάνωση και η γενναία ενίσχυση των εκεί αμυντικών δυνάμεων.

Παρά τις παραπάνω εκτιμήσεις, ή επιβαλλόμενες υποχρεώσεις, το εφεδρικό 11^ο Σύνταγμα ΠΖ της Μεραρχίας  βρισκόταν εγκατεστημένο στη νότια παρυφή της πόλης του Αφιόν, δηλαδή εγγύτερα προς τον Υποτομέα  Μιχαήλ, έχοντας το ΙΙ/11 Τάγμα του προωθημένο στο χωριό Κισλατζίκ, αρκετά όμως μακριά (χρονικά) από το Κ.Α. Καμελάρ ώστε να είναι δυνατή η άμεση επέμβασή του για την ενίσχυση του Κέντρου τούτου σε περίπτωση εχθρικής επιθέσεως. Όλα αυτά θα έπρεπε να είχαν συνεκτιμηθεί και με το ότι η διάθεση του Αποσπάσματος Πλαστήρα στην IV Μεραρχία δεν ήταν δεδομένη. Επιβαλλόταν τουλάχιστον το εφεδρικό ΙΙ/11 Τάγμα να είχε προωθηθεί επί του Κ.Α. Καμελάρ. Επίσης και το μείζον μέρος του διατιθέμενου από την IV Μεραρχία Πυροβολικού είχε διατεθεί επ’ ωφελεία του Υποτομέα Μιχαήλ.

Ο Υποτομέας Καλετζίκ

Σχεδιάγραμμα 4: Ο Υποτομέας Καλετζίκ. Διακρίνονται η κύρια Ελληνική γραμμή αντιστάσεως, η κατανομή των δυνάμεων του 35ου Συντάγματος Πεζικού, το κενό μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών και οι θέσεις επί των οποίων εγκαταστάθηκαν οι τακτικοί Σταθμοί Διοικήσεως της ανώτατης Τουρκικής ηγεσίας (Κεμάλ) του IV Σώματος Στρατού και των 5ης και 11ης Τουρκικών Μεραρχιών.

Ο Υποτομέας Καλετζίκ οριζόταν αριστερά (Ανατολικά) από τον Πριονοειδή Βράχο (ΝΑΙ) και δεξιά (Δυτικά) από το δεξιό όριο της IV Μεραρχίας.

Κύρια χαρακτηριστικά του Υποτομέα Καλετζίκ ήταν τα εξής:

• Η κύρια γραμμή αντιστάσεως είχε χαραχθεί σε έδαφος αμυντικά μειονεκτικό και υποκείμενο στην παρατήρηση του εχθρού που κατείχε το Μεγάλο Καλετζίκ (Κοτσά Τεπέ). Σε εγγύτατη απόσταση από την γραμμή αντιστάσεως υπήρχαν υψώματα που δεν κατέχονταν από τον αντίπαλο, αλλά που κυριαρχούσαν επί της Ελληνικής αμυντικής τοποθεσίας και απαγόρευαν την Ελληνική παρατήρηση επί των συμβαινόντων όπισθεν (νότια) αυτών των υψωμάτων.

• Η κατεχόμενη αμυντική γραμμή είχε δημιουργήσει μία οιονεί εισέχουσα στην αμυντική τοποθεσία του Α’ Σώματος Στρατού και ένα κενό ανοίγματος άνω των 6 χλμ μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών. Τα πολύ σοβαρά μειονεκτήματα που παρουσίαζε η Ελληνική αμυντική τοποθεσία, που ασφαλώς δεν διέφυγαν από την Τουρκική παρατήρηση, ουδέποτε αξιολογήθηκαν ρεαλιστικά από τις διοικήσεις του Α’ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας.

• Όπισθεν της κατεχόμενης αμυντικής γραμμής δεν υπήρχε άλλη που να καλύπτει την σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνη – Αφιόν Καραχισάρ. Τούτο βεβαίως ίσχυε στο σύνολο της κατεχόμενης αμυντικής τοποθεσίας από το Μπουλαντάν μέχρι το Αφιόν και εκείθεν μέχρι το Εσκή Σεχήρ. Παρά ταύτα ο Υποτομέας Καλετζίκ ήταν ίσως ο μόνος σε όλο το μήκος του Ελληνικού μετώπου όπου η άμυνα μπορούσε να διεξαχθεί σε διαδοχικές προς τα πίσω τοποθεσίες, στην περίπτωση βεβαίως που η αμυντική γραμμή είχε τοποθετηθεί στα ισχυρά υψώματα που βρίσκονταν νοτιότερα της κατεχόμενης γραμμής [Σχεδιάγραμμα 4. Η γραμμή των υψωμάτων που προσδιορίζεται με μπλε τελείες].

Η IV Μεραρχία στο Σχέδιο Αμύνης της, συνταχθέν της 9^η Ιουλίου 1922, «θεωρούσε» ότι η κατεχόμενη γραμμή αντιστάσεως ήταν αρκούντως ισχυρή επειδή «αι προ των θέσεών μας βαθείαι γραμμαί παρουσιάζουσαι κώλυμα δια την προσπέλασιν του εχθρού ως έχουσαι αποτόμους πλευράς …». Όμως αυτό ουδόλως ίσχυε τουλάχιστον για το προ του Κ.Α. Καμελάρ έδαφος όπως μπορεί κάποιος να διαπιστώσει από τη Φωτογραφία Νο 1 που παρατίθεται παρακάτω. Η παραπάνω λάθος άποψη της Μεραρχίας για το έδαφος της περιοχής του Κ.Α. Καμελάρ μπορεί να υποδηλώνει και το ότι οι συντάξαντες και εγκρίναντες το σχέδιο άμυνας της Μεραρχίας ενδεχομένως και να μη διέθεταν προσωπική άποψη για ότι έγραφαν, υπέγραφαν και ενέκριναν.

Ο τότε υπηρετών στο Στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού Λοχαγός Κωνσταντίνος Κανελλόπουλος στο σύγγραμμά του «Η Μικρασιατική Ήττα» (σελ. 36-37) αναφέρει ότι όταν ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Τρικούπης, στις αρχές του 1922, ανήλθε στο Καλετζίκ αντιλήφθηκε το «εξόχως μειονεκτικόν των εκεί Ελληνικών θέσεων», αλλά εκτίμησε ότι θα ήταν «δυσχερέστατη αν μη αδύνατος η κατάληψις του Μεγάλου Καλετζίκ δια την εκδίωξιν εκείθεν του εχθρού όστις είχεν ισχυρώς επ’ αυτού εγκατασταθή και θα απητούντο αιματηραί και ίσως άγονοι προσπάθειαι.». Κατόπιν τούτου η Ελληνική διοίκηση περιορίστηκε (γράφει) στην αμυντική ενίσχυση του Μικρού Καλετζίκ, εννοώντας ασφαλώς την οχύρωση, χωρίς όμως να υπεισέρχεται σε λεπτομέρειες για το τι έγινε και σε ποια έκταση έγινε. Παρά ταύτα (αναφέρει) το μέτωπο θεωρούταν ισχυρότατο και ότι μπορούσε να αντισταθεί σε οποιαδήποτε επίθεση. Όλα αυτά όμως θα αποδειχθούν στις 13 και 14 Αυγούστου 1922 «έπεα πτερόεντα».

[Σημ.: Οι Τούρκοι κατείχαν και είχαν οργανώσει αμυντικά το Μεγάλο Καλετζίκ (δηλαδή το Κοτσά Τεπέ). Όμως τα δεσπόζοντα υψώματα που βρίσκονταν μπροστά από την κατεχόμενη τοποθεσία δεν κατέχονταν από τους Τούρκους και η κατάληψή τους και η μεταφορά της κύριας γραμμής αντιστάσεως επ’ αυτών μπορούσε να γίνει άνευ μάχης. Όμως ούτε ο Τρικούπης δεν μπόρεσε να αντιληφθεί την αξία των υψωμάτων Μπέη Τεπέ και να διατάξει τη μεταφορά της αμυντικής γραμμής σε αυτά τα υψώματα.]

Ο Λοχαγός (τότε) Κλεάνθης Μπουλαλάς, διευθυντής του ΙΙΙ Γραφείου της Ι Μεραρχίας —στο σύγγραμμά του  «Η Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922» σελ. 251— αναφέρει ότι κατά τον μήνα Μάιο του 1922 η Ι Μεραρχία πρότεινε στο Α’  Σώμα Στρατού να κλείσει το κενό μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών δια προωθήσεως του δεξιού της IV Μεραρχίας στο ύψος του Τεκέ Γιαϊλά (η θέση του προσδιορίζεται ανατολικά του Τηλκί Κηρί Μπελ). Κατόπιν τούτου συναντήθηκαν στο δεξιό της IV Μεραρχίας οι Επιτελάρχες του Α΄ Σώματος και των Ι και IV Μεραρχιών, καθώς και οι διευθυντές των ΙΙΙ Γραφείων και οι Αρχηγοί Μηχανικού αυτών. Η πρόταση της Ι Μεραρχίας απορρίφθηκε από τους Επιτελάρχες του Α’ Σώματος και της IV Μεραρχίας. Ο Κλ. Μπουλαλάς γράφει ότι οι λόφοι Μπέη Τεπέ δέσποζαν των θέσεων της IV Μεραρχίας από αποστάσεως 1.500 μέτρων και επ’ αυτών εγκατέστησαν οι Τούρκοι τα παρατηρητήρια και τους σταθμούς διοικήσεως του IV Σώματος Στρατού και των 5^ης και 11^ης Μεραρχιών. Καταλήγει ότι, όπως ήταν φυσικό, το μέτωπο της IV Μεραρχίας παρέλυσε από την πρώτη στιγμή.

Ο Υποτομέας Καλετζίκ μολονότι αποτελούσε τον κύριο σπόνδυλο της αμυντικής τοποθεσίας του Τομέα της IV Μεραρχίας αποδείχθηκε ο αδύναμος κρίκος του υπόψη Τομέα εξ αιτίας της τοποθέτησης της κύριας γραμμής αντιστάσεως σε έδαφος προ του μετώπου του οποίου και εγγύτατα αυτού βρίσκονταν υπερκείμενα δεσπόζοντα υψώματα, τα οποία την μακρά περίοδο της αδράνειας που προηγήθηκε της Τουρκικής επίθεσης αποτελούσαν μία οιονεί ουδέτερη ζώνη, αλλά καταλήφθηκαν από τον εχθρό λίγο πριν την εκτόξευση της επίθεσης του την 13^ηΑυγούστου 1922. Η αδυναμία αυτή επαυξήθηκε λόγω της ατελούς οχύρωσης των Κέντρων Αντιστάσεως του Υποτομέα Καλετζίκ.

Λοιπές πληροφορίες για την διαμόρφωση του μετώπου του Υποτομέα Καλετζίκ στο Σχεδιάγραμμα 4.

Το Κέντρο Αντιστάσεως (Κ.Α.) Καμελάρ

Φωτογραφία Νο 1. Έχει ληφθεί από κάποιο χαμηλό (προς τον βορρά) σημείο του υψώματος Μπέη Τεπέ. Διακρίνονται τα εδαφικά σημεία επί των οποίων είχε τοποθετηθεί η κύρια γραμμή αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ. Τα υψώματα που βρίσκονται μεταξύ του Μπέη Τεπέ και των υψωμάτων του Κ.Α. Καμελάρ (κόκκινη διακεκομμένη γραμμή) κάλυψαν την συγκέντρωση των Τουρκικών Ταγμάτων Πεζικού που επιτέθηκαν προς το Κ.Α. Καμελάρ. Ο τακτικός Σταθμός Διοικήσεως της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας είχε εγκατασταθεί στην κορυφή του Μπέη Τεπέ. Τα σημειούμενα σημεία 1 και 2 αποτελούν τους στόχους επί των οποίων συγκεντρώθηκαν με την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης τα πυρά 31 πυροβόλων 75, 105, 120 και 150 χλστ.

Το Κ.Α. Καμελάρ αποτελούσε τον κύριο σπόνδυλο του Αμυντικού Τομέα της IV Μεραρχίας. Η διατήρησή του υπό την κατοχή των Ελληνικών όπλων ήταν υψίστης σημασίας για την ακεραιότητα του περί το Αφιόν Ελληνικού μετώπου.

Το Κ.Α. Καμελάρ είχε οργανωθεί επί του όρους Κιουτσούκ (Μικρό) Καλετζίκ (στο εξής Καλετζίκ) που αποτελεί την βόρεια απόληξη του όρους Μπουγιούκ (Μεγάλο) Καλετζίκ προς τις πεδιάδες του Σινάν Πασσά δυτικά  και του Αφιόν Καραχισάρ ανατολικά. Το σημαντικότερο έδαφος του εν λόγω Κ.Α. ήταν το επίμηκες ύψωμα 1710, η κατάληψη του οποίου από τον αντίπαλο θα οδηγούσε στην ταχεία και πλήρη κατάρρευση του Τομέα της IV Μεραρχίας. Η ευθύνη της άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ είχε ανατεθεί στο 1^ο Τάγμα του 35^ου Συντάγματος (στο εξής Ι/35 Τάγμα), διοικούμενο από τον Ταγματάρχη Αναστάσιο Τζόκα.

Στο Κ.Α. Καμελάρ είχαν οργανωθεί τα ακόλουθα Σημεία Στηρίγματος (Σ.Σ.):

• Το Σ.Σ. Κατσίμπαλη με ζωτικό έδαφος το ύψωμα 1710.

• Το Σ.Σ. Μπέλμα στο οποίο ανήκε και το ύψωμα Μαύρος Βράχος (Kalecik Sivrisi). Ο Μαύρος Βράχος ήταν αξιόλογο παρατηρητήριο, αλλά δεν αποτελούσε έδαφος ιδιαίτερης τακτικής σημασίας. Στο Σ.Σ. Μπέλμα ανήκε και η προωθημένη θέση Μάτι, της οποίας η ακριβής θέση δεν προσδιορίζεται στο σχεδιάγραμμα 12 του 7ου τόμου της ΔΙΣ. Το πιθανότερο ήταν η νοτιοανατολική αντηρίδα του υψώματος 1710, που στο σχεδιάγραμμα υπ΄ αριθμό 20 της Τουρκικής ΔΙΣ αναφέρεται με την ονομασία Ποϊραλικαγιά και επί της οποίας κατά τον βομβαρδισμό του Κ.Α. Καμελάρ —που προηγήθηκε της επίθεσης του Τουρκικού ΠΖ— είχαν προσαρμοστεί τα πυρά του μείζονος μέρος του Τουρκικού Πυροβολικού.

Σχεδιάγραμμα 5: Πιθανή διάταξη του Ι/35 Τάγματος επί του Κ.Α. Καμελάρ αρκετό καιρό πριν την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης. Το σχεδιάγραμμα συντάχθηκε με βάση αντίστοιχο Σχεδιάγραμμα που υπάρχει στην Έκθεση της IV Μεραρχίας που συντάχθηκε από τον Επιτελάρχη της Ταγματάρχη Γ. Τσολάκογλου κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας του διοικητή της Μεραρχίας Υποστράτηγου Δημαρά. Η διάταξη των Λόχων του Ι/35 Τάγματος διαφοροποιήθηκε μάλλον την παραμονή της Τουρκικής επιθέσεως με την εγκατάσταση του 3ου Λόχου του ΙΙΙ/35 Τάγματος επί του Καλετζίκ, όπως επίσης και του 2ου Λόχου Εφεδρείας, με ταυτόχρονη μετακίνηση του 3ου Λόχου στο άκρο δεξιό. Επίσης ο Ανεξάρτητος Ουλαμός Πυροβολικού υπό τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο που ήταν ταγμένος στο βορειοδυτικά του Καμελάρ Αντέρεισμα πλησίον του διακρινόμενου από τις ισοϋψείς καμπύλες αυχένα, ενισχύθηκε με ένα Ουλαμό της Πυροβολαρχίας της IVβ ΜΟΠ (Λεκανίδου) που με βάση το σχεδιάγραμμα της Έκθεσης Τσολάκογλου ήταν ταγμένη στη θέση που σημειώνεται βόρεια του Μαύρου Βράχου.

Διάταξη του Ι/35 Τάγματος

• Επί του Σ.Σ. Κατσίμπαλη ο 3/35 Λόχος.
• Επί του Σ.Σ. Μπέλμα (θέση Μάτι και Μαύρος Βράχος) ο 1/35 Λόχος
• Εφεδρεία ο 2/35 Λόχος.

Στις 0200 της 13ης Αυγούστου ο διοικητής του 35ου Συντάγματος Άνχης Κ. Παπαπαναγιώτου διέθεσε στο Κ.Α. Καμελάρ και τον 11/35 Λόχο (3^ο Λόχο του ΙΙΙ/35 Τάγματος), ο οποίος  τάχθηκε στο Σ.Σ. Κατσίμπαλη. Στο σχεδιάγραμμα 5 παρουσιάζεται η πιθανή διάταξη των Λόχων του Ι/35 Τάγματος στις 12 Αυγούστου, την παραμονή της Τουρκικής επιθέσεως.

Παρά την εκτίμηση της IV Μεραρχίας ότι σε περίπτωση Τουρκικής επίθεσης η κυρία προσπάθεια του εχθρού θα κατευθυνόταν κατά του Κ.Α. Καμελάρ, δεν υπήρξε και ανάλογη πρόβλεψη για την εγκατάσταση εγγύτατα του Κέντρου τούτου μίας ισχυρής δύναμης, τουλάχιστο Τάγματος Πεζικού, προς άμεση επέμβαση στον αγώνα, είτε για την ενίσχυση του Ι/35 Τάγματος, είτε για την εκτέλεση άμεσης αντεπίθεσης (εντός μισής ώρας).

Η οχύρωση του Κ.Α. Καμελάρ

Φωτογραφία Νο 2. Διακρίνεται η οχύρωση (περιορισμένης έκτασης) επί του υψώματος 1710

Από τις υπάρχουσες φωτογραφίες που αποδίδονται στο τομέα της IVης Μεραρχίας φαίνεται ότι η οχύρωση του Κ.Α. Καμελάρ ήταν περιορισμένη σε έκταση και εξαιρετικά ατελής. Τα χαρακώματα ήταν μάλλον αβαθή και απουσίαζαν τα σκέπαστρα βομβαρδισμού. Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται από τις υπερβολικά μεγάλες απώλειες που υπέστη το Ι/35 Τάγμα κατά το βομβαρδισμό του Τουρκικού Πυροβολικού που προηγήθηκε της επίθεσης του Πεζικού. Το ίδιο μαρτυρείται στη Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, όπως και από  ανώνυμους στρατιωτικούς που έγραψαν σχετικά με το ζήτημα της οχύρωσης στον τύπο της εποχής.

Στην Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας ο διοικητής της αναφερόμενος στο ζήτημα της οχύρωσης αποδέχεται εμμέσως πλην σαφώς ότι η οχύρωση δεν ήταν η ενδεδειγμένη και αυτό το αποδίδει στο βραχώδες έδαφος που δεν ευνοούσε τις βαθιές εκσκαφές, παρά τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν. Ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος στη δική του Έκθεση Πεπραγμένων αναφέρει ότι η επικρατήσασα επί ένα έτος αδράνεια, δημιούργησε σε πολλούς αξιωματικούς και Οπλίτες την γνώμη ότι «… ο εχθρός αναμένει την έκβασιν του αγώνος αυτού μόνον εκ των διπλωματικών ενεργειών, ότι είναι ανίκανος να επιχειρήση και ότι στερείται παντελώς ηθικού. Οι σκέψεις αύται συζητούμεναι παρασύρουσι πάντας εις αδιαφορίαν προς πάσαν πιθανήν ενέργειαν του εχθρού. Η τοιαύτη όμως διάθεσις ου μόνον των οπλιτών, αλλά και των αξ/κών απεδείχθη καταστρεπτική. Η αξία του εχθρού ουδέποτε πρέπει να υποτιμάται.». Υπό τοιαύτες συνθήκες ο Έλληνας στρατιώτης (και τότε, αλλά και σήμερα) δεν ήταν (και δεν είναι) διατεθειμένος να σκάψει και να οχυρώσει. Σε κάθε περίπτωση και ανεξάρτητα των κάθε φορά επικρατουσών συνθηκών, η αξία της ηγεσίας, του επιπέδου πειθαρχίας και εκπαίδευσης του Στρατού και των διαθεσίμων πόρων αποτελούν τους σημαντικότερους παράγοντες για την οχύρωση των αμυντικών τοποθεσιών.

Φωτογραφία Νο 3. Διακρίνεται ότι το αντέρεισμα Ποϊραλικαγιά διαχωρίζεται υπό αυχένος σε δύο διακεκριμένα τμήματα (τα 1 και 2), στα οποία προσαρμόστηκε η βολή του μείζονος μέρους Τουρκικού Πυροβολικού κατά την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης. Στο υπ’ αριθμόν 1, που πιθανόν να αποτελεί την θέση Μάτι, διακρίνεται το ίχνος της οχύρωσης.

Πυροβολικό

Επί του Κ.Α. Καμελάρ είχε διατεθεί μία Πυροβολαρχία της IVβ Μοίρας Ορειβατικού Πυροβολικού (Μ.Ο.Π.) υπό τον Λοχαγό Λεκανίδη και ένας ανεξάρτητος Ουλαμός υπό τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο. Συνολικά 6 ορειβατικά πυροβόλα των 65 χλστ., ταγμένα πίσω από το ύψωμα 1710.  Για κάθε πυροβόλο διατίθεντο 100 βλήματα. Στο Σχεδιάγραμμα 5 διακρίνονται οι θέσεις που είχε ταχθεί το Πυροβολικό του Κ.Α. Καμελάρ.

Στην IVη Μεραρχία —πλέον του οργανικού της Πυροβολικού εκ δύο Μοιρών Ορειβατικού Πυροβολικού (IVα και  IVβ ΜΟΠ)— είχαν διατεθεί από το Α΄ Σώμα Στρατού η ΙΙ Μοίρα του Α΄ Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού (Σ.Π.Π.) εκ 12 πυροβόλων των 75 χλστ., η ΙΙ Μοίρα Βαρέως εκ 2 Πυροβολαρχιών με 8 οβιδοβόλα των 120 χλστ. και η 9^η Βαριά Πυροβολαρχία οβιδοβόλων με 4 οβιδοβόλα των 6 δακτύλων. Ο Αρχηγός Πυροβολικού της IV Μεραρχίας Αντισυνταγματάρχης ΠΒ Αθανάσιος Πουρνάρας στην κατάθεσή του στην Επιτροπή Δοσιλόγων Μικράς Ασίας υπό τον Στρατηγό Μοσχόπουλο αναφέρει ότι από τα συνολικώς 42 πυροβόλα που διέθετε η IV Μεραρχία, τα 24 μπορούσαν να δώσουν πυρά στο Κ.Α. Καμελάρ. Τούτο ασφαλώς ήταν δυνατό να υλοποιηθεί από τα πυροβολικό που ήταν ταγμένο περί τα χωριά Κισλατζίκ και Ντεπέρ, αλλά όπως φαίνεται από τα διαθέσιμα στοιχεία δεν υλοποιήθηκε κατά την διάρκεια της μάχης.

Πλέον των παραπάνω, η αποτελεσματική επέμβαση του πεδινού και βαρέως πυροβολικού της IV Μεραρχίας προς υποστήριξη των δυνάμεών που θα αμύνονταν στο ορεινό τμήμα του Τομέα της (και ειδικότερα για την εκτέλεση βολής αντιπυροβολικού) δυσχεραινόταν εξ αιτίας της μη κατασκευής καταλλήλων οδεύσεων για τη μετακίνηση του πεδινού και βαρέως πυροβολικού στο Καλετζίκ, παρά τη παραμονή της Μεραρχίας στην τοποθεσία για διάστημα μεγαλύτερο του έτους. Ο Αρχηγός Πυροβολικού της IV Μεραρχίας Αντισυνταγματάρχης ΠΒ Αθανάσιος Πουρνάρας στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Μοσχόπουλου αναφέρει ότι είχε προτείνει στην IV Μεραρχία και τον Αρχηγό Πυροβολικού του Α΄ Σώματος Στρατού την διάνοιξη δύο δρομολογίων, το ένα από το χωριό Έρικμαν μέχρι το Καλετζίκ και το δεύτερο από το χωριό Κισλατζίκ μέχρι το Καλετζίκ για την μεταφορά εκεί  του πεδινού Πυροβολικού, αλλά η πρότασή του δεν έγινε αποδεκτή.

Το διατιθέμενο από την IV Μεραρχία Πυροβολικό  κατανεμόταν ως ακολούθως:

Πυροβολικό Υποτομέα Καλετζίκ

Το αποτελούσε η IVβ Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού εκ της οποίας μία Πυροβολαρχία και ο Ανεξάρτητος Ουλαμός είχαν διατεθεί στο Κ.Α. Καμελάρ (6 πυροβόλα των 65 χιλ) και η άλλη Πυροβολαρχία (4 πυροβόλα) στο υπόλοιπο του Υποτομέα .

Πυροβολικό Υποτομέα Μιχαήλ  

• Η IVα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού (8 πυροβόλα των 65 χιλ)
• Η ΙΙ Μοίρα Πεδινού Πυροβολικού πλην Πυροβολαρχίας (8 πυροβόλα των 75 χιλ)
• Η ΙΙα Μοίρα Μακρών των 120 χιλ. (2 Πυροβολαρχίες – 8 πυροβόλα των 120 χιλ)
• Η 6^η Πυροβολαρχία οβιδοβόλων (4 οβιδοβόλα των 6 δακτύλων).
• Σύνολο: 28 πυροβόλα (8 ορειβατικά, 8 πεδινά, 8 μακρά και 4 οβιδοβόλα).

Στο Πεδινό και Βαρύ Πυροβολικό του Υποτομέα Μιχαήλ είχαν καθοριστεί τομείς βολής εντός των ορίων του εν λόγω Υποτομέα, πλην μίας Πυροβολαρχίας μακρών των 120 χλστ. ταγμένης παρά το χωριό Κισλατζίκ της οποίας το δεξιό όριο του τομέα βολής της στοιχιζόταν επί του Μαύρου Βράχου. Δέον να ληφθεί υπόψη ότι η απόσταση σε ευθεία γραμμή μεταξύ του χωριού Κισλατζίκ και του Υψώματος 1710 ανερχόταν στα 4.5 χλμ. και επομένως η περιοχή προ του μετώπου του Κ.Α. Καμελάρ βρισκόταν εντός του βεληνεκούς του Πεδινού και του Βαρέως Πυροβολικού της IV Μεραρχίας που ήταν ταγμένο στη περιοχή των χωριών Ντεπέρ και Κισλατζίκ. Η εκτέλεση της βολής από το χ. Κισλατζίκ προς την περιοχή του υψώματος 1710 δεν εμποδιζόταν από την παρεμβολή κάποιου ορεινού όγκου.

Κατόπιν των παραπάνω διαπιστώνεται ότι ανεξαρτήτως των (πραγματικών ή θεωρητικών) εκτιμήσεων της Μεραρχίας και (των μετά τη καταστροφή) δηλώσεων του Αρχηγού Πυροβολικού της Μεραρχίας, το μεγαλύτερο μέρος του διατιθέμενου Πυροβολικού είχε προσανατολιστεί γεωγραφικά και σχεδιαστικά για την υποστήριξη του Υποτομέα Μιχαήλ και όχι υπέρ του Κ.Α. Καμελάρ που σε κάθε περίπτωση αποτελούσε τον κύριο σπόνδυλο του Τομέα της IV Μεραρχίας και για τον οποίο η Μεραρχία «είχε προ πολλού μορφώσει την γνώμην ότι εν περιπτώσει εχθρικής επιθέσεως κατά του μετώπου της το κύριον σημείον της προσβολής θα ήτο» το Κ.Α. Καμελάρ. Σε κάθε περίπτωση όταν ένας αρχικός σχεδιασμός δεν βρίσκεται υπό μία διαρκή επανεκτίμηση, αίρεση και μελέτη, τείνει να λάβει την μορφή δόγματος. Η μακρά αδράνεια οξύνει τη βεβαιότητα ότι όλα έχουν καλώς.

Στην τελική, ο προσανατολισμός του συνόλου σχεδόν του Πυροβολικού της IV Μεραρχίας προς τον Υποτομέα Μιχαήλ, σε συνδυασμό και με το ότι ουδείς εκ των υπευθύνων διοικητών για την άμυνα του Κ.Α. Καμελάρ δεν αιτήθηκε την παροχή πυρών υποστηρίξεως Πυροβολικού (αλλά και η Μεραρχία από μόνη της δεν διέταξε αυτό), είχε σαν αποτέλεσμα ο αγώνας που δόθηκε στο Κ.Α. Καμελάρ να μη τύχει της υποστήριξης από το Πεδινό και το Βαρύ Πυροβολικό της Μεραρχίας.

[Σημ.: Ακόμη και στον πλέον καλόπιστο αναγνώστη θα προκληθούν απορίες και ερωτηματικά, ακόμη και θυμηδία, για το ότι ο διοικητής της IV Μεραρχίας και ο Αρχηγός Πυροβολικού της καταθέτουν ενυπόγραφα τόσο προβληματικές εκτιμήσεις και δηλώσεις. Το ολιγότερο που μπορεί να τους προσάψει και ο πλέον καλόπιστος κριτής για αυτά που δηλώνουν είναι ότι και οι δύο είναι άσχετοι με την στρατιωτική τέχνη. Και τούτο επειδή ο μεν πρώτος ενώ ισχυρίζεται ότι είχε εκτιμήσει ότι σε περίπτωση Τουρκικής επιθέσεως η κυρία προσπάθεια του εχθρού θα στρεφόταν κατά του δεξιού του, αυτός είχε τοποθετήσει το μείζον μέρος των δυνάμεων πεζικού και πυροβολικού που διέθετε στο αριστερό του, ο δε δεύτερος επειδή καταθέτει ότι 24 πυροβόλα μπορούσαν να δώσουν πυρά προς υποστήριξη του Κ.Α. Καμελάρ, ενώ οι τομείς βολής (σύμφωνα με το Σχέδιο Άμυνας της Μεραρχίας) όλων αυτών των πυροβόλων κάλυπταν το αριστερό της Μεραρχίας. Το βέβαιο είναι ότι μετά την καταστροφή όλοι προσπαθούσαν να αποσείσουν από πάνω τους τις ευθύνες τους για τις σοβαρότατες παραλείψεις τους.]

Τουρκικές Δυνάμεις

Το IV Τουρκικό Σώμα Στρατού προώθησε το βράδυ της 12^ης/13^η Αυγούστου στη περιοχή έναντι του Κ.Α. Καμελάρ τις 5^η και 11^η Μεραρχίες, ενώ έναντι του Υποτομέα Μιχαήλ προσανατόλισε την 8^η Τουρκική Μεραρχία. Ως εφεδρεία του IV Σώματος Στρατού τηρήθηκε η 12^η Μεραρχία.

Η αποστολή της 5^ης Τουρκικής Μεραρχίας ήταν να επιτεθεί για την κατάληψη σε πρώτο χρόνο των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά και Μαύρου Βράχου ενώ σε δεύτερο χρόνο θα ενεργούσε για την κατάληψη του υψώματος 1710.

Η 11^η Μεραρχία κατά τη διάρκεια της επίθεσης της 5^ης Μεραρχίας θα τηρούταν σε ετοιμότητα επιθέσεως στην περιοχή βορειοδυτικά του υψώματος Μπέη Τεπέ και θα προωθούσε τμήματα ασφαλείας προς την χαράδρα Ακ Ντερέ. Μετά την κατάληψη του αντερείσματος Ποϊραλικαγιά και Μαύρου Βράχου από την 5^η Μεραρχία, την εγκατάστασή της επ’ αυτών και την έναρξη της επίθεσης της για την κατάληψη του υψώματος 1710, η 11^η Μεραρχία θα προήλαυνε προς βορρά και θα εντασσόταν στην επίθεσή της 5^ης Μεραρχίας με σκοπό να υπερκεράσει το ύψωμα 1710 από δυτικά. Η αποστολή της 11^ης Μεραρχίας μπορεί  να ήταν γενική, αλλά πέραν κάθε αμφιβολίας ήταν σαφές ότι η Μεραρχία θα έπρεπε να συνταυτίσει την κυρία της προσπάθεια με την επίθεση της 5ης Μεραρχίας προκειμένου δια της προσβολής του υψώματος 1710 από νοτιοδυτικά και νοτιοανατολικά, από το αντέρεισμα Ποϊραλικαγιά, να επιταχυνθεί η κατάληψή του. Η 11η Μεραρχία θα έπρεπε δια μίας δευτερεύουσας προσπάθειας να ενεργήσει και δυτικά του υψώματος 1710 με σκοπό μετά την κατάληψη τούτου να έχει ετοιμότητα επιτιθέμενη προς βορρά να υπερκεράσει τις Ελληνικές δυνάμεις από τα δυτικά. Όπως θα δούμε στη συνέχεια αυτή υλοποιήθηκε με την τοποθέτηση της κύριας προσπάθειας της 11ης Μεραρχίας επί των νοτιοδυτικών αντηρίδων του Καλετζίκ και την ταυτόχρονη ενέργεια ενός Συντάγματος Πεζικού προς βορρά με σκοπό την τήρηση ετοιμότητας για την υπερκέραση του Καλετζίκ από τα δυτικά.

Η επίθεση της 5^ης Μεραρχίας για την κατάληψη των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά και Μαύρου Βράχου θα υποστηριζόταν από το πυροβολικό των 5^ης και 11^ης Μεραρχιών και από το μείζον μέρος του Πυροβολικού του IV Σώματος Στρατού. Η κάθε Τουρκική Μεραρχία διέθετε 1 Μοίρα Πυροβολικού με 3 πυροβολαρχίες (2 ορειβατικές και 1 πεδινή, ή και το αντίστροφο), ήτοι εν συνόλω 12 πυροβόλα των 75 χλστ. κατά Μεραρχία.

Στο IV Τουρκικό Σώμα Στρατού διατέθηκαν από την 1^η Τουρκική Στρατιά (από το 25^ο Σύνταγμα Βαρέως Πυροβολικού) 4 πεδινά πυροβόλα 75 χλστ.,  8 ορειβατικά ΣΚΟΝΤΑ 105 χλστ., 2 πυροβόλα των 120 χλστ. και 4 οβιδοβόλα ΣΚΟΝΤΑ των 150 χλστ.. Η πληροφορία ότι τα οβιδοβόλα των 150 χλστ. ήταν ΣΚΟΝΤΑ, προέρχεται από αναφορά του διοικητή της 5^ης Τουρκικής Μεραρχίας προς το IV Σ.Σ. (υποβλήθηκε την 0500 ώρα της 13^ης Αυγούστου) στην οποία ανέφερε ότι τα διατιθέμενα βλήματα για τα εν λόγω πυροβόλα δεν ήταν επαρκή για τη καταστροφή των συρματοπλεγμάτων.

Φωτογραφία Νο4. Τουρκική Πυροβολαρχία Σκόντα 105 χλστ.

Επομένως οι Τούρκοι υποστήριξαν την επίθεση για την κατάληψη των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά και Μαύρου Βράχου του Κ.Α. Καμελάρ, με 42 πυροβόλα, εκ των οποίων τα 28 ήταν ελαφρά των 75 χλστ., τα 8 μέσα των 105 χλστ. και τα 6 βαρέα των 120 και 150 χλστ. . Κατόπιν τούτου τα αναφερόμενα στον 7^ο τόμο της ΔΙΣ περί υποστήριξης της επιθέσεως από 40 ελαφρά πυροβόλα και 30 βαρέα δεν ισχύουν.

Το Τουρκικό σχέδιο πυρών είχε κατανείμει τα πυρά του πυροβολικού επί του Κ.Α. Καμελάρ ως  ακολούθως:

• Τα πυρά 20 πυροβόλων (12 των 75 χλστ. και  8 των 105 χλστ.) επί του στόχου υπ’ αριθμό 2 στο αντέρεισμα Ποϊραλικαγιά.
• Τα πυρά 11 πυροβόλων (8 των 75 χλστ. και 3 των 150 χλστ.) επί του στόχου 1 στο αντέρεισμα Ποϊραλικαγιά.
• Τα πυρά 3 πυροβόλων (2 των 120 χλστ. και 1 των 150 χλστ.) επί του υψώματος Μαύρος Βράχος.
• Τα πυρά 4 πεδινών πυροβόλων των 75 χλστ. κατά των θέσεων τάξης του πυροβολικού του Κ.Α. Καμελάρ.
• Τα πυρά 4 πυροβόλων των 75 χλστ., «τη αιτήσει».

Το παραπάνω σχέδιο πυρών πυροβολικού παραπέμπει στη διαπίστωση ότι σε πρώτο χρόνο οι Τούρκοι επεδίωκαν τη κατάληψη του Σ.Σ. Μπέλμα (Μαύρος Βράχος και θέση Μάτι) και σε δεύτερο χρόνο θα έστρεφαν τις δυνάμεις τους για τη κατάληψη του υψώματος 1710.

Διεξαγωγή των Επιχειρήσεων μέχρι τη 10^η πρωινή ώρα της 13^ηςΑυγούστου 1922

Σχεδιάγραμμα 6. Η επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ από την 5η Τουρκική Μεραρχία Βασικά χαρακτηριστικά της υπόψη επίθεσης είναι τα εξής: 1) Διεξήχθη επί στενού μετώπου. 2) Υποστηρίχθηκε από τα πυρά 38 πυροβόλων διαφόρων διαμετρημάτων. 3) Διευθύνθηκε από τον διοικητή της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας που είχε εγκατασταθεί επί του υψώματος Μπέη Τεπέ, σε απόσταση 2 χλμ. από την Ελληνική τοποθεσία.

Την 5^η πρωινή ώρα της 13^ης Αυγούστου άρχισε ο βομβαρδισμός του Τουρκικού πυροβολικού κατά του Κ.Α. Καμελάρ, τα πυρά του οποίου προσαρμόστηκαν επί του αντερείσματος Ποϊραλικαγιά (στόχοι 1 και 2), του Μαύρου Βράχου και των θέσεων της Πυροβολαρχίας του Κ.Α. Καμελάρ. Τα χαρακώματα της θέσης Μάτι εντός ολίγων λεπτών ανασκάφτηκαν και ο εκεί αμυνόμενος 1^ος Λόχος αποδεκατίστηκε. Την 0530 ώρα ο Μαύρος Βράχος είχε καλυφθεί από τα πυρά του Τουρκικού πυροβολικού, με αποτέλεσμα να καταστραφούν τα πολυβολεία και να τεθεί εκτός μάχης η δύναμη του παρατηρητηρίου αποτελούμενη από ένα Αξιωματικό, τέσσερις Υπαξιωματικούς και 15 Οπλίτες.

Παχύ νέφος καπνού απέκρυπτε το προ του Σ.Σ. Μπέλμα έδαφος και τα εξ αυτού εξορμήσαντα αλλεπάλληλα κύματα εχθρικού πεζικού δυνάμεως πλέον των 2000 ανδρών (δύναμη που αντιστοιχούσε σε 4 Τάγματα Πεζικού), που κινούνταν κατά του Σ.Σ. Μπέλμα. Η κίνηση των τμημάτων αυτών ήταν καταφανής από το παρατηρητήριο του 35^ουΣυντάγματος. Την 0630 ώρα τα πυρά του Τουρκικού Πυροβολικού ήρθησαν και μεταφέρθηκαν επί του Σ.Σ. Κατσίμπαλη (ύψωμα 1710). Επακολούθησε η έφοδος του Τουρκικού Πεζικού.

Την 0645 ώρα οι Τούρκοι κατέλαβαν τη θέση Μάτι και τον Μαύρο Βράχο. Τα υπολείμματα του 1/35 Λόχου υποχώρησαν και κατέλαβαν τη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως επί του υψώματος 1710 όπου συνέχισαν τη μάχη συγκρατώντας τον εχθρό. Τα παραπάνω γεγονότα αναφέρθηκαν από το 35^ο Σύνταγμα στην IV Μεραρχία.

Ο διοικητής της IVης Μεραρχίας, τηρούμενος ενήμερος της κατάστασης από τον διοικητή του 35^ου Συντάγματος, αντιλήφθηκε ότι η κυρία προσπάθεια του εχθρού στρεφόταν κατά του δεξιού της Μεραρχίας προς κατάληψη του Κ.Α. Καμελάρ και του μεταξύ των Ιης και IVης Μεραρχιών υφιστάμενου κενού, προκειμένου να απειλήσει πλευρικά τις δύο Μεραρχίες. Κατόπιν τούτου προέβη στις εξής ενέργειες:

• Την 0615 ώρα διέταξε το σταθμεύον παρά το χωριό Κισλατζίκ (4,5 χλμ. σε ευθεία γραμμή από το Κ.Α. Καμελάρ) ΙΙ/11 Τάγμα (Ταγματάρχης Μιχαήλ Κόκκινος) να κινηθεί αμέσως, να ανέλθει επί του Καλετζίκ και να τεθεί υπό τις διαταγές του διοικητή του 35^ου Συντάγματος Πεζικού. Το ΙΙ/11 Τάγμα τέθηκε σε κίνηση την 0630 ώρα.

• Ζήτησε από το Α’ Σώμα Στρατού να της διατεθεί το σταθμεύον παρά το χωριό Έρικμαν Μικτό Απόσπασμα ΧΙΙΙ Μεραρχίας (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και ΧΙΙΙα ΜΟΠ), ή Απόσπασμα Πλαστήρα. Το Σώμα ενέκρινε την αίτηση της Μεραρχίας και στις 0800 ώρα διέταξε το Απόσπασμα Πλαστήρα να τεθεί υπό τις διαταγές της IVης Μεραρχίας. (Σημ.: Στην έκθεση πεπραγμένων της IV Μεραρχίας αναφέρεται ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας βρισκόταν την ώρα εκείνη στο στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού)

Ο Πλαστήρας διέταξε το ΙΙ/42 Τάγμα (Τχης Ν. Παλαντζάς) μετά μίας Πυροβολαρχίας να ανέλθει δια της χαράδρας Μοναστέρ Ντερέ στο Καμελάρ, ο ίδιος δε προηγήθηκε του Τάγματός του για αναγνώριση της κατάστασης. Το ΙΙ/42 τέθηκε σε κίνηση της 0810 ώρα.

Την 0800 ώρα η IVη Μεραρχία δια διαταγής της έθεσε όλες τις δυνάμεις δυτικά του Μαύρου Βράχου (συμπεριλαμβανομένου) υπό τις διαταγές του Πλαστήρα, τον οποίο και διέταξε να ενεργήσει δραστήρια προς ανακατάληψη των θέσεων που χάθηκαν [«Αρ. Ε.Π. 5414/1291/3 … Πάσαι αι δυνάμεις αι δυτικώς Μαύρου Βράχου (ναι) τεθήσονται υπό τας διαταγάς του Συνταγματάρχου Πλαστήρα, όστις θέλει ενεργήσει δραστηρίως προς ανακατάληψιν των απωλεσθεισών θέσεων. … Ο Αντισυνταγματάρχης Παπαπαναγιώτου θα ανέλθη επί του Κέντρου Αντιστάσεως Καμελάρ και προσανατολίση τον Συνταγματάρχη Πλαστήρα επί της καταστάσεως, συνδέων τούτον μεθ’ όλων των τμημάτων του. …». Στην κρίση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα άφηνε τη δυνατότητα χρησιμοποίησης και του υπολοίπου της δύναμής του.

Κατόπιν αναφοράς του διοικητή του Ι/35 Τάγματος Ταγματάρχη Τζόκα ότι έχει τραυματιστεί ο ίδιος, καθώς και ο διοικητής του 1^ου Λόχου Λοχαγός Παπαχαραλάμπους και ότι τη διοίκηση του Τάγματος την είχε αναλάβει ο Λοχαγός Ιωάννης Ζήσης, το 35^ο Σύνταγμα διέταξε το διοικητή του ΙΙ/11 Τάγματος Ταγματάρχη Κόκκινο να ενεργήσει αμέσως αντεπίθεση κατά του εχθρού, να ανακαταλάβει την πρώτη γραμμή του Σ.Σ. Μπέλμα (Μάτι και παρατηρητήρια Πεζικού) και να αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος. Η διαταγή αυτή προς τον Ταγματάρχη Κόκκινο επαναλήφθηκε  και την 0820 ώρα.

Την 8^η ώρα ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος ανέφερε στη Μεραρχία ότι τα τμήματα του Ι/35 Τάγματος μαχόμενα με αφάνταστη αγριότητα επί της δευτέρας τοποθεσίας αντιστάσεως καθήλωσαν τον εχθρό, ο οποίος διαθέτοντας ασύγκριτα υπέρτερες δυνάμεις συνέχιζε να επιτίθεται με ορμή κατά του δεξιού του Κ.Α..

Ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος πληροφορηθείς ότι Τάγμα του 5/42 Σ. Ευζώνων ανερχόταν στο Κ.Α. Καμελάρ και επειδή καθυστερούσε το ΙΙ/11 Τάγμα να φθάσει στο Καλετζίκ, διέταξε να γίνει αντεπίθεση από τις διαθέσιμες δυνάμεις του  Ι/35 Τάγματος υπό το Λοχαγό Ι. Ζήση και το Τάγμα του 5/42 Σ. Ευζώνων προς ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων.

[Σημ.: Στο Σχέδιο Αμύνης της IV Μεραρχίας στην παράγραφο ΙΧ «Διεξαγωγή της Αμύνης» προέβλεπε ότι «παν τμήμα του εδάφους καταλαμβανόμενον υπό του εχθρού ανακαταλαμβάνεται αμέσως υπό των τοπικών εφεδρειών δι’ αντεπιθέσεως ενεργουμένης αμέσως πριν ή ο εχθρός προλάβη να εγκατασταθή σταθερώς. … η προβλεπομένη χρήσις της εφεδρείας της Μεραρχίας έσται: α) Προς απόκρουσιν του επιτεθησομένου εχθρού κατά του Κ.Α. Καμελάρ δι’ αντεπιθέσεως. …». Ο καθείς μπορεί να αντιληφθεί πόσο εκτός πραγματικότητας βρίσκονταν οι εκτιμήσεις και οι προθέσεις της IV Μεραρχίας και ασφαλώς και των υφισταμένων της. Μετρούσε τον εχθρό με τα μέτρα της. Δεν μπορούσε, ενδεχομένως και δεν ήθελε να αντιμετωπίσει το δυσμενέστερο σενάριο που έλεγε ότι μπορεί να «άνοιγαν και οι πύλες της κολάσεως». Η αδράνεια ενός έτους φάνηκε ικανή για να οδηγήσει στη μακαριότητα, τον εφησυχασμό και την οκνηρία μία ολόκληρη Μεραρχία. Μήπως το ίδιο δεν γίνεται και σήμερα; Μετά την αδράνεια 45 ετών από το 1974 μπορεί να πιστέψει κανείς ότι στο κεφάλι κάποιου ανώτερου διοικητή υπάρχει η εκτίμηση ότι ο αντίπαλος μπορεί να υποστηρίξει τις επιχειρήσεις του για τη δημιουργία του αρχικού προγεφυρώματος (Ο1 ή Ο2) δυτικά του Έβρου με τα πυρά 300 πυροβόλων, ΠΕΠ κ.α. πυραυλικών μέσων κ.α.; Έτσι και τότε. Κανένας δεν πίστευε τα δύσκολα σενάρια. Η απάντηση στα δύσκολα ήταν «ο κυκλών κυκλούται». Η IV Μεραρχία δεν ήθελε να μεταφέρει την αμυντική της γραμμή 2 χλμ νοτιότερα στα υψώματα Μπέη Τεπέ επειδή δεν θα διευκολυνόταν ο ανεφοδιασμός της και επί ένα χρόνο που βρισκόταν στην τοποθεσία δεν άνοιξε δρομολόγια για να μεταφέρει το Πεδινό και Βαρύ Πυροβολικό της στο Καμελάρ ώστε να υποστηρίξει τον αμυντικό αγώνα των εκεί δυνάμεων και επιπλέον για μπορεί να εκτελεστεί βολή αντιπυροβολικού. Οι Τούρκοι όμως άνοιξαν δρομολόγια εντός δύο ημερών για να μεταφέρουν το Πεδινό και Βαρύ Πυροβολικό τους σε απόσταση 2 χλμ από τη γραμμή αντιστάσεως της Μεραρχίας.  Τελικά όταν ο δόλιος ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος είδε «να ανοίγουν οι πύλες της κολάσεως», το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να αναφέρει το «άνοιγμα των πυλών της κολάσεως» στον Μέραρχο και να διατάξει το κατακερματισμένο Ι/35 Τάγμα να αντεπιτεθεί με την εφεδρεία του. Που; Εναντίον των 4 Τουρκικών Ταγμάτων που κατέλαβαν την Ποϊραλικαγιά και υποστηρίζονταν  από 42 πυροβόλα. Και με τι υποστήριξη; Με τα πυρά 6 πυροβόλων των 65 χλστ.!!!]

Στις 0920 ώρα όμως, έλαβε ως απάντηση από το Λοχαγό Ανδρεάδη, που δεν είχε πληροφορηθεί ακόμη ότι ο Λοχαγός Ζήσης είχε τραυματιστεί και διακομιζόταν, την ακόλουθη αναφορά:

«Ταγματάρχης Τζόκας ετραυματίσθη, ανέλαβε Διοίκησιν λοχαγός Ζήσης· σύνδεσμός σας δεν ανεύρεν αυτόν. Διαταγήν έλαβον εγώ. Είμαι τραυματίας εις δύο μέρη. Όχι σοβαρώς. Δυσκολεύομαι ν’ αναλάβω αντεπίθεσιν ως τραυματίας και στερούμενος πυρομαχικών και μη βοηθούμενος υπό πυροβολικού. Ευρίσκομαι επί λόφου βορείως παρατηρητηρίου όπου και η γραμμή αμύνης. Δεξιά μου ευρίσκεται ο λοχαγός Βογιώτης μετά του λόχου του, άκρον δεξιόν παραμένει 3^οςλόχος, αποσυρθείς εκ δύο φυλακίων του. Βαλόμεθα δραστηρίως υπό εχθρικού πυροβολικού· άμα εξορμήσει Τάγματος Ευζώνων προσπαθήσω συνταυτίσω ενεργείας μου. Εν πάσει περιπτώσει αποστείλατε πυρομαχικά. Αυτήν την στιγμήν εχθρικόν πυροβολικόν μας έχει κατακεραυνοβολήση, δεν δύναμαι εξορμήσω δι’ όλους τους ως άνω λόγους. Λοχαγός Κ. Ανδρεάδης.»

Η παραπάνω αναφορά δίνει μία περίπου γενική ιδέα (απουσία άλλων πληροφοριών) για την διάταξη των Λόχων του Ι/35 Τάγματος επί του Κ.Α. Καμελάρ την 0820 ώρα. Δεξιά (δυτικά) του παρατηρητηρίου όπου στεκόταν ο Λοχαγός Ανδρεάδης βρισκόταν ό 2/35 Λόχος υπό τον Λοχαγό Λάζαρο Βογιώτη. Στο άκρο δεξιό της τοποθεσίας ήταν ταγμένος ο 3/35 Λόχος υπό τον Έφεδρο Υπολοχαγό Νικόλαο Σπανδάγο (σχετικές πληροφορίες στο Μέρος ΙΙΙ). Το άκρο δεξιό της τοποθεσίας του Ι/35 Τάγματος βρισκόταν στον αυχένα μεταξύ του 1710 και του 1685, όπου ήταν ταγμένη η Πυροβολαρχία υπό τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο. Αριστερά (ανατολικά) του παρατηρητηρίου, με μέτωπο προς το αντέρεισμα Ποϊραλικαγιά θα πρέπει να βρίσκονταν οι διασωθέντες άνδρες του 1/35 Λόχου του τραυματισθέντος και αποχωρήσαντος από το πεδίο της μάχης Λοχαγού Παπαχαραλάμπους. Στο ίδιο περίπου σημείο θα πρέπει να είχε ταχθεί και ο 11/35 Λόχος. Οι Λοχαγοί Ζήσης και Ανδρεάδης θα πρέπει να ήταν ο μεν ένας ο Επιτελής του Ι/35 Τάγματος και ο έτερος ο διοικητής της Πολυβολαρχίας του Ι/35 Τάγματος, της οποίας όλα τα πολυβόλα είναι ταγμένα επί της αμυντικής περιμέτρου του Σ.Σ. Κατσίμπαλη. Μετά την 0920 ώρα διοικητής του Ι/35 Τάγματος ανέλαβε ο Λοχαγός Ανδρεάδης, ο οποίος ήταν και αυτός τραυματίας. Το Ι/35 Τάγμα διέθετε ένα ακόμη Λοχαγό τον Γεώργιο Δαραμάρα (αγνώστων καθηκόντων) ο οποίος στις 14 Αυγούστου φονευθέντος του Λοχαγού Λάζαρου Βογιώτη ανέλαβε τη διοίκηση του Τάγματος. Πιθανόν ο εν λόγω Λοχαγός να ήταν ο διοικητής του 11/35 Λόχου.

Σχεδιάγραμμα 7. Η κατάσταση στο Κ.Α. Καμελάρ περί την 1000 ώρα. Σημειώνεται το πιθανό ίχνος της κατεχόμενης γραμμής αντιστάσεως με βάση την αναφορά του Λοχαγού Ανδρεάδη και τη φωτογραφία Νο 2.

Κατόπιν της παραπάνω αναφοράς του Λοχαγού Ανδρεάδη ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος απέστειλε την ακόλουθη διαταγή προς το ΙΙ/11 Τάγμα:

«Αριθ. 8 ώρα 9.20΄, Ταγματάρχην Κόκκινον. Επιταχύνετε άνοδόν σας, όσον δύνασθε και αναλάβετε αντεπίθεσιν αμέσως πριν ενισχυθή ο εχθρός. Παπαπαναγιώτου»

Την 0930 ώρα ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος έλαβε την διαταγή της Μεραρχίας δια της οποίας την ευθύνη του Κ.Α. Καμελάρ και την διοίκηση όλων των δυτικώς του Μαύρου Βράχου δυνάμεων την αναλάμβανε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας.

Δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες για τον χρόνο που το ΙΙ/11 Τάγμα έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ, για το πού τάχθηκε, καθώς και για το αν ο Ταγματάρχης Κόκκινος ανέλαβε και την διοίκηση του Ι/35 Τάγματος. Το βέβαιο είναι ότι έφθασε μετά την 0930 ώρα, παρ’ όλο που είχε ξεκινήσει από το χωριό Κισλατζίκ την 0630 ώρα. Όπως θα φανεί στο τρίτο (ΙΙΙ) Μέρος του κειμένου, ο Ταγματάρχης Κόκκινος δεν φαίνεται να ανέλαβε την διοίκηση του Ι/35 Τάγματος. Σε κάθε περίπτωση η αποστολή που του είχε ανατεθεί από το 35^ο Σύνταγμα ήταν να αντεπιτεθεί, να ανακαταλάβει την πρώτη γραμμή του Σ.Σ. Μπέλμα και να αναλάβει την διοίκηση του Ι/35 Τάγματος. Στην έκθεση του διοικητή του 35^ουΣυντάγματος, ο οποίος από το παρατηρητήριό του έβλεπε τον διεξαγόμενο επί του Κ.Α. Καμελάρ αγώνα, υπάρχει η εξής αναφορά που δεν απαντά όμως στα ερωτήματα που τέθηκαν παραπάνω:

«Μέχρι της 14^ης ώρας η κατάστασις παρέμενε πάντοτε η αυτή. Το εν Καμελάρ Τάγμα ενισχυθέν και υπό του Τάγματος του 11^ου Συντάγματος (πότε;) εμάχετο απεγνωσμένως και λυσσωδώς κρατούν καθηλωμένον τον εχθρόν. Το εχθρικόν πυροβολικόν μετά σατανικής ευστοχίας ηλάττωνεν τας τάξεις του Τάγματος μας. Πάντες οι διοικηταί λόχων ετέθησαν εκτός μάχης. Τέταρτος κατά σειράν παρελάμβανεν την Διοίκησιν αυτού ο λοχαγός Βογιώτης Λάζαρος, φονευθείς και ούτος την πρωίαν της επομένης. Λοχαγός Κ. Ανδρεάδης» 

Επομένως στις 1400 ώρα που ο Λοχαγός Βογιώτης είχε αναλάβει την διοίκηση του Ι/35 Τάγματος, οι Λόχοι του Τάγματος είχαν χάσει τους Λοχαγούς τους και το μείζον των αξιωματικών τους. [Σημ.: Σε κάθε Τάγμα Πεζικού προβλέπονταν 25 αξιωματικοί, ένας αριθμός που ουδέποτε επετεύχθη κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία]. Στην έκθεση πεπραγμένων του 35^ου Συντάγματος αναφέρονται ως εξακριβωμένες απώλειες του Ι/35 Τάγματος κατά την 13^ηΑυγούστου οι εξής:

• Νεκροί: 5 Αξιωματικοί, 4 Υπαξιωματικοί και 81 Στρατιώτες
• Τραυματίες: 12 Αξιωματικοί, 10 Υπαξιωματικοί και 251 Στρατιώτες
• Σύνολο: 17 Αξιωματικοί και 346 Οπλίτες
• Ασφαλώς υπήρχαν και άλλες απώλειες που δεν ήταν εξακριβωμένες, όπως όσοι φέρονταν ως αγνοούμενοι, π.χ. βαριά τραυματίες και νεκροί που είχαν εγκαταλειφθεί στη θέση Μάτι και τον Μαύρο Βράχο κατά την υποχώρηση στη 2^η γραμμή αντιστάσεως

Σε κάθε περίπτωση οι απώλειες του Ι/35 Τάγματος κατά την πρώτη ημέρα της Τουρκικής επίθεσης ήταν συντριπτικές. Το Τάγμα είχε χάσει το σύνολο σχεδόν των αξιωματικών του και το 50% της δύναμης των οπλιτών του και ουσιαστικά είχε τεθεί εκτός μάχης.

Πληροφορίες από άλλες πηγές

Στην «Έκθεση Πεπραγμένων Πυροβολικού Κ.Α. Καμελάρ», συνταχθείσα από τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο, αναφέρονται τα εξής:

• Για την υποστήριξη του Κ.Α. Καμελάρ είχε διατεθεί μία Πυροβολαρχία της IVβ Μ.Ο.Π. (Λεκανίδη) και ένας Ουλαμός της Ανεξάρτητης Πυροβολαρχίας. Την προηγουμένη της Τουρκικής επιθέσεως ο Ανεξάρτητος Ουλαμός των 65 χλστ. υπό τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο διατάχθηκε να ταχθεί στο δεξιό της ως άνω Πυροβολαρχίας και να αποτελέσει με τον δεξιό Ουλαμό αυτής «Πυροβολαρχία», η διοίκηση της οποίας με διαταγή του διοικητή της IVβ Μ.Ο.Π., Λοχαγού (επρόκειτο περί Ταγματάρχη) Παπαδημητρίου, ανατέθηκε στον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο. Η πυροβολαρχία αυτή ήταν ταγμένη παρά τον αυχένα μεταξύ των υψωμάτων 1710 και 1685 και 400 μ. όπισθεν των φιλίων χαρακωμάτων.

• Τα τμήματα του 1/35 Λόχου που κατείχαν τις θέσεις Μπέλμα και Μάτι εγκατέλειψαν αυτές βαθμιαία και αποσύρθηκαν στη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως εξ αιτίας μάλλον των απωλειών που επέφερε το εχθρικό πυροβολικό στο φίλιο πεζικό που αμυνόταν εντός των ατελών σχετικά αμυντικών θέσεών του και ότι αυτή η αποχώρηση έλαβε χώρα πριν έρθουν σε επαφή με το εχθρικό πεζικό. [Σημ.: Ακόμη μία αναφορά στην πλημμελή οχύρωση της τοποθεσίας του Κ.Α. Καμελάρ].

• Βολή αντιπροπαρασκευής από το Ελληνικό Πυροβολικό δεν εκτελέστηκε, λόγω του ότι οι χώροι εξορμήσεως του Τουρκικού Πεζικού ήταν αφανείς από την Ελληνική παρατήρηση και τούτο επειδή όπως ήδη έχουμε αναφέρει, η γραμμή άμυνας της IV Μεραρχίας είχε χαραχθεί σε εδάφη υποδεέστερα υψομετρικά των προ του μετώπου της υπαρχόντων.

• Μετά την υπό του εχθρού κατάληψη της πρώτης γραμμής αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ, η βολή του Τουρκικού Πυροβολικού έγινε αραιότερη και έβαλε προς ενόχληση των αμυνομένων. Αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί φυσικό, δεδομένου ότι κατά την βολή προπαρασκευής (που προηγήθηκε της επίθεσης του Πεζικού) διάρκειας μίας ώρας και 30 λεπτών θα καταναλώθηκε το μεγαλύτερο μέρος των διαθέσιμων πυρομαχικών.

Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος ουδέν σχετικό αναφέρει περί υποστήριξης του διεξαγόμενου αγώνα επί του Κ.Α. Καμελάρ από το πεδινό και βαρύ Πυροβολικό της Μεραρχίας.

Η Διεξαγωγή των Επιχειρήσεων σύμφωνα με την Τουρκική ΔΙΣ μέχρι ώρα 1000

Τα αναφερόμενα από τη Τουρκική ΔΙΣ σχετικά με την επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ δεν αφίστανται σημαντικά από τα αναφερόμενα στις Εκθέσεις Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας και του 35^ου Συντάγματος Πεζικού.

Σύμφωνα με την Τουρκική ΔΙΣ τα πυρά του Τουρκικού πυροβολικού συγκεντρώθηκαν επί του Σ.Σ. Μπέλμα (ύψωμα Ποϊραλικαγιά και Μαύρος Βράχος). Τα πυρά του πυροβολικού ήρθησαν στις 0630 ώρα και επακολούθησε η έφοδος τεσσάρων Ταγμάτων Πεζικού δια των οποίων καταλήφθηκε μέχρι την 0645 ώρα το ύψωμα Μαύρος Βράχος και το αντέρεισμα Ποϊραλικαγιά. Οι Έλληνες κατά τους Τούρκους υποχώρησαν στο ύψωμα 1710. Οι Τούρκοι προώθησαν πλησίον του υψώματος 1710  δύο ακόμη Τάγματα.

Η Τουρκική ΔΙΣ αναφέρει ότι αν η 5^η Μεραρχία Καυκάσου —που μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε χρησιμοποιήσει ένα μικρό μέρος των δυνάμεών της— δεν καθυστερούσε αναμένοντας την επίθεση της 11^ης Μεραρχίας, θα μπορούσε να καταλάβει και το ύψωμα 1710. Στη διαταγή του διοικητή του IV Σ.Σ. να επιταχυνθεί η εκτόξευση της επίθεσης των 5^ηςκαι 11^ης Μεραρχιών κατά του υψώματος 1710 πριν οι  Έλληνες ενισχυθούν, ο διοικητής της 5^ης Μεραρχίας ανέφερε στις 0745 ότι η συνέχιση της επίθεσης ήταν αδύνατη επειδή οι δυνάμεις επί του υψώματος Ποϊραλικαγιά βάλλονταν σφοδρώς εκ του υψώματος 1710 και επιβαλλόταν η 11^η Μεραρχία να επιταχύνει την επίθεσή της. [Σημ.: Η αναφερόμενη ώρα (0745) συμπίπτει με την ώρα (0800) που ο διοικητής του 35^ου Συντάγματος ανέφερε στην IV Μεραρχία ότι οι Τούρκοι έχουν καθηλωθεί προς της δεύτερης γραμμής αντιστάσεως του Σ.Σ. Μπέλμα.]

Το υπό τις διαταγές του IV Σώματος Στρατού ευρισκόμενο Πυροβολικό των 5^ης και 11^ης Μεραρχιών επανήλθε υπό τις διαταγές των Μεραρχιών τους.

Ταυτόχρονα με την έναρξη της επίθεσης της 5^ης Μεραρχίας η 11^η Μεραρχία προώθησε τα 70^ο και 127^ο Συντάγματά της στη περιοχή δυτικά του υψώματος Τοκλού Τεπέ και την 0710 ώρα, όταν πλέον είχαν καταληφθεί πλέον οι πρώτοι Αντικειμενικοί Σκοποί της 5^ης Μεραρχίας, η 11^η Μεραρχία προώθησε το μεν 70^ο Σύνταγμα Πεζικού προς την κατεύθυνση του υψώματος 1535 (Deliktas κατά τους Τούρκους), το δε 127^ο Σύνταγμα προς το ύψωμα 1710 (Erkmen 1310 κατά τους Τούρκους).

Το 70^ο Σύνταγμα κατέλαβε (κατά την Τουρκική ΔΙΣ) το ύψωμα 1535 και τα αριστερά αυτού προς τους Βράχους του Καγιαντιμπί αντερείσματα, πράγμα που κατά ένα μέρος είναι αληθές. Τα Ελληνικά Φυλάκια που βρίσκονταν επί του υψώματος 1535 υποχώρησαν ύστερα από σύντομο αγώνα, αλλά το Τουρκικό Σύνταγμα δεν εγκαταστάθηκε επί των υψωμάτων, πιθανό λόγω της αντίδρασης της Πυροβολαρχίας Ραυτόπουλου που ήταν ταγμένη Β-Δ του υψώματος 1710, ή της εμφάνισης περί τη 1030 ώρα του 2^ου Συντάγματος Ευζώνων και την εγκατάστασή του επί των αναφερομένων υψωμάτων, με αποτέλεσμα να κατέλθει για ασφάλεια στη χαράδρα Ακ Ντερέ. Η Τουρκική ΔΙΣ δεν ασχολείται στη συνέχεια με το Σύνταγμα αυτό.

Στην 11^η Μεραρχία δόθηκαν προς υποστήριξη δύο πυροβολαρχίες των 75 χλστ. της 7^ης Μεραρχίας του εφεδρικού ΙΙ Σώματος Στρατού, αναβιβάζοντας έτσι το σύνολο των πυροβόλων της Μεραρχίας που υποστήριζαν την επίθεση κατά του υψώματος 1710 στα 20 πυροβόλα των 75 χλστ..  Η επίθεση του 127^ου Συντάγματος κατά του υψώματος 1710 άρχισε την 0900 ώρα, πλην όμως η προώθηση του ήταν βραδύτατη εξ αιτίας της Ελληνικής αντίδρασης. Η 11^ηΜεραρχία ενίσχυσε το 127^ο Σύνταγμα και δια του Τάγματος Εφόδου, αλλά αυτό μόλις και μετά βίας μπόρεσε να πλησιάσει τα συρματοπλέγματα του υψώματος 1710 την 1400 ώρα. [Σημ.: Η ώρα αυτή συμπίπτει (περίπου) με την 1330 ώρα που στην Έκθεση Πλαστήρα αναφέρεται ότι παρατηρήθηκε συγκέντρωση Τουρκικών δυνάμεων προ του υψώματος 1710 και κατόπιν τούτου διατάχθηκε η εγκατάσταση Λόχου του 1^ου Τάγματος Ευζώνων στο αντέρεισμα Β-Δ του υψώματος 1710.].

Το 126^ο τηρήθηκε ως εφεδρεία

Διαπιστώσεις επί της οργάνωσης της άμυνας του Τομέα της IVΜεραρχίας και ειδικά του Κ.Α. Καμελάρ

Η κατανομή των διατιθέμενων δυνάμεων Πεζικού και Πυροβολικού της IV Μεραρχίας δεν ήταν σύμφωνη με την εκτίμηση περί του πιθανότερου τρόπου ενεργείας του εχθρού, ως επίσης και περί της ιδιαίτερης σημασίας που είχε το Κ.Α. Καμελάρ για την ακεραιότητα του όλου Αμυντικού Τομέα της IV Μεραρχίας, ως του στροφέα επί του οποίου στηρίζονταν η πρώτη και δεύτερη αμυντικές τοποθεσίες της Μεραρχίας. Προσέτι η υπόψη εκτίμηση δεν υποστηριζόταν και από την εκ των προτέρων τοποθέτηση μίας ισχυρής εφεδρικής δύναμης, τουλάχιστο Τάγματος, εγγύτατα του Κ.Α. Καμελάρ ώστε να είναι δυνατή η άμεση επέμβαση αυτής είτε για την ενίσχυση του Κ.Α., είτε για την εκτόξευση άμεσης αντεπίθεσης για την αποκατάσταση της τοποθεσίας σε περίπτωση διάρρηξης αυτής από τον εχθρό.

Η κύρια γραμμή αντιστάσεως του Κ.Α. είχε τοποθετηθεί σε έδαφός αμυντικά μειονεκτικό έναντι του κατεχόμενου από τον εχθρό και επί του οποίου η παρατήρηση του εχθρού ήταν απεριόριστη. Προσέτι έμπροσθεν του μετώπου του Κ.Α. Καμελάρ υπήρχαν υψώματα που δέσποζαν των κατεχόμενων από τις δυνάμεις της IV Μεραρχίας και τα οποία δεν επέτρεπαν την Ελληνική παρατήρηση νότια αυτών των υψωμάτων.

Η οχύρωση του Κ.Α. Καμελάρ πόρρω απείχε από το να θεωρείται ισχυρή. Ήταν περιορισμένη σε έκταση και ατελής σε ποιότητα. Σε κάθε περίπτωση δεν υποστήριζε την εκτίμηση της Μεραρχίας ότι το Κ.Α. Καμελάρ θα αποτελούσε το σημείο επί του οποίου ο εχθρός θα προσάρμοζε την κυρία προσπάθεια της επίθεσής του.

Διαπιστώσεις επί της διεξαγωγής του αμυντικού αγώνα στο Κ.Α. Καμελάρ μέχρι τη 10^η πρωινή ώρα της 13^ης Αυγούστου

Από τη διαμορφωθείσα κατάσταση μέχρι την 10^η ώρα που τη διοίκηση του Κ.Α. Καμελάρ ανέλαβε ο Συνταγματάρχης Ν. Πλαστήρας, ήτοι πέντε ώρες από την έναρξη του εχθρικού βομβαρδισμού, προκύπτουν οι εξής διαπιστώσεις:

1^η:  Η ύπαρξη προ του μετώπου της κύριας γραμμής αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ υψωμάτων που απαγόρευαν την Ελληνική παρατήρηση νοτίως αυτών, επέτρεψε στην Τουρκική ηγεσία να συγκεντρώσει στον χώρο μεταξύ των ως άνω υψωμάτων (αυτών της γραμμής Μπέη Τεπέ) και του Κοτσά Τεπέ (όπου το παρατηρητήριο του Τούρκου Αρχιστρατήγου) τις δυνάμεις δύο Μεραρχιών (20 Τάγματα Πεζικού και 10,5 Πυροβολαρχίες εκ 42 πυροβόλων) δια των οποίων θα επετίθετο για τη κατάληψη του Κ.Α. Καμελάρ. Για σύγκριση στο υπόλοιπο του Τομέα της IV Μεραρχίας μεταξύ Μαύρου Βράχου και ποταμού Ακάρ ο εχθρός επιτέθηκε με την 8^η Μεραρχία (10 Τάγματα Πεζικού, 1 Σύνταγμα Ιππικού και  5,5 Πυροβολαρχίες εξ 22 πυροβόλων). Η σχετική μαχητική ισχύς μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων στο πεδίο της μάχης του Κ.Α. Καμελάρ ήταν στο μεν Πεζικό 1 προς 20 (Τάγματα ΠΖ), στον δε αριθμό των πυροβόλων απλά συντριπτική σε βάρος των Ελληνικών δυνάμεων (6 Ελληνικά πυροβόλα των 65 χλστ. προς 42 Τουρκικά πυροβόλα εκ των οποίων 28 των 75 χλστ., 8 των 105 χλστ., 2 των 120 χλστ. και 4 οβιδοβόλα Σκόντα των 150 χλστ.). Στη πραγματικότητα το Α’ Σώμα Στρατού και η IV Μεραρχία προσέφεραν «δωρέαν» στους Τούρκους τον αναγκαίο χώρο για την συγκέντρωση των παραπάνω δυνάμεων που θα διεξήγαγαν την επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ, καθώς και την τάξη του πυροβολικού τους, χώρος που αν και βρισκόταν εγγύτατα των Ελληνικών θέσεων, εν τούτοις παρέμενε εκτός της επίγειας Ελληνικής παρατήρησης.

2^η:  Το Ι/35 Τάγμα είχε υποστεί βαριές απώλειες, ειδικά σε αξιωματικούς και είχε υποχωρήσει στη δεύτερη γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ. Μεταξύ των τραυματιών συμπεριλαμβάνονταν ο διοικητής του Τάγματος Ταγματάρχης Ανδρέας Τζόκας, ο διοικητής του 1/35 Λόχου Λοχαγός Παπαχαραλάμπους και ο Λοχαγός Ι. Ζήσης (διοικητής πιθανόν του 3ου Λόχου), οι οποίοι είχαν αποχωρήσει από το πεδίο της μάχης.  Διοικητής του Τάγματος είχε αναλάβει ο Λοχαγός Ανδρεάδης, διοικητής πιθανόν της Πολυβολαρχίας του Τάγματος, ο οποίος και αυτός ήταν τραυματισμένος. Επομένως δύο Λόχοι του Τάγματος και η Πολυβολαρχία είχαν απομείνει χωρίς Λοχαγό.

3^η: Η Τουρκική επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ άρχισε την 0500 ώρα με τον βομβαρδισμό του αντερείσματος Ποϊραλικαγιά και Μαύρου Βράχου από το σύνολο σχεδόν του Πυροβολικού του IV Σώματος Στρατού και διήρκεσε επί 1 ώρα και 30’ λεπτά. Κατά τον βομβαρδισμό αυτό εξουδετερώθηκε το Σ.Σ. Μπέλμα και αποδεκατίστηκε ο επί του κέντρου τούτου αμυνόμενος 1/35 Λόχος (1^ος Λόχος του 35^ου Συντάγματος). Στη συνέχεια η βολή του Τουρκικού Πυροβολικού επεκτάθηκε και επί του Σ.Σ. Κατσίμπαλη, αλλά με μικρότερη ένταση.

4^η:  Το Ι/35 Τάγμα που αμυνόταν επί του Κ.Α. Καμελάρ παρά τη μεγάλη φθορά που είχε υποστεί συνέχισε τη μάχη και καθήλωσε τον εχθρό προ των χαρακωμάτων του Σ.Σ. Κατσίμπαλη.

5^η:  Η τρομαχτική φθορά του Ι/35 Τάγματος οφειλόταν αφ’ ενός στη συγκεντρωτική και εύστοχη βολή του εχθρικού πυροβολικού και αφ’ ετέρου στην ατελή οχύρωση του Κ.Α. Καμελάρ, από την οποία απουσίαζαν μάλλον τα σκέπαστρα βομβαρδισμού. Προσέτι και λαμβάνοντας υπόψη την απουσία σκεπάστρων, στη μη πρόβλεψη κάλυψης του προσωπικού στο αντιπρανές του υψώματος κατά τη διάρκεια του βομβαρδισμού  και την κατάληψη των θέσεων μάχης μετά την άρση των πυρών του εχθρικού πυροβολικού.

6^η: Παρά τα αναφερόμενα από τον Αρχηγό Πυροβολικού της IV Μεραρχίας περί της δυνατότητας παροχής υποστήριξης στο Κ.Α. Καμελάρ από τα πυρά 24 πυροβόλων (δηλαδή 6 Πυροβολαρχιών) αυτό δεν συνέβη, αλλά ούτε ζητήθηκε από τον διοικητή του 35ου Συντάγματος Πεζικού, ή τον διοικητή της IVβ Μ.Ο.Π., το παρατηρητήριο του βρισκόταν βόρεια του χωριού Κιουτσούκ Καλετζίκ. Επίσης δεν προτάθηκε από τον Αρχηγό Πυροβολικού της Μεραρχίας, ούτε διατάχθηκε από τη Μεραρχία, μολονότι αντιλήφθηκε ότι η Κυρία Προσπάθεια του εχθρού κατευθυνόταν κατά του Κ.Α. Καμελάρ. Η επέμβαση του πεδινού και βαρέως Πυροβολικού της Μεραρχίας προς υποστήριξη του αγώνα που διεξαγόταν επί του Κ.Α. Καμελάρ ούτε υπήρξε και  ούτε μαρτυρείται. Οι αιτίες αυτής της πολύ σημαντικής αδυναμίας θα πρέπει να αναζητηθούν στην κακή κατανομή του Πυροβολικού που δεν υποστήριζε την εκτίμηση της Μεραρχίας αναφορικά με το πιθανότερο τρόπο ενεργείας του εχθρού, στον γεωγραφικό και σχεδιαστικό προσανατολισμό του μείζονος μέρους του διατιθέμενου Πυροβολικού για την υποστήριξη του Υποτομέα Μιχαήλ, στην μη ύπαρξη σχεδίου για την υποστήριξη του Κ.Α. Καμελάρ από το Πυροβολικό της Μεραρχίας και στην απουσία συντονισμού των εμπλεκομένων διοικητών για αυτό τον σκοπό.

7^η:  Μέχρι την 1000 ώρα περίπου, δηλαδή 5 ώρες από την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης και 3 ώρες από την απώλεια του Σ.Σ. Μπέλμα, ουδεμία δύναμη είχε φθάσει στο Κ.Α Καμελάρ προς ενίσχυση του Ι/35 Τάγματος. Κατόπιν τούτου εξέλιπε και η δυνατότητα εκτέλεσης άμεσης αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α.. Ο εχθρός στο διαρρεύσαν διάστημα είχε σταθεροποιηθεί πλέον επί των θέσεων που κατέλαβε και επομένως απαιτούνταν η εκτέλεση μίας καλά προετοιμασμένης επίθεσης και η ισχυρή υποστήριξη του Πυροβολικού για να ανακαταληφθούν οι απωλεσθείσες θέσεις.

8^η:  Δεν υπάρχει σαφής πληροφορία για τον χρόνο άφιξης του ΙΙ/11 Τάγματος στο Κ.Α. Καμελάρ, για το που τάχθηκε  μετά την άφιξή του και  για το αν ανέλαβε υπό τη διοίκησή του το Ι/35 Τάγμα που ουσιαστικά είχε μείνει ακέφαλο.

9^η:  Οι διαβεβαιώσεις που δόθηκαν στον Αρχιστράτηγο Χατζανέστη από τους Μεράρχους και τον διοικητή του Α’ Σώματος Στρατού περί του ακλόνητου του μετώπου, αποδείχθηκε ότι στερούνταν αντικειμενικής βάσης, δεδομένου ότι άνευ  ανθεκτικής οχύρωσης και άμεσης και ισχυρής υποστήριξης του διεξαγόμενου αγώνα από το Πυροβολικό, είναι αδύνατη η διεξαγωγή της αμυντικής μάχης.

10^η: Οι Τούρκοι παρά την τερατώδη υπεροχή τους έναντι του Ελληνικού Ι/35 Τάγματος που αμυνόταν επί του Κ.Α. Καμελάρ και παρά το ότι είχαν καταλάβει με την έναρξη της επίθεσης του Πεζικού τους το Σ.Σ. Μπέλμα  και είχαν εξασφαλίσει ένα κατάλληλο χώρο εξόρμησης για την άλωση του υψώματος 1710, καθηλώθηκαν προ των συρματοπλεγμάτων του υψώματος 1710 από τους εναπομείναντες μαχητές του Ι/35 Τάγματος που συνέχιζαν με αυταπάρνηση τον αγώνα.

Συμπεράσματα

Η εγκατάσταση της κύριας γραμμής αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ σε έδαφος μειονεκτικά αμυντικό, μολονότι υπήρχε άλλο ισχυρότερο νοτιότερα, υπήρξε μία επιλογή αυτόχρημα καταστροφική.

Το Α’ Σώμα Στρατού και η IV Μεραρχία προσέφεραν αδαπάνως στον εχθρό τον αναγκαίο χώρο για να μπορέσει να συγκεντρώσει —αφανώς από την Ελληνική παρατήρηση— τις δυνάμεις που θα ενεργούσαν την επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ.

Υπήρξε αναντιστοιχία μεταξύ της ιδιαίτερης σημασίας που ενείχε το Κ.Α. Καμελάρ για την άμυνα του όλου Τομέα της IV Μεραρχίας (σε συνάρτηση με την  πιθανή εκτίμηση της Μεραρχίας ότι ο εχθρός θα κατηύθυνε την κυρία προσπάθεια της επιθέσεώς του προς το δεξιό της) και του προσανατολισμού του μείζονος μέρους  των διατιθέμενων δυνάμεων  (Πεζικού  και Πυροβολικού) της Μεραρχίας προς τον Υποτομέα Μιχαήλ

Ο καθοριστικότερος παράγοντας που είχε δραματικά αποτελέσματα σε βάρος των Ελληνικών όπλων στη μάχη που άρχισε το πρωί της 13^ης Αυγούστου στο Κ.Α. Καμελάρ ήταν η συγκεντρωτική και εύστοχη βολή του Τουρκικού Πυροβολικού που αιφνιδίασε δυσάρεστα την Ελληνική διοίκηση και παρέλυσε την διανοητική της ικανότητα να προβάλει αποτελεσματική αντίσταση στην Τουρκική επίθεση. Κύριο χαρακτηριστικό της αναφερόμενης αδυναμίας ήταν η ηχηρή απουσία του Πυροβολικού της IV Μεραρχίας από τη μάχη που διεξαγόταν επί του Κ.Α. Καμελάρ.

Το Ι/35 Τάγμα Πεζικού παρά τις τεράστιες απώλειες που υπέστη επέδειξε καρτερικότητα και ακατάβλητη ανθεκτικότητα και διατήρησε υπό την κατοχή του το Κ.Α. Καμελάρ μέχρι την 1000 ώρα.

Η απουσία ισχυρής εφεδρείας εγγύτατα του Κ.Α. Καμελάρ, όξυνε τη δυσμενή κατάσταση που είχε διαμορφωθεί επί του Κ.Α. , με αποτέλεσμα αφ’ ενός το 1/35 Τάγμα να συνεχίσει να μάχεται χωρίς να ενισχυθεί επί πέντε ώρες και αφ’ ετέρου να απουσιάζει η δυνατότητα εκτόξευσης άμεσης αντεπίθεσης για την εκδίωξη του αντιπάλου από τις θέσεις που κατέλαβε. Η αδυναμία αυτή επέτρεψε στον αντίπαλο να σταθεροποιηθεί επί του αντερείσματος Ποϊραλικαγιά και του Μαύρου Βράχου.

Η Τουρκική διοίκηση κατά την πρώτη περίοδο της επιθέσεως εναντίον του Κ.Α. Καμελάρ επέδειξε αδικαιολόγητη ατολμία συντηρητισμό και υπερβολική επιφυλακτικότητα μολονότι διέθετε τερατώδη υπεροχή έναντι των εκεί αμυνομένων Ελληνικών δυνάμεων.

Τελικά τα σημαντικότερα προβλήματα που σημάδεψαν κατά τρόπο καταθλιπτικά ανεπανόρθωτο την Ελληνική αμυντική μάχη επί του Κ.Α. Καμελάρ ήταν η (ανόητη) χάραξη της αμυντικής γραμμής επί μειονεκτικού αμυντικά εδάφους, η περιορισμένη σε έκταση και ατελής σε ποιότητα οχύρωση της επιλεγείσας αμυντικής γραμμής, παρά την παραμονή των δυνάμεων σε αυτή επί ένα έτος, η απουσία ισχυρής εφεδρείας εγγύτατα του Κ.Α. Καμελάρ ώστε να είναι δυνατή η εκτόξευση άμεσης αντεπίθεσης για την αποκατάσταση της τοποθεσίας και η αχαρακτήριστη «σιγή» του Πεδινού και Βαρέως Πυροβολικού της IV Μεραρχίας από την διεξαγόμενη κρίσιμης σημασίας μάχη επί του Κ.Α. Καμελάρ. Καταλύτης που όξυνε τις παραπάνω μειονεξίες υπήρξε η παρατεταμένη αδράνεια που προηγήθηκε της Τουρκικής επιθέσεως, πράγμα που οδήγησε τις διοικήσεις σε μία οδυνηρή μακαριότητα, τελικό αποτέλεσμα της οποίας ήταν η εύκολη επίτευξη στρατηγικού αιφνιδιασμού από τους Τούρκους σε βάρος των Ελληνικών διοικήσεων.

Πηγή belisarius21.wordpress.com