Μεταξύ Αυγούστου 1947 και Μαΐου 1948, δυο από τους γνωστότερους γερμανούς φιλοσόφους τού εικοστού αιώνα, ο Χέρμπερτ Μαρκούζε (Herbert Marcuse, 1898-1979) και ο Μάρτιν Χάιντεγγερ (Martin Heidegger, 1889-1976) είχαν μια μικρή επικοινωνία μέσω αλληλογραφίας. Πρόκειται για δυο επιστολές του πρώτου στον δεύτερο και μια ενδιάμεση απάντηση του Χάιντεγγερ, οι οποίες βρέθηκαν στο αρχείο τού Μαρκούζε μετά τον θάνατό του και δημοσιεύθηκαν το 1989. Ανακάλυψα αυτές τις τρεις επιστολές στον ιστότοπο Marcuse.org και τις μεταφράζω για τους αναγνώστες του ιστολογίου:
1) Μαρκούζε προς Χάιντεγγερ – Ουάσιγκτον, 28/8/1947
Αγαπητέ κύριε Χάιντεγγερ,
Σκέφτηκα πολύ καιρό αυτό που μου είπατε κατά την επίσκεψή μου στο Τοντνάουμπεργκ και θα ήθελα να σας γράψω όσα σκέφτηκα αρκετά ανοιχτά.
Μου είπατε ότι αποστασιοποιηθήκατε πλήρως από το ναζιστικό καθεστώς το 1934, ότι στις διαλέξεις σας κάνατε εξαιρετικά επικριτικές παρατηρήσεις και ότι σας παρακολουθούσε η Γκεστάπο. Δεν θα αμφισβητήσω τα λόγια σας. Αλλά παραμένει γεγονός ότι το 1933 ταυτιστήκατε τόσο έντονα με το καθεστώς, ώστε σήμερα θεωρείστε στα μάτια πολλών ως ένας από τους ισχυρότερους διανοητικούς υπερασπιστές του. Οι ίδιες οι ομιλίες σας, τα κείμενα και οι πραγματείες σας από αυτή την περίοδο είναι απόδειξη αυτού. Ποτέ δεν τα αναιρέσατε – ούτε καν μετά το 1945. Ποτέ δεν έχετε εξηγήσει δημόσια ότι έχετε φτάσει σε άλλες κρίσεις από εκείνες που εκφράσατε το 1933-34 και διατυπώσατε στα γραπτά σας.
Παραμείνατε στη Γερμανία μετά το 1934, αν και θα μπορούσατε να βρείτε μια θέση στο εξωτερικό σχεδόν παντού. Ποτέ δεν καταγγείλατε κάποια από τις ενέργειες ή τα ιδεολογήματα του καθεστώτος. Εξ αιτίας αυτών των συνθηκών, εξακολουθείτε να ταυτίζεστε σήμερα με το ναζιστικό καθεστώς. Πολλοί από εμάς περιμένουμε από καιρό μια δήλωσή σας, μια δήλωση που θα σας απελευθέρωνε σαφώς και τελειωτικά από μια τέτοια ταύτιση, μια δήλωση που ειλικρινά θα εξέφραζε την τρέχουσα στάση σας για τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν. Αλλά ποτέ δεν κάνατε μια τέτοια δήλωση ή, έστω, καμμιά τέτοια δήλωση δεν έχει ξεπεράσει ποτέ τον στενό σας κύκλο. Εγώ -και πολλοί άλλοι- σας θαύμαζα ως φιλόσοφο. Έχουμε μάθει πολλά από σας. Αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε διαχωρισμό ανάμεσα στον φιλόσοφο Χάιντεγκερ και τον άνθρωπο Χάιντεγκερ, διότι κάτι τέτοιο αντιβαίνει την δική σας φιλοσοφία.
Ένας φιλόσοφος μπορεί να εξαπατηθεί σχετικά με τα πολιτικά θέματα. Στην περίπτωση αυτή θα αναγνωρίσει ανοιχτά το λάθος του. Αλλά δεν μπορεί να εξαπατάται από ένα καθεστώς που δολοφόνησε εκατομμύρια εβραίους -απλώς και μόνο επειδή ήταν εβραίοι- που έκανε τον τρόμο καθημερινό φαινόμενο και μετέτρεψε όλα όσα σχετίζονται με τις ιδέες του πνεύματος, της ελευθερίας και της αλήθειας στο αιματηρό τους αντίθετο. Ένα καθεστώς το οποίο, από κάθε άποψη που θα μπορούσε να κανείς να φανταστεί, ήταν η θανατηφόρα καρικατούρα της δυτικής παράδοσης, την οποία εσείς ο ίδιος αναλύσατε και υπερασπιστήκατε τόσο έντονα. Κι αν αυτό το καθεστώς δεν ήταν η καρικατούρα αυτής της παράδοσης αλλά η πραγματική κορύφωσή της – και σ’ αυτή την περίπτωση δεν θα υπήρχε καμία εξαπάτηση, γιατί τότε θα έπρεπε να απαρνηθείτε αυτή την παράδοση…
Έτσι θέλετε να σας θυμούνται στην ιστορία των ιδεών; Κάθε προσπάθεια να καταπολεμηθεί αυτή η κοσμική παρεξήγηση, αντιβαίνει την κοινά αποδεκτή αντίσταση στην ιδέα να πάρουμε στα σοβαρά έναν ναζί ιδεολόγο. Η κοινή λογική (και μεταξύ των διανοουμένων), η οποία μαρτυράει μια τέτοια αντίσταση, αρνείται να σας δεχτεί ως φιλόσοφο, επειδή η φιλοσοφία και ο ναζισμός είναι έννοιες ασυμβίβαστες. Σε αυτή την πεποίθηση, η κοινή λογική είναι δικαιολογημένη. Για άλλη μια φορά: εσείς (και εμείς) μπορούμε να καταπολεμήσουμε την ταύτιση τόσο του προσώπου σας όσο και της δουλειάς σας με το ναζισμό (και ως εκ τούτου τη διάλυση της φιλοσοφίας σας) μόνο αν κάνετε δημόσια δήλωση των αλλαγμένων σας απόψεων.
Αυτή την εβδομάδα θα σας στείλω ένα δέμα. Οι φίλοι μου διαφώνησαν μ’ αυτό και με κατηγόρησαν ότι βοηθώ κάποιον ο οποίος ταυτίζεται με ένα καθεστώς που έστειλε εκατομμύρια ομοθρήσκους μου στους θαλάμους αερίων (για να αποφευχθούν παρεξηγήσεις, θα ήθελα να παρατηρήσω ότι δεν ήμουν αντι-ναζί επειδή ήμουν εβραίος, αλλά θα ήμουν τέτοιος εξ αρχής για πολιτικούς, κοινωνικούς και πνευματικούς λόγους, ακόμη και αν ήμουν «100% Άρειος»). Τίποτα δεν μπορεί να αντιταχθεί σ’ αυτό το επιχείρημα. Καθησυχάζω την συνείδησή μου, λέγοντας ότι στέλνω ένα δέμα σε έναν άνθρωπο από τον οποίο έμαθα φιλοσοφία από το 1928 έως το 1932. Καταλαβαίνω ότι αυτό είναι μια φτηνή δικαιολογία. Ο φιλόσοφος του 1933-34 δεν μπορεί να είναι εντελώς διαφορετικός από αυτόν πριν από το 1933. Ακόμα λιγώτερο, στο βαθμό που εκφράσατε και στηρίξατε την ενθουσιώδη δικαιολόγησή σας για το ναζιστικό κράτος με φιλοσοφικούς όρους.
(2) Χάιντεγγερ προς Μαρκούζε – Φράιμπουργκ, 20/1/1948
Το δέμα που αναφέρατε στην επιστολή σας της 28ης Αυγούστου έφτασε. Σας ευχαριστώ γι’ αυτό. Νομίζω ότι συμφωνεί με τις επιθυμίες σας, δικές σας και των φίλων σας, το ότι μοίρασα ολόκληρο το περιεχόμενο σε πρώην μαθητές που δεν ήταν ούτε στο Κόμμα ούτε είχαν άλλες σχέσεις με τον εθνικοσοσιαλισμό. Εκ μέρους τους, επίσης, σας ευχαριστώ για την βοήθειά σας.
Αν μπορώ να συμπεράνω από την επιστολή σας ότι σας απασχολεί σοβαρά μια ορθή κρίση για το έργο μου και το πρόσωπο μου, τότε η επιστολή σας δείχνει πόσο δύσκολη είναι η συζήτηση με άτομα που δεν έζησαν στην Γερμανία από το 1933 και που κρίνουν τις απαρχές τού εθνικοσοσιαλιστικού κινήματος από το τέλος του. Όσον αφορά τα κυριώτερα σημεία της επιστολής σας, θα ήθελα να πω τα εξής.
1) Σχετικά με το 1933: Περίμενα από τον εθνικοσοσιαλισμό μια ολοκληρωτική πνευματική ανανέωση, μια συμφιλίωση των κοινωνικών αντιθέσεων και μια σωτηρία της δυτικής ύπαρξης από τους κινδύνους του κομμουνισμού. Αυτές οι πεποιθήσεις εκφράσθηκαν στην πρυτανική μου ομιλία (την διαβάσατε ολόκληρη;), σε μια διάλεξη με θέμα «Η ουσία της επιστήμης» και σε δύο ομιλίες προς τους φοιτητές τού πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ. Υπήρξε επίσης μια εκλογική έκκληση περίπου 25-30 σειρών, που δημοσιεύθηκε στην φοιτητική εφημερίδα [του Φράιμπουργκ]. Σήμερα θεωρώ μερικές από τις προτάσεις μου ως παραπλανητικές.
2) Το 1934 αναγνώρισα το πολιτικό μου σφάλμα και παραιτήθηκα από την πρυτανεία σε ένδειξη διαμαρτυρίας ενάντια στο κράτος και το κόμμα. Το ότι το πρώτο [δηλαδή οι κομματικές δραστηριότητες του Χάιντεγγερ] έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης για προπαγανδιστικούς σκοπούς τόσο εδώ όσο και στο εξωτερικό και ότι το δεύτερο [η παραίτησή του] αποσιωπήθηκε για εξ ίσου προπαγανδιστικούς λόγους, δεν έπεσε στην αντίληψή μου και δεν μπορεί να μετρήσει εναντίον μου.
3) Έχετε απόλυτο δίκιο ως προς το ότι δεν έκανα μια δημόσια, εύκολα κατανοητή αντίθετη δήλωση. Αυτό θα ήταν το τέλος τόσο το δικό μου όσο και της οικογένειάς μου. Πάνω σ’ αυτό, ο Γιάσπερς είπε: το ότι παραμένουμε ζωντανοί είναι η ενοχή μας.
4) Στις διαλέξεις μου και στα μαθήματα μου από το 1933-44 ενσωμάτωσα μια άποψη που ήταν τόσο ξεκάθαρη ώστε από εκείνους που διετέλεσαν μαθητές μου, κανένας δεν έπεσε θύμα τής ναζιστικής ιδεολογίας. Τα έργα μου από αυτή την περίοδο, εάν δημοσιευθούν ποτέ, θα μαρτυρήσουν αυτό το γεγονός.
5) Μια δήλωση μετά το 1945 ήταν για μένα αδύνατη: οι υποστηρικτές των ναζί ανακοίνωσαν την αλλαγή τής πίστης τους με τον πιο απεχθή τρόπο. Ωστόσο, δεν είχα τίποτα κοινό με αυτούς.
6) Στις δικαιολογημένες κατηγορίες που εκφράζετε «για ένα καθεστώς που δολοφόνησε εκατομμύρια εβραίους, που έκανε τον τρόμο καθημερινό φαινόμενο και μετέτρεψε όλα όσα σχετίζονται με τις ιδέες του πνεύματος, της ελευθερίας και της αλήθειας στο αιματηρό του αντίθετο» μπορώ απλώς να προσθέσω ότι αν αντί «εβραίους» είχατε γράψει «ανατολικογερμανούς» [δηλαδή: γερμανούς των ανατολικών εδαφών], τότε το ίδιο ισχύει και για έναν από τους Συμμάχους, με τη διαφορά ότι όλα όσα συνέβησαν από το 1945 έχουν γίνει γνωστά στον κόσμο ενώ ο αιματηρός τρόμος των ναζί στην πραγματικότητα είχε κρατηθεί μυστικός από το γερμανικό λαό.
Εν κατακλείδι, θα ήθελα να σας ζητήσω να λάβετε υπ’ όψη ότι και σήμερα υπάρχει ψευδής προπαγάνδα, για παράδειγμα διαδίδονται φήμες με σκοπό να αντιπαρατεθούν στην αλήθεια. Έχω πληροφορηθεί για εντελώς ανόητες δυσφημίσεις εμού και της δουλειάς μου.
Σας ευχαριστώ για την ανοιχτή έκφραση των αμφιβολιών σας για μένα. Μπορώ μόνο να ελπίζω ότι κάποια μέρα θα βρείτε ξανά στα έργα μου τον φιλόσοφο με τον οποίο σπουδάσατε και εργαστήκατε.
Με τους καλύτερους χαιρετισμούς μου.
[Αύριο: Η τρίτη και τελευταία επιστολή, μαζί με ορισμένες ιστορικές σημειώσεις και επισημάνσεις.]
cogito ergo sum
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου