Το πολιτικό και οικονομικό γονίδιο

Ελευθερη Λαικη Αντιστασιακη Συσπειρωση

του Άρη Χατζηστεφάνου

Το κείμενο γράφτηκε το 2001 με αφορμή την πρώτη δημοσίευση του ανθρώπινου γονιδιώματος στην εφημερίδα ΠΡΙΝ

Αριστερά

Τελικά, αποτελεί, όπως φαίνεται μια ευχάριστη ενασχόληση των επιστημόνων που μελετούν την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους να «προσβάλουν» το αντικείμενο της μελέτης τους. Ο άνθρωπος προέρχεται από τον πίθηκο έλεγε ο Δαρβίνος. Ο άνθρωπος έχει μόνο 10.000 γονίδια περισσότερα από ένα σκουλήκι, είπαν οι ερευνητές του (δημόσιου) Προγράμματος για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα και της (ιδιωτικής) Celera όταν πριν από μερικές εβδομάδες ανακοίνωναν (για δεύτερη φορά) την ολοκλήρωση της χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος.

Για αρκετούς, οι παράλληλες ανακοινώσεις της επιτυχίας κόμισαν απλώς γλαύκα εν Αθήναις. Η φιέστα είχε επαναληφθεί, για τις ανάγκες των διεθνών χρηματιστηρίων τον Ιούνιο του 2001, με τον Μπίλ Κλίντον να εμφανίζεται ως πλανητάρχης… πασών των γονιδίων. Άλλωστε και τα συμπεράσματα των ερευνητών, τόσο ως προς τις γενετικές ομοιότητες του ανθρώπου και των ζώων, όσο και προς τον συνολικό αριθμό των γονιδίων ήταν εν πολλοίς αναμενόμενα.

Παρόλα αυτά, οι ανακοινώσεις, που δημοσιεύτηκαν σε δυο από τα εγκυρότερα επιστημονικά περιοδικά του πλανήτη διατηρούν ιδιαίτερους συμβολισμούς και δικαίως η 18η Μαρτίου χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως ιστορική ημέρα για την πρόοδο της επιστήμης.

Καταρχάς τέθηκε ουσιαστικά τέλος στην παράδοση των δυο τελευταίων αιώνων που ήθελε όλες τις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις (από τον ηλεκτρομαγνητισμό και τη διάσπαση του ατόμου έως την πληροφορική και την ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών) να προέρχονται από δημόσια ερευνητικά ιδρύματα. Ταυτόχρονα, η συγκεκριμένη ανακάλυψη δεν στηρίχθηκε άμεσα στην λεγόμενη επιστήμη του πολέμου όπως συνέβη με την κατασκευή των πρώτων υπολογιστών (για την αποκρυπτογράφηση μηνυμάτων) ή την εξερεύνηση του διαστήματος (που θεωρείται συνέχεια της ανάπτυξης διηπειρωτικών πυραύλων). Στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν η ιδιωτική πρωτοβουλία που στήριξε το μεγαλύτερο τμήμα της προσπάθειες (ασχέτως εάν η έρευνα των ιδιωτικών ιδρυμάτων χρηματοδοτείται άμεσα ή έμμεσα από τη λειτουργία δημοσίων πανεπιστημίων κτλ). Και τα αποτελέσματα αυτής της αλλαγής ήταν, όπως θα δούμε, αρκούντως ανησυχητικά δεδομένου ότι η επιστημονική έρευνα καθοδηγήθηκε από τις ανεξέλεγκτες δυνάμεις της αγοράς.

Τα μηνύματα ήταν σαφώς πιο αισιόδοξα σε κοινωνικό και φιλοσοφικό επίπεδο. Οι πρόσφατες ανακοινώσεις συνόψισαν μια σειρά προοδευτικών ανακαλύψεων για τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στον γενετικό κώδικα του ανθρώπου και τις επιδράσεις του περιβάλλοντος. Χτύπησαν στη ρίζα τους τα σαθρά επιστημονικά θεμέλια του ρατσισμού και της ανθρώπινης εκμετάλλευσης. Παρόμοιες επιστημονικές ανακοινώσεις έχουν γίνει μόνο σε ιστορικές καμπές της ανθρώπινης εξέλιξης όταν μεγάλες κοινωνικές ομάδες αμφισβητούν τις «παλαιές τάξεις πραγμάτων» και την έννοια του πεπρωμένου που αυτές επιβάλλουν για να διατηρήσουν την εξουσία τους – ας θυμηθούμε τον άνθρωπο Tabula Rasa της Αναγέννησης.

Βρισκόμαστε μήπως μπροστά σε μια τέτοια καμπή; Η δικτατορία των γονιδίων, το «πεπρωμένο» δηλαδή του Δυτικού πολιτισμού κρατεί ακόμη τα ηνία. Όχι όμως χωρίς αντίλογο.

Η μάχη με τη θρησκεία για την απόλυτη αλήθεια

H προσπάθεια επιστημονικής τεκμηρίωσης του λεγόμενου «βιολογικού πεπρωμένου» ξεκινά ουσιαστικά από το 19ο αιώνα οπότε η κυρίαρχη ιδεολογία επιχείρησε να εξηγήσει την κοινωνική ζωή με βάση τους βιοφυσικούς νόμους. Σε αυτούς εντοπίστηκε η σταθερή αξία που θα εγγυώνταν το αιώνιο της κραταιάς τάξης και θα αμφισβητούσε τις κοινωνικές ερμηνείες που προωθούσαν το μετασχηματισμό.

Όπως συνέβη και σε παλαιότερες εποχές, στη μάχη της θρησκείας με την επιστήμη, οι θιασώτες του βιολογικού πεπρωμένου αναγκάζονταν να προσαρμόζουν συνεχώς τις θεωρίες τους που κατέρρεαν σαν πύργοι από τραπουλόχαρτα υπό το βάρος των νέων επιστημονικών ανακαλύψεων. Έτσι από τον Κοινωνικό Δαρβινισμό που επιχειρούσε να στηρίξει ρατσιστικές αντιλήψεις παραφράζοντας τα ίδια τα συμπεράσματα του Δαρβίνου, ή κυρίαρχη ιδεολογία δεν δίστασε να δανειστεί στοιχεία από την ηθολογία (διατυπώνοντας την κοινωνιοβιολογία) για να καταλήξει τελικά στη γενετική με την οποία επιχείρησε να θεμελιώσει αντιδραστικές αντιλήψεις για την κληρονομικότητα των ενστίκτων.

Η ανακάλυψη του διπλού έλικα του DNA από τους Κρίκ και Ουάτσον στα μέσα του 20ου αιώνα (και η αποδοχή από τον δεύτερο μιας σειράς αντιδραστικών θέσεων για το ρόλο των γονιδίων στην ανθρώπινη συμπεριφορά) ενέπνευσε την κυρίαρχη ιδεολογία για να μεταφέρει τη σύγκρουση στο επίπεδο τον γονιδίων. Όπως οι ιερείς, κατά τη διάρκεια της ιστορίας, ανέβαζαν τους θεούς τους σε ολοένα ψηλότερα σημεία (από το βουνό του Ολύμπου, στον ουρανό και από εκεί στο Σύμπαν) για να τους προστατεύσουν από τα αδιάκριτα μάτια της επιστήμης, έτσι και οι υποστηρικτές του βιολογικού πεπρωμένου έκρυβαν την «αλήθεια» τους σε ολοένα και μικρότερα σημεία για να καταλήξουν στο μόριο του DNA.

Ήδη από τα μέσα του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα, το γονίδιο αποτελούσε το επίκεντρο μιας σύγχρονης θεολογίας. Το αμφιλεγόμενο έργο, «το εγωιστικό γονίδιο» του Ρίτσαρντ Ντόκινς μετατράπηκε σε βίβλο της νέας αυτής θρησκείας για μια ολόκληρη γενιά επιστημόνων (στην Αμερική μάλιστα αποτέλεσε βασικό σύγγραμα σε αρκετές σχολές βιολογίας). Ουσιαστικά ο Ντόκινς και οι υποστηρικτές του ανήγαγαν το σύνολο των κοινωνικών προβλημάτων στην γενετική στηρίζοντας, με σαθρά πολλές φορές επιστημονικά επιχειρήματα, τον γενετικό ντετερμινισμό. Ανίκανη να επηρεάσει, έστω και κατ’ ελάχιστο, το μέλλον της, η κοινωνία (το όλον) σχηματίζονταν από τις ατομικές (μέρος) ιδιότητες των μελών της που καθορίζονταν από τα γονίδιά τους.

Έτσι, η άρχουσα τάξη δικαιολογούσε με τη βοήθεια του «επιστημονικού λόγου» τις θεωρίες της για την διαστρωμάτωση και τις κοινωνικές διακρίσεις μεταξύ των ανθρώπων ενώ παράλληλα εισήγαγε αργά αλλά σταθερά στοιχεία ευγονικής που η ανθρωπότητα είχε να γνωρίσει από τα χρόνια της ναζιστικής Γερμανίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1995, σε διεθνές επιστημονικό συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο, οι περισσότεροι ερευνητές συμφώνησαν ότι οι γενετικοί παράγοντες ήταν υπεύθυνοι για το 40-50% της εγκληματικότητας ενώ αρκετοί ομιλητές πρότειναν την παρασκευή φαρμάκων για τον έλεγχο της επιθετικότητας αλλά και την επιβολή εκτρώσεων για την αποφυγή γέννησης παιδιών με «γενετική προδιάθεση στη βία»!

Παραδόξως, για την επικράτηση των μεσαιωνικών αυτών αντιλήψεων δεν χρειάστηκε καν κάποιο οργανωμένο σχέδιο κατήχησης των πολιτών και των επιστημόνων. Η ηγεμονία του «βασιλιά- γονιδίου» εξασφαλίστηκε από την πλήρη εμπορευματοποίηση της έρευνας, που ως μοναδικό στόχο είχε τον εντοπισμό γονιδίων που θα μπορούσαν να πατενταριστούν ώστε να επιτρέψουν την εκμετάλλευση τους από τις φαρμακοβιομηχανίες. Ετσι από τις αρχές της δεκαετίας του 90 μια ανησυχητικά μεγάλη μερίδα επιστημόνων αναζητούσε τα γονίδια που υποτίθεται ότι ρύθμιζαν την ευφυία, την εγκληματικότητα, τον αλτρουισμό, την παχυσαρκία ή ακόμη και την ομοφυλοφιλία.

Η επίτευξη της πρώτης κλωνοποίησης θηλαστικού συνέβαλε στην ενίσχυση αυτού του κλίματος καθώς τα Μέσα Ενημέρωσης προέβλεπαν τη δημιουργία στρατιών κλωνοποιημένων ανθρώπων με πανομοιότυπα εξωτερικά χαρακτηριστικά και πλήρως ελεγχόμενη προσωπικότητα. Καθισμένος αναπαυτικά μπροστά στον δέκτη της τηλεόρασής του ο… Homo Polithronius παρακολουθούσε με δέος την κλωνοποίηση της Ντόλι χωρίς να καταλαβαίνει ότι η «κλωνοποίηση της προσωπικότητάς» του είχε ήδη επιτευχθεί με τρόπους που δεν σχετίζονταν σε καμία περίπτωση με τη γενετική.

Όπως ήταν αναμενόμενο, η προσπάθεια χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος αντιμετωπίστηκε ως η τελική ανάγνωση του «βιβλίου της ζωής». Ένα νέο «τέλος της ιστορίας» όπου οι κοινωνικές συγκρούσεις θα εξηγούνταν με βάση συνδυασμούς γονιδίων και συνεπώς θα μπορούσαν να προβλεφθούν και ενδεχομένως να αντιμετωπιστούν εν τη γενέσει τους.

Θα μπορούσε, λοιπόν, να υποθέσει κάποιος ότι η πρόσφατη ανακοίνωση των συμπερασμάτων από την αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος θα διαλύσει τις μεσαιωνικές αντιλήψεις της εποχής μας; Δυστυχώς- και παρά την έκπληξη που υποτίθεται ότι προκάλεσαν- τα περισσότερα στοιχεία ήταν εν πολλοίς γνωστά σε όσους ήταν έτοιμοι να τα δεχτούν. Το γεγονός ότι σε γενετικό επίπεδο ο άνθρωπος απέχει ελάχιστα από ένα χιμπατζή ή ακόμη και από ένα σκουλήκι ήταν γνωστό, όπως επίσης ήταν γνωστό ότι δυο άνθρωποι της ίδιας φυλής μπορεί να έχουν μεταξύ τους σημαντικότερες γενετικές διαφορές σε σχέση με τα μέλη άλλων φυλών.

Ομολογουμένως, η διαπίστωση ότι ο συνολικός αριθμός των γονιδίων υπολογίζεται πλέον από 26.000 έως και 40.000 (η ιδιωτική εταιρεία Celera μόλις τον προηγούμενο Ιούνιο μιλούσε για 100.000 ή και 140.000 γονίδια!) αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο. Και αυτό γιατί αποδυκνύει ότι τα γονίδια επιτελούν πολύ πιο σύνθετες λειτουργίες από αυτές που τους αποδίδονταν μέχρι σήμερα και δρουν (κατά μια απλοϊκή έννοια) σε συνεργασία μεταξύ τους και όχι σαν… μοναχικοί καβαλάρηδες.

Ουσιαστικά τα συμπεράσματα των επιστημόνων επιβεβαίωσαν τη διαλεκτική σχέση των γονιδίων και του περιβάλλοντος. Του γονότυπου και του φαινότυπου. Του κληρονομούμενου και του επίκτητου.

Επιβεβαιώνοντας τον Μαρξ και τον Ενγκελς, απέδειξαν ότι ο » άνθρωπος διαμορφώνει τον εαυτό του» και ότι » ένας βιολογικός πληθυσμός δημιουργεί αναδραστικά το δικό του περιβάλλον τροποποιώντας τις συνθήκες ύπαρξης και εξέλιξης». Η προσαρμογή όπως έγραφε ο Ενγκελς «δεν είναι παθητική».

Ήταν, όμως, αυτό το συμπέρασμα το οποίο αποκόμισαν οι εμπλεκόμενοι και το οποίο έφτασε τελικά στην κοινή γνώμη; Αν και πραγματικά διατυπώθηκαν (επιτέλους) ορθά συμπεράσματα εναντίον του «βιολογικού πεπρωμένου» οι θιασώτες του γενετικού ντετερμινισμού πέρασαν γρήγορα στην αντεπίθεση στηριζόμενοι κυρίως στις εξελίξεις της λεγόμενης ατομικής ιατρικής. Αν οι μεγαλύτερες φαρμακοβιομηχανίες του κόσμου είναι πεπεισμένες (και έχουν κάθε λόγο να είναι) ότι βρίσκονται στο σωστό δρόμο για την παρασκευή φαρμάκων που θα λειτουργούν με βάση το γονιδιακό χάρτη κάθε ανθρώπου, μήπως η πρακτική επιβεβαιώνει εν τέλει τον βιολογικό αναγωγισμό; Αν η ιατρική, αναρωτιούνται οι «οπαδοί των γονιδίων» αντιμετωπίζει κάθε άνθρωπο ανάλογα με τα γονίδιά του γιατί να μην το κάνει και η κοινωνία;

Για άλλη μια φορά οι θιασώτες αυτής της άποψης φαίνεται να οδηγούνται σε βεβιασμένα συμπεράσματα. Όπως σωστά έχει επισημάνει ο καθηγητής γενετικής Σταμάτης Αλαχιώτης, η «μηχανιστική αυτή στρατηγική» της σύγχρονης ιατρικής φαίνεται να αποδίδει. Αυτό όμως δεν αρκεί για την εξαγωγή ευρύτερων φιλοσοφικών συμπερασμάτων. Με το ίδιο σκεπτικό, το γεγονός ότι η μηχανική του Νεύτωνα αποτελεί ακόμη και σήμερα το καλύτερο πρακτικό εργαλείο για την κατανόηση των δυνάμεων που ενεργούν γύρω μας, δεν σημαίνει ότι πρέπει να εξάγουμε συμπεράσματα από αυτήν και όχι από την πληρέστερη θεωρία της σχετικότητας που φαίνεται να «λειτουργεί» μόνο σε ακραίες συνθήκες.

Ο επιστημονικός λόγος δεν κέρδισε σε καμία περίπτωση τον πόλεμο. Και δεν θα μπορούσε να το κάνει υπό το βάρος των σημερινών πολιτικών και οικονομικών συγκυριών. Κέρδισε όμως άλλη μια ένδοξη μάχη!

Ένα μικρό βήμα για την επιστήμη ένα τεράστιο βήμα για τις φαρμακοβιομηχανίες

Την ημέρα που οι ερευνητές του Προγράμματος Ανθρώπινο Γονιδίωμα HGO και της ιδιωτικής Celera ανακοίνωναν για μια ακόμη φορά την «ολοκλήρωση» των εργασιών για την χαρτογράφηση του γονιδιώματος, ο βρετανικός “Γκάρντιαν” αφιέρωνε την πρώτη του σελίδα σε… λάθος θέμα. Στην πρωτεύουσα της Νότιας Αφρικής, Πρετόρια, ξεκινούσε μια πολύκροτη δίκη που έφερε σε αντιπαράθεση 42 φαρμακευτικές εταιρείες της Δύσης με την κυβέρνηση της χώρας. Αντιδρώντας ουσιαστικά στην προσπάθεια της χώρας να σώσει τους ασθενείς του AIDS παρασκευάζοντας φτηνά φάρμακα οι φαρμακοβιομηχανίες επιχειρούσαν να σώσουν τα δικά τους “πνευματικά δικαιώματα” στις πατέντες των σχετικών φαρμάκων. Στην ουσία, εκμεταλλευόμενες την εγκληματική ασυλία που τους παρέχει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, επιχειρούσαν να διατηρήσουν στα ύψη τις τιμές των φαρμάκων που θα μπορούσαν να διατηρήσουν στη ζωή εκατοντάδες ανθρώπους.

Προφανώς ο διευθυντής και οι αρχισυντάκτες του «Γκάρντιαν» είχαν διαπράξει ένα κολοσσιαίο ατόπημα για τα δεδομένα των δυτικών ΜΜΕ. Αντί να εντοπίσουν το πρότυπο του “Δρ Τζέκιλ και του κ.Χάιντ” στην καλοσκηνοθετημένη αντιπαράθεση του HGP με την Celera, προτίμησαν να αναφερθούν στην πραγματική αντιπαράθεση ανάμεσα στην επιστημονική πρόοδο και το σκοταδισμό των δυνάμεων της αγοράς. Ευτυχώς οι συνάδελφοί τους εντόπισαν την πραγματική «είδηση». Οι μετοχές της Σελέρα ενισχύθηκαν κατά 15%, σημείωναν με νόημα στα φύλλα της επόμενης ημέρας κάτω από τους πηχυαίους τίτλους για την λαμπρή επιστημονική πρόοδο και τις υποσχέσεις για τα γενετικά φάρμακα που θα δώσουν νέα διάσταση στην επιστήμη της ιατρικής. Tα οικονομικά μεγέθη των εμπλεκομένων πλευρών αποτέλεσαν και πάλι τη σημαντικότερη ανακάλυψη. Άλλωστε την ημέρα της ανακοίνωσης, η Celera υπέγραψε συμβάσεις με 25 εταιρείες και οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένης της γιγαντιαίας φαρμακοβιομηχανίας Pfizer.

Ας μην ξεχνάμε ότι η υπόσχεση της Σελέρα, προς τους μετόχους της στην Γουόλ Στριτ, να ολοκληρώσει την πλήρη αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος ως το 2001 ήταν ο βασικός λόγος για τον οποίο πραγματοποιήθηκαν δυο ανακοινώσεις επιτυχίας- μια τον Ιούνιο με καταγεγραμμένο το 95% του γονιδιώματος και μια πριν από μερικές εβδομάδες ενώ οι ερευνητές της ιδιωτικής εταιρείας αδυνατούν ακόμη να συμφωνήσουν ακόμη και στον ακριβή αριθμό των γονιδίων. Και αν το απαιτήσει και πάλι η Γουόλ Στρίτ δεν αποκλείεται να πραγματοποιηθεί και τρίτη ανακοίνωση ακόμη και αν πρέπει να την χαιρετήσει ο νέος αμερικανός πρόεδρος Τζόρτζ Μπούς, όπως είχε κάνει τον Ιούνιο του 2001 ο Μπιλ Κλίντον.

Ποιά ήταν όμως τα αποτελέσματα της εμπορευματοποίησης αυτής της τόσο σημαντικής επιστημονικής προσπάθειας; Ενώ ακόμη και μετά την ολοκλήρωση της χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, αναγνωρίζεται από όλους τους επιστήμονες ότι ο δρόμος θα είναι μακρύς μέχρι την πλήρη κατανόηση της λειτουργίας των γονιδίων, οι σχετικές εφαρμογές έχουν ήδη αρχίσει. Ακολουθώντας το παράδειγμα εταιρειών όπως η Μονσάντο που απέκτησε μια σειρά από πατέντες για μεταλλαγμένους σπόρους ή ακόμη και των ερευνητών που κλωνοποιήσαν την Ντόλι (και ζήτησαν δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σε όλα τα κλωνοποιημένα θηλαστικά), δεκάδες εταιρείες μπαίνουν σε ανεξερεύνητα χωράφια της επιστήμης αναζητώντας παρθένα εδάφη όπου θα στήσουν τις εμπορικές τους αποικίες.

Ανασυνδυάζουν το γενετικό υλικό, το τεμαχίζουν, το συνθέτουν τεχνητά στο εργαστήριο, το μεταφέρουν σε οργανισμούς διαφορετικών ειδών, απελευθερώνουν γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς στο περιβάλλον, και επιχειρούν γονιδιακές θεραπείες. Και όλα αυτά ενώ μέχρι στιγμής από το περίφημο «Βιβλίο της Ζωής» έχει αναγνωσθεί μόνο το 1-1,5% του συνόλου του DNA. Ουσιαστικά, από το σύνολο του γενετικού υλικού το 98,5% αποτελείται από επαναλαμβανόμενες αλληλουχίες χωρίς πληροφοριακό περιεχόμενο που μέχρι πρότινος θεωρούνταν άχρηστο υλικό (junk DNA). Και όμως σε αυτές ακριβώς τις αλληλουχίες, που παραμένουν ανεξερεύνητες λόγω έλλειψης οικονομικών κινήτρων, εντοπίζεται η πολυπλοκότητα της ζωής και η διαλεκτική σχέση των γονιδίων με το περιβάλλον.

Στην προκειμένη περίπτωση, λοιπόν, η αγωνιώδης προσπάθεια απόσβεσης κεφαλαίων από τις μεγάλες εταιρείες του χώρου, εκτός από τους άμεσους κινδύνους για την υγεία των πολιτών, στρεβλώνει την ίδια την αντίληψη της κοινωνίας για το ρόλο των γονιδίων στη διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας. Αν το σύνολο της επιστημονικής κοινότητας αναζητεί τις λειτουργίες μερικών γονιδίων «άμεσης κερδοφορίας» είναι αναμενόμενο ότι τα γονίδια αυτά σύντομα θα θεωρηθούν, όπως και συμβαίνει ρυθμιστές της καθημερινής μας ζωής. Αν όλοι ασχολούνται μόνο μαζί σου, δεν μένει παρά να γίνεις και εσύ ένα… εγωιστικό γονίδιο.

infowar