Οι τρεις διασκέψεις: Τεχεράνη - Γιάλτα - Πότσδαμ*

Το Ποντίκι

του Ξενοφώντος Μπρουντζάκη

Η μαρτυρία αυτοπτών μαρτύρων σε ένα απλό τροχαίο ατύχημα είναι αρκετή για να καταδείξει το πόσο διαφορετικά αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι την πραγματικότητα, πόσω μάλλον όταν αυτή αφορά σημαντικά ιστορικά γεγονότα και πολυσύνθετες αποφάσεις από τις οποίες κρίνονται οι τύχες των λαών. 

 

Η Ιστορία βασίζεται στη διαρκή έρευνα, της οποίας τα συμπεράσματα δεν είναι τετελεσμένα, αλλά πάντα ανοιχτά σε κάθε νέα ερμηνεία που έρχεται να προστεθεί. Όλοι αυτοί που «μελετούν» την ιστορία μέσα από ιδεολογικά αλφάβητα, ικανοποιούν μόνο τον φανατισμό και την εκ πεποιθήσεως τυφλότητά τους, βουλευόμενοι στα σκοτάδια. Ωστόσο, η Ιστορία, ξεπερνώντας τις ιδεολογικές και πολιτικές σκοπιμότητες, παραμένει το πλέον ανατρεπτικό ανάγνωσμα – μια συγκλονιστική αφήγηση που βρίσκεται συνέχεια υπό αίρεση και εν εξελίξει. Γι’ αυτό και παρότι αφηγείται το παρελθόν, είναι συγκλονιστικά επίκαιρη. 

 

Οι πιο σημαντικές διασκέψεις σχετικά με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο είναι αυτή της Τεχεράνης από τον Νοέμβριο έως τον Δεκέμβριο του 1943, της Γιάλτας που ακολούθησε τον Φεβρουάριο του 1945 και του Πότσδαμ λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούλιο του ίδιου έτους. Στις δυο πρώτες διασκέψεις έλαβαν μέρος οι τρεις μεγάλοι ηγέτες του πολέμου: Τσόρτσιλ - Στάλιν - Ρούζβελτ. Στην τρίτη συνδιάσκεψη, αυτή του Πότσδαμ, ο Τρούμαν είχε αντικαταστήσει τον Ρούζβελτ που απεβίωσε στις 12 Απριλίου 1945. Στο μεταξύ, στη Μεγάλη Βρετανία το Εργατικό Κόμμα αρνήθηκε τη συνέχιση της κυβέρνησης συνασπισμού με αποτέλεσμα να προκηρυχθούν αμέσως εκλογές. Ωστόσο, η καταμέτρηση των ψήφων συνέπεσε με τη διάσκεψη του Πότσδαμ, που διεξαγόταν την ίδια περίοδο, και έτσι αναγκάστηκαν να παραστούν από κοινού ο Τσόρτσιλ και ο Άτλη ως αρχηγός του Εργατικού Κόμματος, ο οποίος τελικά κέρδισε τις εκλογές. 

 

Ο Αντρέι Γκρομίκο θυμάται… 

Ένας από τους πλέον μετριοπαθείς, διαλλακτικούς και έμπειρους πολιτικούς της σοβιετικής περιόδου υπήρξε, το δίχως άλλο, ο Αντρέι Γκρομίκο, ένας άνθρωπος που έζησε την ιστορία της ΕΣΣΔ σχεδόν σε όλες της τις εκδοχές και διακυμάνσεις. Ο Γκρομίκο υπήρξε πληρεξούσιος πρεσβευτής και στη συνέχεια πρέσβης επί προεδρίας του Ρούζβελτ μετά το 1939. Είναι ο άνθρωπος που βρισκόταν, μαζί με τον περίφημο Μολότοφ, συνεχώς στο πλευρό του Στάλιν στη διάρκεια και των τριών αυτών ιστορικών διασκέψεων που καθόρισαν τις εξελίξεις στον κόσμο μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. 

 

Σύμφωνα με τον Γκρομίκο, τόσο ο Στάλιν όσο και ο Ρούζβελτ, μεταξύ των οποίων αναπτύχθηκε ένας τρόπος επικοινωνίας (ο οποίος έδωσε από την πλευρά των δυτικών αφορμή δυσμενών σχολίων, που ήθελαν τον Ρούζβελτ να είναι υποχωρητικός απέναντι στις απαιτήσεις του Στάλιν), έκριναν απαραίτητη μια από κοινού συνάντηση με τη συμμετοχή του Τσόρτσιλ. Τότε ο Αμερικανός πρόεδρος πρότεινε ως κατάλληλο τόπο συνάντησης το Κάιρο και σαν εναλλακτική τη Βαγδάτη. Ο Στάλιν ωστόσο πρότεινε την Τεχεράνη, όχι για θέματα ασφαλείας ή για κανέναν άλλο λόγο, αλλά γιατί, όπως ο ίδιος μας παραδίδει γραπτώς, «από την Τεχεράνη υπήρχε τηλεφωνική και τηλεγραφική σύνδεση με τη Μόσχα» και ήταν υψίστης σημασίας να παρακολουθεί βήμα προς βήμα τη μάχη της Ουκρανίας. 

 

Στην Τεχεράνη ένα από τα βασικότερα ζήτημα που τέθηκαν ήταν η ανάγκη να ανοιχτεί ένα δεύτερο μέτωπο. Ο Τσόρτσιλ πίεζε αυτό να είναι στα Βαλκάνια ή στη Β. Ιταλία, πράγμα που εξηγεί ο Γκρομίκο στα απομνημονεύματά του: «Ο λόγος ύπαρξης αυτής της επιλογής ήταν σαφής, να αναχαιτιστεί η προέλαση των σοβιετικών στρατευμάτων, να ασκηθεί πίεση προς το Βερολίνο και, χάρη στην κατοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, να δοθεί στις δυτικές δυνάμεις άμεση διέξοδος προς τα σύνορα της ΕΣΣΔ». 

 

Χαρακτηριστικό είναι ένα επεισόδιο που έγινε γνωστό, όπου ο Στάλιν «απειλεί» τον Τσόρτσιλ με αποχώρηση από τις διαπραγματεύσεις επειδή ο δεύτερος δεν συναινούσε στο να βρεθεί η ημερομηνία της απόβασης στην Ευρώπη. «Παραέχουμε πράγματα να κάνουμε στον τόπο μας για να χάνουμε τον χρόνο μας εδώ», γύρισε και είπε στους Μολότοφ και Βοροσίλοφ. 

Η ήττα της Γερμανίας ήταν προδιαγεγραμμένη και το μέλλον της ήταν ένα. Ιδού ένα από τα θέματα που τέθηκαν επιτακτικά στην Τεχεράνη. Οι φήμες ήθελαν τους Αμερικανούς και τους Άγγλους να επιθυμούν τον διαμελισμό της Γερμανίας και τον Στάλιν να τους αντιτάσσει ότι «δεν μπορείτε πλέον να σβήσετε τη Γερμανία από τον χάρτη, όπως δεν μπορείτε να σβήσετε και τη Ρωσία». Τελικά, το θέμα της Γερμανίας δεν συζητήθηκε στη Γιάλτα, αλλά στο Πότσδαμ. 

 

Ένα ακόμα ιδιαίτερα ενδιαφέρον θέμα από σοβιετικής πλευράς ήταν η τύχη της Πολωνίας. Σε γενικές γραμμές στην Τεχεράνη θεωρήθηκε ότι ο κορμός του πολωνικού έθνους εντοπίζεται «μεταξύ της γραμμής Κρώζον και του ποταμού Όντερ». 

 

Στο μεταξύ τα νέα από το μέτωπο στη διάρκεια της διάσκεψης ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά και οι τρεις ηγέτες συμφώνησαν να συναντηθούν εκ νέου στη Γιάλτα έναν χρόνο αργότερα. 

Στη διάσκεψη της Γιάλτας, τα σοβιετικά στρατεύματα απέχουν μόλις 150 χιλιόμετρα από το Βερολίνο, ενώ οι ναζί παίζουν το τελευταίο τους χαρτί στις Αρδέννες. Ο Στάλιν βρίσκεται σε θέση ισχύος, πράγμα που δημιουργούσε, σύμφωνα με τον Γκρομίκο, εκνευρισμό στον Τσόρτσιλ, που τον έδειχνε με τα αλλεπάλληλα πούρα που κάπνιζε. Αντίθετα, μνημονεύεται μια συμπάθεια του Στάλιν προς τον Ρούζβελτ.

 

Ένα από τα βασικά ζητήματα που τέθηκαν εκεί, σύμφωνα με τη σοβιετική πάντα εκδοχή, ήταν αυτό των γερμανικών αποζημιώσεων, το οποίο τελικά δεν επιλύθηκε. Οι Σοβιετικοί υποψιάζονταν τους Αμερικανούς και τους Εγγλέζους στο ζήτημα αυτό, γιατί πίστευαν ότι οι Δυτικοί δεν ήθελαν να πάρει η ΕΣΣΔ μεγάλη αποζημίωση, προκειμένου να μην ανακάμψει η καθημαγμένη από τον πόλεμο οικονομία της, που υπέστη ζημιές πάνω από 2.600 δισεκατομμύρια ρούβλια, όπως υπολόγιζαν οι Σοβιετικοί. Τα σύνορα της Πολωνίας ετέθησαν εκ νέου σε διαβούλευση με τον Στάλιν να υποστηρίζει ότι «η Πολωνία δεν έπρεπε να κυβερνηθεί από αυτούς που την οδήγησαν στον όλεθρο, αλλά από εκείνους που πολέμησαν κατά του Χίτλερ». Σε αυτή τη συνδιάσκεψη, η κατάσταση της υγείας του προέδρου Ρούζβελτ επιδεινώθηκε με αποτέλεσμα τη διακοπή της. 

 

Οι εργασίες συνεχίστηκαν στο Πότσδαμ, με τον Τρούμαν στη θέση του Ρούζβελτ, που στο μεταξύ είχε πεθάνει. Ο Τρούμαν θεωρούσε ότι ο Ρούζβελτ υπήρξε αρκετά υποχωρητικός απέναντι στον Στάλιν και είχε έρθει αποφασισμένος να κάνει τις λιγότερες δυνατές παραχωρήσεις σχετικά με τις αποζημιώσεις των Γερμανών, προκειμένου να σύρει τη Γερμανία προς τη Δύση. Στο μεταξύ, και τον Τσόρτσιλ είχε αντικαταστήσει ο Άτλη, για τον οποίο μας μεταφέρει ο ιστορικός Ρεϊμόν Καρτιέ: «Ο Στάλιν απογοητεύτηκε όταν είδε τον πιθανό αντικαταστάτη του Τσόρτσιλ, που ήταν ένα ‘‘άχρωμο ανθρωπάκι’’». 

Συνεχίζεται…

* Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 1956 στις 16-02-2017