Ο Ερντογάν, η Ελλάδα και η ρευστοποίηση του status quo

Νέα Κρήτη

Το τελευταίο διάστημα ο παραδοσιακός τουρκικός επεκτατισμός θυμίζει σεισμικό ρήγμα σε διέγερση. Οι "δονήσεις" είναι αλλεπάλληλες και η μία ανταγωνίζεται την άλλη σε ένταση όσον αφορά την αμφισβήτηση του στάτους κβο στο Αιγαίο και στη Θράκη. Όπως αποδεικνύεται από τα γεγονότα, η ευθεία αμφισβήτηση της συνθήκης της Λωζάννης δεν ήταν ένα πυροτέχνημα του Ερντογάν αποκλειστικά για εσωτερική πολιτική κατανάλωση.

Του Σταύρου Λυγερού

Είναι αληθές ότι ο Τούρκος πρόεδρος επιχειρεί να αποδομήσει τον κεμαλισμό ως θεμέλιο ιδεολογικό λίθο της Τουρκικής Δημοκρατίας. Ο ίδιος αυτοπροβάλλεται ως ο ηγέτης που κλείνει την κεμαλική παρένθεση και που μέσω του νεοοθωμανισμού επαναφέρει στο προσκήνιο το άτυπο αυτοκρατορικό όραμα των Τούρκων. Δικό του σημείο αναφοράς είναι ο Μωάμεθ ο Πορθητής κι όχι ο Κεμάλ.

Η εσωτερική πολιτική σκοπιμότητα δεν είναι, όμως, η μόνη, όπως αρέσκονται να πιστεύουν πολλοί στην Αθήνα για να παρακάμψουν το πρόβλημα και να υπερβούν την πολιτική αμηχανία τους. Η άλλη όψη του νομίσματος είναι η δεδηλωμένη πρόθεση του Τούρκου προέδρου να ρευστοποιήσει και το εδαφικό στάτους κβο σ' όλα τα μέτωπα.

Αυτό το νόημα έχουν οι αλλεπάλληλες δηλώσεις του, με τις οποίες αμφισβητεί τη συνθήκη της Λωζάννης. Στο ίδιο πλαίσιο εγγράφεται και το ξεθάψιμο του Εθνικού Συμβολαίου, στο οποίο περιγράφονται οι τότε εδαφικοί στόχοι εκείνης της Τουρκίας και εμμέσως πλην σαφώς οι στόχοι της τωρινής νεοοθωμανικής Τουρκίας. Στο καλάθι δεν είναι μόνο η Μοσούλη, το Κιρκούκ, το Αρμπίλ, το Χαλέπι και το Μπατούμ. Είναι και τα νησιά του Αιγαίου, η Θράκη, η Θεσσαλονίκη και η Βάρνα.

Για να μην αφήσει, μάλιστα, καμία αμφιβολία, ο Ερντογάν υπερηφανεύθηκε δημοσίως ότι κατάφερε να επαναφέρει στην επικαιρότητα το ξεχασμένο Εθνικό Συμβόλαιο. Προφανώς, δεν κατελήφθη από αιφνίδιο επεκτατικό πυρετό. Εμμέσως πλην σαφώς ξαναβάζει στο τραπέζι παρωχημένες διεκδικήσεις, επειδή έχει συνειδητοποιήσει ότι υπάρχει τάση γεωπολιτικής ρευστοποίησης των συνόρων που είχαν χαράξει πριν από ένα αιώνα οι Βρετανοί και Γάλλοι αποικιοκράτες.

Το γεγονός ότι ο Ερντογάν δεν έθεσε ρητά ζήτημα διεξαγωγής δημοψηφίσματος στη Θράκη δεν είναι παρηγορητικό. Είναι κοινό μυστικό, άλλωστε, ότι η αναφορά της τουρκικής εφημερίδας-ιστοσελίδας Σαμπάχ δεν θα γινόταν εάν δεν είχε το πράσινο φως από την τουρκική προεδρία.

Από την άποψη της πολιτικής ουσίας, λοιπόν, η λάθος ανταπόκριση του ΑΠΕ, που προκάλεσε την απόλυση του Άρη Αμπατζή, δεν αλλάζει πολύ τα πράγματα. Έχει, ωστόσο, μεγάλη σημασία στο επίπεδο των χειρισμών. Ειδικά όταν από τα τηλεγραφήματα προκύπτει πως το ίδιο λάθος διέπραξε αρχικά και το Γραφείο Τύπου της ελληνικής πρεσβείας στην Άγκυρα. Θα μπορούσε να είχε παρασύρει την Αθήνα σε διπλωματική γκάφα. Το γεγονός ότι στην έντονη αντίδραση του υπουργείου Εξωτερικών για την επίμαχη ομιλία του Ερντογάν δεν υπάρχει αναφορά σε δημοψήφισμα για τη Θράκη προσδίδει αξιοπιστία στη δήλωση του Κοτζιά ότι λειτούργησαν τα αναγκαία φίλτρα.

Ας επιστρέψουμε, όμως, στην ουσία. Ο Τούρκος πρόεδρος διαπιστώνει σωστά ότι η εδαφική εξάπλωση του Ισλαμικού Κράτους σε Ιράκ και Συρία, σε συνδυασμό με την αποτυχία της Δύσης να ανατρέψει το καθεστώς Άσαντ, έχουν εκ των πραγμάτων αποσταθεροποιήσει το υφιστάμενο στάτους κβο. Τόσο οι Αμερικανοί και οι Ευρωπαίοι όσο και οι Ρώσοι κλιμακώνουν τη στρατιωτική ανάμιξή τους στην περιοχή, επειδή ακριβώς επιδιώκουν να έχουν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του νέου χάρτη της περιοχής.

Κεντρικός παίκτης σ' αυτή τη στρατιωτική-διπλωματική διελκυστίνδα είναι ο κουρδικός παράγοντας. Εδώ και πάνω από μία δεκαετία οι Κούρδοι του Ιράκ έχουν δημιουργήσει στις βόρειες επαρχίες της χώρας το δικό τους άτυπο κράτος. Μετά το ξέσπασμα του πολέμου στη Συρία, πρόπλασμα κρατικής οντότητας έχουν δημιουργήσει και οι εκεί Κούρδοι, στους οποίους κυριαρχεί πολιτικά το τοπικό παρακλάδι του PKK. Γι' αυτό ακριβώς και το γεγονός αυτό βιώνεται από την Άγκυρα σαν γεωπολιτικός εφιάλτης.

Μετά την προέλαση των Κούρδων της Συρίας δυτικά του Ευφράτη με πρόθεση να ενώσουν γεωγραφικά τα τρία καντόνια τους (Αφρίν, Κομπάνι και Αλ Τζαζίρα), ο Ερντογάν θεώρησε ότι δεν είχε περιθώρια πλέον να μένει αμέτοχος. Ειδικά μετά την απόπειρα πραξικοπήματος, θεώρησε ότι στο πλαίσιο της κυοφορούμενης νέας τάξης πραγμάτων στην περιοχή μεθοδεύεται και ο δυνάμει ακρωτηριασμός της χώρας του. Είναι ξεκάθαρο, άλλωστε, πως το Κουρδικό ζήτημα έχει για τα καλά μπει στη γεωπολιτική ατζέντα και είναι μάλλον απίθανο να διαγραφεί.

Ο Ερντογάν έχει διαμορφώσει θέση και την εκφράζει σαφώς. Δεν περιορίζεται στη νεοοθωμανική ρητορική του Νταβούτογλου πως η Τουρκία πρέπει να ενδιαφέρεται για τους "αδελφούς" της στον ευρύτερο μουσουλμανικό-σουνιτικό κόσμο. Ούτε έμεινε στη δήλωση πως «Τουρκία δεν είναι μόνο η Τουρκία». Έκανε ένα βήμα παραπέρα. Όπως είπε, «όταν αλλάζουν τα πάντα, δεν μπορούμε να βρισκόμαστε στο σημείο που βρεθήκαμε τότε (στα σύνορα που χάραξε η συνθήκη της Λωζάννης)». Και για να μην αφήσει καμία αμφιβολία, μιλώντας στους υπουργούς του είπε χαρακτηριστικά: «η Τουρκία ή θα χάσει ή θα κερδίσει εδάφη», προσθέτοντας ότι ο ίδιος είναι αποφασισμένος να αγωνισθεί για να κερδίσει εδάφη.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή η ρητορική εξυπηρετεί παραλλήλως και την επιδίωξη του Ερντογάν να ολοκληρώσει την απόκτηση υπερεξουσιών και στο θεσμικό επίπεδο, με τη μετατροπή του πολιτεύματος σε προεδρικό. Για να αναδειχθεί σε εθνικό ηγέτη δεν αρκούν η εκτεταμένη καταστολή και οι μαζικές εκκαθαρίσεις του κράτους από κάθε είδους αντιφρονούντες. Χρειάζεται και ένα ιδεολογικό όχημα.

Για να συσπειρώσει γύρω του την κρατική γραφειοκρατία και κυρίως τους στρατιωτικούς, οι οποίοι δέχθηκαν ισχυρό πλήγμα λόγω της απόπειρας πραξικοπήματος, ο Τούρκος πρόεδρος παίζει δυνατά το χαρτί του εθνικισμού-επεκτατισμού. Αυτό, άλλωστε, είναι ο πυρήνας της τουρκικής κρατικής ιδεολογίας και ως εκ τούτου ο κοινός παρονομαστής του τουρκικού πολιτικού συστήματος.

Η νεοοθωμανική ιδεολογία του, άλλωστε, διευκολύνει τον Ερντογάν να υπερβεί τον μετρημένο αναθεωρητισμό-επεκτατισμό του μετακεμαλικού καθεστώτος, όπως τον βίωσε η Ελλάδα τις περασμένες δεκαετίες στο Αιγαίο και στη Θράκη. Τώρα, ανοίγει τη βεντάλια των διεκδικήσεών του με μέτρο την εδαφική επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και όχι της Τουρκικής Δημοκρατίας! Το είπε ξεκάθαρα: από 2.500.000 τα τουρκικά εδάφη έχουν συρρικνωθεί στα 750.000 τετρ. χλμ! Και για να δώσει έμφαση πρόσθεσε: «ποιοι ήμασταν χθες, ποιοι είμαστε σήμερα».

Προφανώς, ο Τούρκος πρόεδρος δεν έχει στόχο την αναβίωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Θέτοντας, όμως, τόσο ψηλά τον πήχη των διεκδικήσεών του, προσπαθεί να ενισχύσει τη θέση του εν όψει των διαπραγματεύσεων που θα καθορίσουν τις νέες εδαφικές διευθετήσεις στην περιοχή. Επειδή, μάλιστα, έχει συνείδηση ότι για να το καταφέρει δεν αρκούν τα λόγια έστειλε τουρκικές δυνάμεις και στη βόρειο Συρία και στο βόρειο Ιράκ.

Πριν μιλήσουμε, όμως, γι' αυτές τις στρατιωτικές επεμβάσεις, είναι αναγκαίο να εντάξουμε τις σε βάρος της Ελλάδας προκλήσεις του Ερντογάν σ' αυτό το πλαίσιο. Για να ρευστοποιήσει και εδώ το στάτους κβο, πατάει πάνω στις χρόνιες τουρκικές επεκτατικές διεκδικήσεις στο Αιγαίο και στην ύπαρξη της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη. Ουσιαστικά στέλνει το μήνυμα ότι εάν επιχειρηθούν αλλαγές, αυτές δεν θα περιορισθούν στα ανατολικά. Θα αγγίξουν και την Ελλάδα και βεβαίως την Κύπρο, όπου οι διαπραγματεύσεις έχουν εισέλθει σε κρίσιμη φάση.

Ο διορισμός ιμάμη στην Αγία Σοφία και η απόφαση η προσευχή να ακούγεται πέντε φορές ημερησίως και όχι δύο όπως μέχρι τώρα, είναι ένα μήνυμα που απευθύνεται και στο εσωτερικό και στην Ελλάδα. Στο εσωτερικό, επειδή είναι συμβολική κίνηση επιστροφής στην οθωμανική τάξη πραγμάτων. Στην Ελλάδα για να δείξει ότι όσα ίσχυαν για δεκαετίες δεν είναι καθόλου δεδομένο πως θα συνεχίσουν να ισχύουν. Με άλλα λόγια, επιδιώκει ρευστοποίηση και σ' αυτό το επίπεδο.

Το ενδιαφέρον είναι ότι την ίδια ώρα, η Αθήνα ακολουθεί κατευναστική πολιτική. Μπορεί να αντιδρά στις αλλεπάλληλες προκλήσεις με υψηλών τόνων διαμαρτυρίες, αλλά στην πράξη φρόντισε να απορριφθεί σε πρώτο βαθμό το αίτημα των Τούρκων στρατιωτικών που έχουν ζητήσει άσυλο στην Ελλάδα. Με άλλα λόγια, η απαίτηση του "σουλτάνου" βαίνει προς ικανοποίηση.

Πυκνά είναι τα σύννεφα και στο κυπριακό μέτωπο. Ο Ομπάμα έρχεται στην Αθήνα με κύριο σκοπό να πιέσει για λύση πριν την επίσημη λήξη της προεδρίας του. Η άσκηση εντονότερης πίεσης στο Βερολίνο για ελάφρυνση του χρέους είναι το "τυράκι" που θα προσφέρει στον Τσίπρα.

Για τις εσωτερικές πτυχές του Κυπριακού η Ουάσιγκτον έχει στριμώξει τον πρόεδρο Αναστασιάδη. Από τους Τσίπρα και Κοτζιά θέλει αφενός να μην αντιδράσουν, αφετέρου να κάνουν με κάποιον τρόπο πίσω από την άρνησή τους να συνυπογράψουν μία νέα συνθήκη εγγυήσεων. Χωρίς αυτή, οι Τούρκοι δεν θα μπορούν όχι μόνο να διατηρήσουν στρατό, αλλά ούτε και να έχουν νόμιμα δικαιώματα στη Μεγαλόνησο. Γι' αυτό και έχουν στείλει το μήνυμα ότι χωρίς συνθήκη εγγυήσεων που να τους δίνει τέτοια δικαιώματα δεν πρόκειται να αποδεχθούν ακόμα και πολύ συμφέρουσα για τους Τουρκοκύπριους λύση του Κυπριακού.

Όπως προαναφέραμε, επειδή στην Άγκυρα έχουν συνείδηση ότι δεν αρκούν τα λόγια, έστειλαν στρατό και στη βόρειο Συρία και στο βόρειο Ιράκ. Η τουρκική δύναμη, επικουρούμενη από ισλαμικές πολιτοφυλακές, ελέγχει ήδη μία ζώνη βάθους 20 χλμ. Στόχος της είναι να την επεκτείνει σε βάθος 45 χλμ, καταλαμβάνοντας τη στρατηγικής σημασίας πόλη Αλ Μπάμπ, την οποία σήμερα κατέχει το Ισλαμικό Κράτος. Στόχος των Τούρκων είναι να την καταλάβουν πριν από τους Κούρδους.

Γι' αυτό και τις προηγούμενες ημέρες τουρκικά μαχητικά βομβάρδισαν τις κουρδικές δυνάμεις που από βορειοδυτικά κατευθύνονταν προς την Αλ Μπαμπ, εκδιώκοντας από τα χωριά τους τζιχαντιστές. Μπορεί επισήμως στόχος της τουρκικής δύναμης να είναι το Ισλαμικό Κράτος, αλλά στην πραγματικότητα στόχος της είναι η κατά το δυνατόν στρατιωτική εξουδετέρωση των Κούρδων μαχητών και η αποτροπή της εδραίωσης μίας κουρδικής κρατικής οντότητας στη βόρειο Συρία.

Είναι αξιοσημείωτο, ότι όταν η τουρκική δύναμη και οι ισλαμικές πολιτοφυλακές φθάνουν σε πόλη που βρίσκεται στα χέρια του Ισλαμικού Κράτους οι τζιχαντιστές ουσιαστικά την παραδίδουν χωρίς μάχη. Αυτό συνέβη και στη μεθοριακή πόλη Τζαραμπλούς και στην πόλη Νταμπίκ (βόρεια από το Χαλέπι).

Οι Τούρκοι έχουν εισβάλει και στο βόρειο Ιράκ. Έχουν εγκατασταθεί στη μεθοριακή πόλη Μπασίκα, επιδιώκοντας να συμμετάσχουν στην επιχείρηση ανακατάληψης της Μοσούλης από το Ισλαμικό Κράτος. Όπως χαρακτηριστικά είπε ο Ερντογάν, θα είμαστε στη μάχη για να είμαστε και στην τράπεζα των διαπραγματεύσεων. Είναι ενδεικτικό, μάλιστα, ότι παρά τις έντονες αντιδράσεις της Βαγδάτης, οι Τούρκοι αρνούνται να αποσυρθούν από την ιρακινή επικράτεια.

Είναι, ωστόσο, σημαντικό ότι δεν έγιναν δεκτοί στο συνασπισμό των δυνάμεων που πολιορκεί τη Μοσούλη. Συνασπισμός που αποτελείται από τακτικές ιρακινές δυνάμεις, σιιτικές πολιτοφυλακές του Ιράκ, Κούρδους πεσμεργκά, Ασσύριους μαχητές και 3.000 Αμερικανούς, Βρετανούς, Γάλλους και Καναδούς κομάντος. Είναι, επίσης, σημαντικό ότι οι Αμερικανοί δεν επέτρεψαν στην τουρκική αεροπορία να βομβαρδίσει στόχους του Ισλαμικού Κράτους στην περιοχή της Μοσούλης. Αυτό σημαίνει ότι οι νεοοθωμανοί μάλλον θα μείνουν χωρίς καρέκλα στην τράπεζα των διαπραγματεύσεων.

Μπορεί ο Ερντογάν να μην επιτυγχάνει πάντα τους στόχους του, αλλά παραμένει δυνατά στο παιχνίδι. Η διπλωματική ακροβασία του μεταξύ Ουάσιγκτον και Μόσχας μέχρι στιγμής του έχει διευρύνει τα περιθώρια ελιγμών, χωρίς να πληρώσει κόστος. Υπενθυμίζουμε ότι ο τουρκικός στρατός βρίσκεται στη Συρία με την άδεια των Αμερικανών και με την ανοχή των Ρώσων. Επίσης ότι τουρκική δύναμη βρίσκεται στην επικράτεια του Ιράκ παρά την έντονη αντίδραση της Βαγδάτης και χωρίς οι Αμερικανοί να έχουν απαιτήσει την απόσυρσή της.

Τέλος, η Άγκυρα απειλεί ευθέως την ΕΕ ότι εάν μέχρι το τέλος του έτους δεν καταργήσει τη βίζα για τους Τούρκους πολίτες η ευρωτουρκική συμφωνία για τους πρόσφυγες/μετανάστες θα καταργηθεί. Μία τέτοια εξέλιξη θα φέρει την Ελλάδα σε απελπιστική θέση, παρότι οι εισροές θα είναι μικρότερες από εκείνες του 2015.

Σε αντίθεση με τους μεταμοντέρνους φιλελεύθερους και τους αριστερούς, οι νεοοθωμανοί έχουν συνείδηση της στρατηγικής σημασίας που έχει ο πληθυσμιακός παράγοντας. Θεωρούν βασίμως πως εάν μέσω του μεταναστευτικού ρεύματος διαμορφωθούν στα ελληνικά νησιά μουσουλμανικοί θύλακοι, η Τουρκία θα αποκτήσει δυνάμει γεωπολιτικά ερείσματα.

Υπενθυμίζουμε ότι ο Οζάλ, ως πρόδρομος των νεοοθωμανών, είχε πριν 25 χρόνια δηλώσει ωμά ότι η Ελλάδα θα καταληφθεί μέσω της διοχέτευσης μουσουλμανικών πληθυσμών. Το γεγονός, μάλιστα, ότι για τους δικούς τους λόγους οι Ευρωπαίοι πιέζουν να μη φύγουν από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου οι εγκλωβισμένοι εκεί πρόσφυγες/μετανάστες αφήνει τον χρόνο να κάνει τη δουλειά του. Πιο συγκεκριμένα διευκολύνει την αλλοίωση της πληθυσμιακής σύνθεσης των νησιών που βρίσκονται στο στόχαστρο της Άγκυρας.