Αδαμάντιος Κοραής: Ένας σπάνιος και φωτισμένος Έλληνας*

Το Ποντίκι

του Ξενοφώντος Α. Μπρουντζάκη

«Aδελφοί, φίλοι και Συμπατριώται, απόγονοι των Ελλήνων, και γενναίοι της ελευθερίας του ελληνικού γένους υπέρμαχοι, οι κατά την Aίγυπτον ευρισκόμενοι Γραικοί, και όσοι άλλοι εις την Ελλάδα ή και αλλαχού διατρίβετε, προσμένοντες τον αρμόδιον καιρόν της κοινής του γένους ελευθερίας, Aξιωματικοί τε και στρατιώται πάσης τάξεως και παντός βαθμού, χαίρετε, επειδή η χαρά σας είναι κοινή χαρά όλων των Γραικών, υγιαίνετε, επειδή η υγεία σας είναι κοινή σωτηρία της Ελλάδος».

Το Πολεμιστήριο Σάλπισμα του Κοραή δεν αφήνει κανένα περιθώριο παρερμηνείας των ευγενών του πόθων και των επιδιώξεών του για την πατρίδα.

Ο νεαρός Κοραής

Ο Κοραής γεννήθηκε στη Σμύρνη, το 1748, και καταγόταν από εύπορη οικογένεια εμπόρων της Χίου, στην οποία όμως υπήρχε παράδοση ενασχόλησης με τα γράμματα. Μαζί με τον μικρότερο αδελφό του διδάχθηκαν τα πρώτα γράμματα στο οικογενειακό περιβάλλον και στη συνέχεια φοίτησαν στην Ευαγγελική Σχολή, που διηύθυνε τότε ο μοναχός Ιερόθεος Δενδρινός. Φιλομαθής από τα γεννοφάσκια του, ο Κοραής έδειξε από νωρίς κλίση στην εκμάθηση ξένων γλωσσών. Για καλή του τύχη, εκείνη την εποχή, στη Σμύρνη όπου ζούσε, υπήρχε ένας πολύγλωσσος Ολλανδός ιερέας, ο Bernhard Keun. Ο νεαρός Κοραής, σε αντιστάθμισμα της διδασκαλίας των ξένων γλωσσών, μάθαινε ελληνικά στον ιερέα.

Παρά την εμφανή κλίση του νεαρού Κοραή στα γράμματα και την έντονη επιθυμία του να σπουδάσει, η οικογένειά του τον πίεζε να ασχοληθεί με το εμπόριο. Έτσι, βρέθηκε μια χρυσή τομή. Το 1771 μετέβη στο Άμστερνταμ με διπλή ιδιότητα: αυτήν του εμπορικού αντιπροσώπου των οικογενειακών επιχειρήσεων και του σπουδαστή. Είχε μαζί του και τις συστατικές επιστολές του Bernhard Keun, που τον βοήθησαν να ενταχθεί άμεσα στους πνευματικούς κύκλους της πόλης. Ωστόσο, ενώ οι πνευματικοί του ορίζοντες διευρύνονται εντυπωσιακά, οι επιδόσεις του στο εμπόριο δεν στέφονται από επιτυχία, πράγμα που τον αναγκάζει να επιστρέψει στη Σμύρνη. Στο ταξίδι του προς τη Σμύρνη περνά από διάφορα μέρη, όπως τη Λειψία και τη Βιέννη, όπου παραμένει για δυο μήνες. Ακολουθεί η Τεργέστη και η Βενετία. Στο μεταξύ, στις πόλεις αυτές σχετίζεται με σημαντικούς ανθρώπους, ενώ παράλληλα προσπαθεί να πείσει τους γονείς του – ανεπιτυχώς – να παραμείνει στη Γαλλία προκειμένου να σπουδάσει Ιατρική. Στη Σμύρνη φτάνει τελικά τον Ιούνιο του 1778, όπου και παραμένει για τέσσερα χρόνια με επισφαλή υγεία και συμπτώματα μελαγχολίας. Τελικά, οι γονείς του πτοούνται από την κατάστασή του και του δίνουν άδεια να μεταβεί για ιατρικές σπουδές στο Μονπελιέ της Γαλλίας.

Σπουδάζοντας Ιατρική

Παράλληλα με τις σπουδές του στην Ιατρική Σχολή στο Μονπελιέ, αρχίζει τη συστηματική μελέτη των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Επίσης, μελετά τη λατινική φιλολογία καθώς και τις νεότερες γενιές των δυτικών φιλοσόφων. Τον Ιούλιο του 1783, πληροφορείται τον θάνατο της μητέρας του και έναν χρόνο αργότερα του πάτερα του. Είναι η εποχή που ο Κοραής έρχεται αντιμέτωπος με οικονομικά προβλήματα, παρά τη στήριξη που δέχεται από τον δάσκαλό του, Keun και άλλους στενούς του φίλους. Οι ανάγκες του βιοπορισμού τον στρέφουν στις μεταφράσεις από τα γερμανικά και τα αγγλικά στα γαλλικά. Ταυτόχρονα, ολοκληρώνει τις σπουδές του στην Ιατρική με τη διατριβή του «Ένας Ιπποκρατικός Γιατρός», όπου θίγονται οι ηθικές δεσμεύσεις που συνεπάγεται ο πρώτος ιπποκρατικός αφορισμός.

Στο Παρίσι

Αρχική πρόθεση του Κοραή είναι να επιστρέψει στην Ελλάδα, και συγκεκριμένα στα Επτάνησα, και να ασκήσει το επάγγελμα του ιατρού. Τελικά, εγκαθίσταται στο Παρίσι για να ασχοληθεί αποκλειστικά με τα γράμματα και την εθνική αφύπνιση, που γίνεται πλέον για τον Κοραή σκοπός ζωής. Εκεί, θα ζήσει την πρωτόφαντη εμπειρία της Γαλλικής Επανάστασης και ό,τι θα ακολουθήσει μετά τα κοσμοϊστορικά γεγονότα. Στο κλίμα αυτό, ο Κοραής θα ασπαστεί τις αρχές και τις ιδέες του Διαφωτισμού. Τότε θα κορυφωθεί το ενδιαφέρον του και για την υπόθεση της ελληνικής ανεξαρτησίας. Το 1798 δημοσιεύει την «Αδελφική Διδασκαλία». Πρόκειται για ένα κείμενο που, με αφορμή τον θάνατο του Ρήγα, απαντά σε ένα ανώνυμο φυλλάδιο που κυκλοφόρησε υπό τον τίτλο «Πατρική Διδασκαλία» και αποδίδεται στον Αθανάσιο Πάριο, ο οποίος, κρυμμένος πίσω από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Άνθιμο, καλεί τους Έλληνες να μείνουν υπόδουλοι στους Τούρκους και να μην επιθυμούν την ελευθερία τους, αντιδρά απέναντι στον Διαφωτισμό και την πνευματική πρόοδο και υποστηρίζει την Οθωμανική κυριαρχία.

Στον αγώνα του για την εθνική ανεξαρτησία, εντάσσει και την εκδοτική δραστηριότητα, με στόχο να εκδοθούν τα έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων στα ελληνικά. Ο Κοραής θεωρεί ως βασική προϋπόθεση και συνθήκη για την εθνική ανεξαρτησία την ελληνική παιδεία, την οποία συνδέει δίχως δεύτερη σκέψη με την αρχαιότητα. Η ελευθερία για τον Κοραή είναι προϋπόθεση παιδείας. Με το «Άσμα Πολεμιστήριον» επιδιώκει να τονώσει το ηθικό των υπόδουλων Ελλήνων, πράγμα που επιδιώκει και με το «Σάλπισμα Πολεμιστήριον», το οποίο εκδίδει με το ψευδώνυμο «Ατρόμητος Μαραθώνιος». Είναι η εποχή που η εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο δημιουργεί προσδοκίες για ενδεχόμενη βοήθεια των Γάλλων προς τους Έλληνες. Αποτέλεσμα αυτών των προσδοκιών είναι και το κείμενό του «Υπόμνημα Περί Της Παρούσης Καταστάσεως Της Ελλάδος». Αντίστοιχου περιεχομένου φυλλάδιο είναι και το «Τι Πρέπει Να Κάμωσιν Οι Γραικοί Κατά Τας Παρούσας Περιστάσεις», το οποίο δημοσιεύεται το 1805 και περιέχει προτροπές και παραινέσεις προς τους ομογενείς.

Το 1805, έχοντας εξασφαλίσει τη χορηγία των αδελφών Ζωσιμά, δίνει στην εκδοτική του δραστηριότητα πιο συστηματική μορφή. Με τον τίτλο «Ελληνική Βιβλιοθήκη», θα κυκλοφορήσει στο διάστημα που ακολουθεί, έως και το 1827, μια πολύτομη συλλογή αρχαίων κειμένων που συνοδεύει με δικούς του προλόγους. Εκεί, στους «Αυτοσχέδιους Στοχασμούς», θα βρει την ευκαιρία να αναπτύξει αναλυτικά τις απόψεις του για την ελληνική παιδεία άλλα και τις σκέψεις του πάνω στο φλέγον και σοβαρότατο ζήτημα της γλώσσας. Ο Κοραής θα υποστηρίξει με σθένος τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό που είναι ανάγκη να λάβει η ελληνική παιδεία ώστε να διδάσκεται στα ελληνόφωνα σχολεία ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Προτείνει δε, για τη διευκόλυνση της μαθησιακής διαδικασίας, τη χρήση μιας λόγιας δημοτικής γλώσσας. Πρωτοστατεί μαζί με άλλους λόγιους στην ενίσχυση της εκπαιδευτικής δραστηριότητας στα ελληνόφωνα σχολεία. Προμηθεύει με σύγχρονα εγχειρίδια καθώς και όργανα πειραματικής Φυσικής και Χημείας πολλές σχολές, ενώ προτείνει και καθηγητές, όπως τους Ν. Βάμβα, Κ. Κούμα, Θ. Καΐρη κ.ά., για διάφορες διδασκαλικές θέσεις. Προκειμένου να διαδώσει τις θέσεις του, συμμετέχει στην ομάδα των λογίων που ιδρύουν το 1811 το περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος», στο οποίο αρθρογραφεί συχνά προβάλλοντας τις προσωπικές του θέσεις για το γλωσσικό ζήτημα.

Ο Κοραής υποστήριζε μια γλώσσα με βάση την ομιλούμενη, απαλλαγμένη ωστόσο από ξένους ιδιωματισμούς, η οποία θα «έστρωνε» με λόγιους τύπους. Η γλώσσα αυτή ονομάστηκε καθαρεύουσα και οι απόψεις του αυτές τον έφεραν σε αντίθεση τόσο με τους υποστηρικτές της αρχαΐζουσας όσο και με αυτούς της ομιλούμενης γλώσσας.

Δάσκαλος του Γένους

Με την έναρξη της Επανάστασης του 1821, ο Κοραής δεν μένει αδρανής παρά το ότι ήταν της γνώμης ότι αυτή έπρεπε να ξεσπάσει τρεις με τέσσερις δεκαετίες αργότερα. Θα συμμετάσχει το 1825 ως ιδρυτικό στέλεχος στο Φιλελληνικό Κομιτάτο του Παρισιού, το οποίο συγκροτείται προκειμένου να προβάλει τις ελληνικές θέσεις σε ομογενείς και ξένους και να συγκεντρώσει απαραίτητες υλικές συνδρομές. Ο ίδιος θ’ αναπτύξει συχνή αλληλογραφία με φιλέλληνες πολιτικούς (μεταξύ αυτών και τον Τόμας Τζέφερσον) και λόγιους, αρθρογραφώντας παράλληλα σε ξένα έντυπα για την ενίσχυση της Επανάστασης.

Ωστόσο, ο Κοραής είναι από αυτούς που δεν κρύβουν τις έντονες ανησυχίες τους για αυτό που θα ακολουθήσει την απελευθέρωση. Οι φόβοι του ότι οι Έλληνες δεν θα καταφέρουν να αυτοδιοικηθούν και θα προστρέξουν οι ίδιοι να ζητήσουν την προστασία των ξένων Δυνάμεων, επιβεβαιώνονται δραματικά. Ήδη, το 1825, η ελληνική κυβέρνηση ζητά προστασία από την Αγγλία κι ετοιμάζεται ν’ αποδεχτεί ξένο βασιλιά στην Ελλάδα. Ο Κοραής προτρέπει τους Έλληνες να θεσπίσουν φιλελεύθερο Σύνταγμα που να περιορίζει τις δικαιοδοσίες του βασιλιά. Όταν αναλαμβάνει τη διακυβέρνηση της χώρας ο Καποδίστριας κι αλλάζει προς στιγμήν η τροπή των πολιτικών πραγμάτων, ο Κοραής, αν και έχει κάποιες επιφυλάξεις απέναντι στον Κυβερνήτη, δεν διστάζει να ταχθεί από την αρχή υπέρ του.
Ωστόσο, ο Κοραής δεν υπήρξε ουδέποτε πολιτικός ούτε και εζήλωσε την πολιτική δόξα. Υπήρξε ένας αγνός και υπέροχος πατριώτης, ένας φωτισμένος πνευματικός άνθρωπος, ένας δημοκράτης, ένας ασυμβίβαστος αγωνιστής. Ένας πραγματικός Δάσκαλος του Γένους!

*Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 1751 στις 14 Μαρτίου 2013