Error de Sistema! [I]

Νέα Κρήτη

Paul Mason, ο κόσμος σε εξέγερση [έκδοση ΔΙΑΥΛΟΣ, 2013, μετάφραση Άλκη Καφετζή, σελίδες 153-159].

Οι οικονομικοί λόγοι των αναταραχών. Οι νέοι που κατέκλυσαν τις πλατείες ολόκληρης της Ισπανίας στις 15 Μαΐου 2011 ήταν ένα απρόβλεπτο συνονθύλευμα. Οι δημοσιογράφοι τους ειρωνεύονταν ως αφελείς, οι σοσιαλιστές όμως, οι κομμουνιστές και οι παλαίμαχοι αναρχικοί, παρέμεναν διακριτικά κατάπληκτοι. Αυτή δεν ήταν η γενιά που περνούσε ραχάτικα τα πρωινά της με cafe con leche και τσιγάρα, μη δίνοντας δεκάρα για τα σοβαρά θέματα της πολιτικής;

Αυτό που προκαλούσε πάνω απ' όλα απορία ήταν η ένταση των αντικαπιταλιστικών τοποθετήσεων των διαδηλωτών. Ένα πλακάτ έγραφε "Error de Sistema". Το κράδαιναν τρία κορίτσια βγαλμένα απευθείας από τις σελίδες περιοδικού υψηλής μόδας, έχοντας προσθέσει από κάτω, για άμεση σύνδεση μέσω Twitter, "#Spanishrevolution". "Κρίση είναι ο καπιταλισμός" έγραφε ένα πελώριο πανό στην Puerta del Sol της Μαδρίτης, μεγάλο όσο ένα γήπεδο του τένις, στα χέρια μιας αντιστοίχως εμφανίσιμης ομάδας νέων.

Διαβάζοντας όμως τα νούμερα της ισπανικής ανεργίας, λύνεται κάθε απορία για τις αιτίες αυτής της κρίσης. Στα μέσα του 2011 η ανεργία των νέων είχε φτάσει το 46%. Όπως και στο Κάιρο, στην Αθήνα και αλλού, η οικονομική αποδιοργάνωση -ανεργία, ακρίβεια, λιτότητα- είναι αυτή που πυροδότησε τις εξεγέρσεις. Σε πολλούς, μπορεί να φαίνεται ότι αυτή η περίοδος οικονομικής αποδιοργάνωσης ξεκίνησε με την κατάρρευση της Lehman Brothers, αλλά στην πραγματικότητα είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, την εποχή που η παγκοσμιοποίηση έκανε την επίθεση της και πιο συγκεκριμένα από το 2001 και μετά. Όταν το κατανοήσεις αυτό, μπορείς να κατανοήσεις και το μέγεθος της πρόκλησης για τους εξουσιαστές.

Πως φτάσαμε στην κρίση;

Κατά την πρώτη δεκαετία του εικοστού-πρώτου αιώνα γίναμε μάρτυρες της ανεξέλεγκτης πίστωσης, με τους μεγάλους χρηματοοικονομικούς παίκτες να μην αντιλαμβάνονται, με τις ευλογίες του κράτους, το πραγματικό μέγεθος του ρίσκου που κρύβει ο άκρατος δανεισμός. Η έκρηξη του δανεισμού προκλήθηκε με τη σειρά της από ανισορροπίες μεταξύ των αποταμιεύσεων που συσσωρεύονταν στις εξαγωγικές χώρες -Κίνα, Ιαπωνία και Γερμανία- και την κατανάλωση του αγγλο-σαξονικού κόσμου, που βασιζόταν στο χρέος.

Ο υπερδανεισμός πυροδότησε την πληθωριστική αύξηση των τιμών του τεχνολογικού εξοπλισμού, της στέγης και των κοινών αγαθών, και στο τέλος και των ίδιων επενδυτικών αγαθών του χρηματοοικονομικού τομέα. Επιπλέον, δημιουργήθηκε μια νέα αγορά σύνθετων μέσων διαχείρισης χρέους, και στην πλάτη αυτής μια αγορά πιστωτικών παραγώγων, της οποίας η πλασματική αξία, τη στιγμή της κατάρρευσης, προσέγγιζε την αξία του παγκόσμιου ΑΕΠ, 68 τρισ. δολάρια.

Καθώς η στεγαστική φούσκα άρχισε να ξεφουσκώνει, τα ολοένα και πιο τοξικά χρέη βρέθηκαν αποθηκευμένα μέσα σε ένα χρηματοοικονομικό σύστημα χωρίς ισοσκελισμένους ισολογισμούς. Μετά την κατάρρευση του το σύστημα αυτό έγινε γνωστό ως το "σκιώδες τραπεζικό σύστημα". Ελάχιστοι μεγαλο-δημοσιογράφοι γνώριζαν την ύπαρξη του.

Όταν πια η πρώτη φάση της κρίσης είχε τελειώσει, κάποιοι από την επιχειρηματική ελίτ άρχισαν να παίρνουν βαθιές ανάσες, καθησυχάζοντας τον εαυτό τους με τη σκέψη ότι αυτά τα είχαν δει και στο παρελθόν. «Μέχρι σήμερα κανείς δεν μπόρεσε να ακυρώσει την εφεύρεση του επιχειρηματικού κύκλου» είπε, γελώντας πνιχτά, ο Ρούπερτ Μέρντοχ, αντιγράφοντας τη Μάργκαρετ Θάτσερ στο Λονδίνο το 2010, μπροστά στο προσκεκλημένο κοινό που συμπεριελάμβανε πολλά απαστράπτοντα μέλη της κυβέρνησης συνεργασίας. «Οι θύελλες της δημιουργικής καταστροφής εξακολουθούν να βρυχώνται δυνατά από καιρού εις καιρόν».

Αυτό που ζούμε όμως δεν είναι απλώς ένας επιχειρηματικός κύκλος, ούτε και ένας κλασικός κύκλος οικονομικής ανόδου-πτώσης. Όπως δείχνουν ξεκάθαρα τα στοιχεία, οι σπόροι της κρίσης είχαν φυτευτεί από τις δομικές αλλαγές.

Στοιχείο α': η μέση αξία ενός σπιτιού στις ΗΠΑ, στο ζενίθ, το 2006, ήταν διπλάσια αυτής που έλεγε η ιστορική τάση πως έπρεπε να είναι, ακόμα και σε σύγκριση με κάθε κύκλο οικονομικής ανόδου-πτώσης από την εποχή του πολέμου. Αυτή δεν ήταν μια ακόμα τυπική στεγαστική φούσκα.

Στοιχείο β': η αξία των υποθηκευμένων ασφαλίστρων (των σύνθετων πιστωτικών προϊόντων δηλαδή, που σχεδιάστηκαν για να συγκαλύπτουν το ρίσκο συμμετοχής στη φούσκα της στεγαστικής αγοράς) πενταπλασιάστηκε από το 2000 μέχρι το 2003, φτάνοντας στα 3,2 τρισ. δολάρια. Τα ασφάλιστρα κινδύνου, όπου άγνωστοι παίκτες στην αγορά μπορούν να στοιχηματίσουν στη μελλοντική αποτυχία της επένδυσης κάποιου άλλου, αυξήθηκαν μέσα σε οκτώ χρόνια από μηδέν σε 68 τρισ. δολάρια. Αυτός δεν ήταν ένας ακόμα τυπικός πιστωτικός κύκλος.

Στοιχείο γ': οι αποκαλούμενες παγκόσμιες ανισότητες βρίσκονται σε έξαρση.

Τα αποθεματικά συναλλάγματος της Κίνας αυξήθηκαν από 150 δισ. δολάρια το 1999 σε 2,85 τρισ. δολάρια το 2010. Το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών των ΗΠΑ (η διαφορά μεταξύ εισαγόμενων και εξαγόμενων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίου) ανέβηκε σε 800 δισ. δολάρια το 2007 από 99 δισ. δολάρια που ήταν το 1989. Πριν την κρίση, αυτές οι ανισορροπίες γινόντουσαν αντιληπτές ως ένα είδος αναπαράστασης του Γιν και του Γιανγκ. Η τέλεια αρμονία. Η Κίνα εξάγει, η Αμερική εισάγει. Η Κίνα δανείζει, η Αμερική δανείζεται. Οι Κινέζοι καταναλωτές αποταμιεύουν, οι Αμερικανοί καταναλωτές δανείζονται. Μια νέα εκδοχή του καταμερισμού εργασίας. Όμως στη δεκαετία που ακολούθησε το 1999, οι ανισορροπίες αυτές προκάλεσαν χάος. Αυτός δεν ήταν ένας ακόμα τυπικός καταμερισμός εργασίας.

Στοιχείο δ', πιθανότατα εκείνο που φέρνει τη μεγαλύτερη αναστάτωση: οι τάσεις ροής του παγκόσμιου κεφαλαίου. Το 1980, οι οικονομολόγοι Φέλντσταϊν και Χοριόκα παρατήρησαν πως από την απαρχή του βιομηχανικού καπιταλισμού, υπήρχε ένας έντονος συσχετισμός μεταξύ εγχώριας αποταμίευσης και εγχώριας επένδυσης, με λόγο λίγο κάτω από το 1:1. Αυτό ήταν το περίφημο παράδοξο Φέλντσταϊν-Χοριόκα: Γιατί, ενώ ο καπιταλισμός παγκοσμιοποιήθηκε τόσο, εμείς συνεχίζαμε να επενδύουμε τις αποταμιεύσεις μας στις δικές μας, εγχώριες αγορές;Μετά όμως το 2000 το παράδοξο καταρρέει και ο λόγος αντιστρέφεται. Σε μια ανατροπή πρωτοφανή στην ιστορία του καπιταλισμού, ο λόγος των εγχώριων αποταμιεύσεων προς τις εγχώριες επενδύσεις μηδενίστηκε. Το κεφάλαιο είχε ξεκινήσει να σαρώνει τον πλανήτη ταχύτατα, καθώς οι αποταμιεύσεις στέγνωναν στη Δύση και συσσωρεύονταν στην Ανατολή. Αυτή δεν ήταν μια ακόμα τυπική δεκαετία.

Το μέγεθος της στεγαστικής φούσκας, το μέγεθος της κινητικότητας του διεθνούς κεφαλαίου, το μέγεθος της κερδοσκοπίας και της διαφοράς μεταξύ χωρών καταναλωτών και χωρών παραγωγών, ήταν πρωτοφανές. Τη στιγμή αυτή, η κυρίαρχη οικονομική θεωρία παραμένει σαστισμένη, σχετικά με τη βασική αιτία της αναστάτωσης. Μήπως είναι η απληστία μας; Μήπως όλα αυτά είναι τα δεινά που έρχονται με την ανάδυση του κινέζικου αιώνα; Ή μήπως όλα ανιχνεύονται στην τεστοστερόνη των αιθουσών συναλλαγών των μεγαλύτερων τραπεζών;

Η αλήθεια είναι πως η απάντηση μάς κοιτάζει κατάματα αλλά είναι αδύνατον να τη χωνέψουμε. Η βασική αιτία, απλούστατα, είναι η παγκοσμιοποίηση, και η επακόλουθη μονοπώληση του πλούτου από μια παγκόσμια ελίτ.

Στις δύο δεκαετίες που ακολούθησαν το 1989, η παγκόσμια εργατική δύναμη αυξήθηκε από 1,5 σε 3 δισεκατομμύρια, ενώ μέσω της μετανάστευσης και του εξωπορισμού [Ελληνική απόδοση του outsourcing. Η ανάθεση των εργασιών και των ευθυνών συγκεκριμένων επιχειρησιακών λειτουργιών (ή διεργασιών) σε τρίτο φορέα παροχής υπηρεσιών] η αγορά εργασίας έγινε παγκόσμια. Ο οικονομολόγος του Χάρβαρντ, Ρίτσαρντ Φρίμαν, αποκάλεσε το φαινόμενο αυτό "Ο Μεγάλος Διπλασιασμός".

Η μεταπήδηση από το χωράφι στο εργοστάσιο, στην Κίνα και τον αναπτυσσόμενο κόσμο, σε συνδυασμό με την είσοδο του πρώην σοβιετικού μπλοκ στην παγκόσμια οικονομία, ουσιαστικά διπλασίασε τον αριθμό των διαθέσιμων για το κεφάλαιο εργατικών χεριών, και μείωσε κατά το ήμισυ την αναλογία κεφαλαίου-εργασίας.Η επίπτωση στους μισθούς ήταν τρομακτική.

Το 2005 στις ΗΠΑ, το πραγματικό ωρομίσθιο για τους άντρες βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο μ' εκείνο του 1973. Στην Ιαπωνία, ο δείκτης πραγματικών μισθών έπεσε κατά 11,2% τη δεκαετία πριν το 2007, και εξακολούθησε να πέφτει κατά 2% κάθε χρόνο. Στην πρώην Δυτική Γερμανία, το μικτό εισόδημα ανά εργαζόμενο συρρικνώθηκε κατά 6%, συγκριτικά με το υψηλό που είχε φτάσει το 1991, λίγα χρόνια μετά την ένωση.

Για τους εργαζόμενους στην πρώην Ανατολική Γερμανία, το ίδιο μέγεθος αναρριχήθηκε κατά 25% μετά την ενοποίηση, για να καθηλωθεί μετά το 1999 και να υποχωρήσει κατά 2,5% από το 2003 μέχρι σήμερα.

Βέβαια, υπάρχουν μέρη όπου η αξία των πραγματικών μισθών βρίσκεται σε άνοδο, ιδιαίτερα στην περιφέρεια της Ευρώπης και στις αναδυόμενες αγορές.

Τα νούμερα όμως δείχνουν πτώση στην αξία των πραγματικών μισθών, κατά τη δεκαετία του 2000, σε πολλές χώρες του πυρήνα της Δύσης και σε μια πλειάδα διαφορετικών οικονομιών: στην αντιπληθωριστική Ιαπωνία, στην έντονα κοινωνικοποιημένη οικονομία της Γερμανίας, στην ελεύθερη αγορά των ΗΠΑ. Τελικά, αυτή η διαφορά μεταξύ των στάσιμων μισθών και της αύξησης της κατανάλωσης αντιμετωπίζεται με πίστωση.

Οι συνέπειες όλων αυτών μοιάζουν αθώες μέχρι, φυσικά, να γίνουν δύστροπες. Υπάρχει μια "ηρωική" περίοδος για την παγκοσμιοποίηση, που ξεκινά από το 1989 και τελειώνει κοντά στο 1999, κατά την οποία η είσοδος της Κίνας στην παγκόσμια αγορά βοήθησε στον έλεγχο του πληθωρισμού, η πτώση των μισθών αντισταθμίστηκε από μια δήθεν βιώσιμη εξάπλωση της πίστωσης, η αξία της στέγης αυξήθηκε επιτρέποντας την αποπληρωμή των δανείων, ενώ αναπτύχθηκαν ραγδαία πολλές καινοτομίες, με βασικές την κινητή τηλεφωνία και το ευρυζωνικό διαδίκτυο. Ακολουθεί μια δεύτερη φάση, κατά την οποία οι παραπάνω ανισορροπίες κατέβαλαν τελικά τις καινοτομίες.

Η αύξηση της κατανάλωσης πρώτων υλών από την Κίνα προκαλεί πληθωριστικές πιέσεις παγκοσμίως, η εκρηκτική αύξηση των τιμών της στέγης ανακόπτεται, γιατί οι τράπεζες δεν έχουν πια χτυπημένους από τη φτώχεια εργαζόμενους για να δανείσουν, η μαζική μετανάστευση αρχίζει να ασκεί πιέσεις στους μισθούς των ανειδίκευτων εργατών στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, η δυναμική του χρηματοοικονομικού συστήματος προσπερνά, καθυποτάσσει και στην ουσία πνίγει τη δυναμική της παραγωγής, του εμπορίου και της καινοτομίας.

Η άνοδος των χρηματοοικονομικών, η στασιμότητα των μισθών, η μεταρρυθμιστική και πολιτική στασιμότητα που επέβαλε μια οικονομική ελίτ, η κατανάλωση που στηριζόταν περισσότερο στην πίστωση και λιγότερο στους μισθούς, έσκασαν στα μούτρα μας φαντασμαγορικά. Αν πολιτικοί και οικονομολόγοι είχαν προειδοποιήσει αποτροπιασμένοι για τα δεινά που θα φέρει αυτή η πορεία, αν η Μαντόνα και ο 50 Cent μάς είχαν κουνήσει τα βαρυφορτωμένα με διαμάντια δάχτυλα τους ραπάροντας,

«Έι παιδιά, με προσοχή, αυτό δεν θα κρατήσει», τότε μπορεί το ιδεολογικό σοκ να ήταν μικρότερο.

Αλλά η ανάπτυξη της δεκαετίας του 2000 συνοδεύτηκε μονάχα από επιφωνήματα χαράς. Στη Βρετανία, ο τότε Υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης των Εργατικών, Γκόρντον Μπράουν, εμφανιζόταν σίγουρος πως είχε καταφέρει να βάλει «ένα τέλος στον οικονομικό κύκλο της ραγδαίας μεγέθυνσης και συρρίκνωσης (boom and bust)», προσθέτοντας πως η περίοδος θα σηματοδοτούσε «την απαρχή μιας νέας χρυσής εποχής για το City του Λονδίνου».

Ακόμα και οι φανατικοί πολέμιοι του συστήματος έδειχναν υποταγμένοι. Ορισμένοι από τους πρωτεργάτες των αντικαπιταλιστικών εξεγέρσεων στη Γένοβα και την Πράγα πήγαν στη Δυτική Όχθη για να σταθούν μπροστά από τις ισραηλιτικές μπουλντόζες, άλλοι ασχολήθηκαν με την εννοιολογική τέχνη, ενώ οι γενναίοι οικο-διαδηλωτές που είχαν εναντιωθεί στη Shell και στους γιαπωνέζικους στόλους φαλαινοθηρικών, έγιναν ειδικοί επί της αειφορίας για φρεσκοξεπλυμένες περιβαλλοντικά επιχειρήσεις.

Φιλανθρωπικές οργανώσεις που είχαν κριτικάρει αλύπητα τον Μπιλ Γκέιτς, δέχτηκαν με ευγνωμοσύνη δισεκατομμύρια δολάρια από τα χέρια του, χαμηλώνοντας αντίστοιχα την ένταση της κριτικής τους.Μετά όμως έσκασε η βόμβα. Το σύστημα, η αλαζονεία, η ιδεολογία. Πώς να περιγράψει κανείς καλύτερα αυτό που συνέβη;

Πηγή: gfragoulis.blogspot.gr