Η λειτουργία της τράπεζας – Ένα απλοποιημένο παράδειγμα

oikonomica

Εξετάσαμε σε προηγούμενα άρθρα τους τρόπους με τους οποίους η κεντρική τράπεζα και οι εμπορικές τράπεζες ελέγχουν την ποσότητα του χρήματος σε μια οικονομία και συνεπώς την οικονομική δραστηριότητα. Στο παρακάτω παράδειγμα θα παρουσιάσουμε απλοποιημένη τη λειτουργία μιας τράπεζας. Θα δείξουμε την επίδραση που έχουν διάφορα γεγονότα – συναλλαγές στον ισολογισμό της και στην ποσότητα χρήματος στην αγορά.

Συναλλαγή 1η: Ίδρυση τράπεζας

Ας υποθέσουμε ότι οι κάτοικοι μιας αναπτυσσόμενης περιοχής αποφασίζουν να ιδρύσουν μια τράπεζα για να υποστηρίξουν την ανάπτυξη της περιοχής τους. Συγκεντρώνουν λοιπόν 500.000 σε μετρητά, τα οποία αποτελούν και το μετοχικό κεφάλαιο της τράπεζας. Ο αρχικός ισολογισμός της τράπεζας Α θα είναι ο παρακάτω

Συναλλαγή 2η: Επένδυση κεφαλαίων

Το διοικητικό συμβούλιο θα πρέπει τώρα να χρησιμοποιήσει τα μετρητά που έχει συγκεντρώσει για να πάρει και φυσική υπόσταση η τράπεζα που ιδρύθηκε. Αγοράζει λοιπόν πάγια περιουσιακά στοιχεία αξίας 490.000 (κτίρια και εξοπλισμός). Αυτή η συναλλαγή μεταβάλλει το ενεργητικό της τράπεζας. Τώρα έχει πάγια αξίας 490.000 και 10.000 σε μετρητά. Το σύνολο του ενεργητικού παραμένει 500.000, όσο και το μετοχικό κεφάλαιο της τράπεζας.

Συναλλαγή 3η: Αποδοχή κατάθεσης

Η τράπεζα αρχίζει να δέχεται καταθέσεις. Η πρώτος πελάτης καταθέτει 100.000. Πως μεταβάλλεται ο ισολογισμός της τράπεζας; Αυξάνονται τα μετρητά σε 110.000 και προστίθεται στο παθητικό η εγγραφή καταθέσεις πελατών 100.000, που αντιπροσωπεύει την υποχρέωση της τράπεζας προς τον πελάτη της να καταβάλλει τις 100.000 όταν ζητηθούν.

Τα μετρητά που διαθέτει η τράπεζα δεν αποτελούν χρήμα σύμφωνα με τον ορισμό που δώσαμε στο δεύτερο άρθρο μας. Στο απόθεμα χρήματος προσμετρούνται μόνο τα κέρματα και τα τραπεζογραμμάτια που βρίσκονται σε κυκλοφορία καθώς και οι καταθέσεις που μπορούν να αποσυρθούν ανά πάσα στιγμή. Στην παραπάνω περίπτωση χρήμα αποτελούν οι καταθέσεις του πελάτη. Με την αποδοχή της κατάθεσης από την τράπεζα απλώς μεταβλήθηκε η μορφή του χρήματος από μετρητά σε καταθέσεις.

Σύνολο χρήματος στην οικονομία: 100.000

Συναλλαγή 4η: Κατάθεση αποθεματικών σε κεντρική τράπεζα

Όλες οι εμπορικές τράπεζες είναι υποχρεωμένες να κρατούν σαν αποθεματικά ένα ποσοστό των καταθέσεών τους. Χάριν ευκολίας των υπολογισμών ας υποθέσουμε ότι το ποσοστό αυτό είναι 20%. Αυτά τα αποθεματικά η τράπεζα μπορεί να τα κρατάει είτε στη θησαυροφυλάκιά της είτε στην κεντρική τράπεζα. Χάριν ευκολίας θα πούμε ότι τα κρατάει όλα τα αποθεματικά της στην κεντρική τράπεζα. Η τράπεζα Α λοιπόν θα πρέπει καταθέσει αποθεματικά στην κεντρική τράπεζα 20.000. Επειδή όμως περιμένει άμεσα αύξηση των καταθέσεων στέλνει σαν αποθεματικά και τα 110.000 που διαθέτει. Έχει λοιπόν αποθέματα υπέρ του ελαχίστου 90.000. Αυτές οι 90.000 επιτρέπουν στην τράπεζα να χορηγεί δάνεια. Η Σύνθεση του χρήματος στην οικονομία δεν μεταβάλλεται.

Σύνολο χρήματος στην οικονομία: 100.000

Συναλλαγή 5η: Εξαργύρωση επιταγής

Ο πελάτης Β που κατέθεσε τις 100.000 κάνει μια αγορά πληρώνοντας με επιταγή. Η αξία της επιταγής είναι 50.000 στο όνομα το πωλητή Γ. Ο πωλητής Γ καταθέτει στην τράπεζα Δ όπου διατηρεί λογαριασμό την επιταγή των 50.000. Οι καταθέσεις του αυξάνονται κατά 50.000. Η επιταγή που κατέθεσε στην τράπεζα Δ αποτελεί μια απαίτηση της τράπεζας Δ προς την τράπεζα Α. Η εκκαθάριση αυτής της απαίτησης γίνεται μέσω της κεντρικής τράπεζας. Η τράπεζα Δ στέλνει την επιταγή σε ένα υποκατάστημα της κεντρικής τράπεζας, όπου ο υπάλληλος που την παραλαμβάνει αυξάνει τα αποθεματικά της τράπεζας Δ κατά 50.000 και μειώνει τα αποθεματικά της Α τράπεζας κατά το ίδιο ποσό. Ο τρόπος εκκαθάρισης συναλλαγών είναι μία από τις βασικότερες λειτουργίες της κεντρικής τράπεζας. Ο μηχανισμός εκκαθάρισης συναλλαγών της Ευρωπαϊκής κεντρικής τράπεζας ονομάζεται TARGET2.

Τι γίνεται όμως όταν το υπόλοιπο της τράπεζας Α δεν επαρκεί για να καλύψει τις 50.000. Τι γίνεται όταν το υπόλοιπο της Α είναι μόνο 20.000; Δεν πραγματοποιείται η συναλλαγή;

Η απάντηση είναι ότι η συναλλαγή πραγματοποιείται. Σε αυτή την περίπτωση δημιουργείται βραχυπρόθεσμο χρέος της τράπεζας Α προς τον μηχανισμό εκκαθάρισης της κεντρικής τράπεζας. Το χρέος αυτό συνήθως δε συσσωρεύεται μιας και το τραπεζικό σύστημα αποτελεί έναν κλειστό κύκλο και όλο και τα χρήματα ανακυκλώνονται μεταξύ των τραπεζών.

Τι γίνεται όμως στις διακρατικές συναλλαγές; Όταν ένα κράτος έχει αρνητικό ισοζύγιο πληρωμών τότε οι τράπεζές του σιγά σιγά θα συσσωρεύουν όλο και αυξανόμενα χρέη στο μηχανισμό εκκαθάρισης συναλλαγών. Αυτά τα χρέη συνήθως καλύπτονται από άλλα μακροπρόθεσμα δάνεια. Σε περιπτώσεις όμως όπως στη σημερινή κρίση, που οι αγορές είναι ουσιαστικά κλειστές για τις ελλειμματικές χώρες, η κεντρική τράπεζα χρηματοδοτεί το έλλειμμα τους αφήνοντας να συσσωρευθούν μεγάλα χρέη από την πλευρά των τραπεζών των ελλειμματικών χωρών. Με αυτό τον τρόπο χρηματοδοτείται αυτή τη στιγμή το έλλειμμα στο ελληνικό ισοζύγιο εμπορικών συναλλαγών.

Συναλλαγή 6η: Παροχή δανείου

Υποθέτουμε ότι η επιχείρηση Β πηγαίνει στην τράπεζα Α και ζητάει ένα δάνειο της τάξης των 90.000. Αυτό είναι και το όριο των χρημάτων που μπορεί να δανείσει η τράπεζα Α, όσα είναι δηλαδή τα υπέρ του ελαχίστου αποθεματικά της. Η τράπεζα λοιπόν παρέχει το δάνειο και εμφανίζει στο λογαριασμό της επιχείρησης Β 90.000. Σε αντάλλαγμα η τράπεζα παίρνει την υπόσχεση της επιχείρησης Β ότι θα αποπληρώσει τις 90.000 στο μέλλον μαζί με το επιτόκιο. Αυτή την προσδοκία αποπληρωμής η τράπεζα την καταχωρεί στο ενεργητικό της σαν Δάνεια.

Μια προσεκτική εξέταση του ισολογισμού της τράπεζας μας δείχνει ότι η τράπεζα μόλις «δημιούργησε χρήμα». Μετέτρεψε κάτι που δεν ήταν χρήμα, την υποχρέωση αποπληρωμής ενός δανείου στο μέλλον σε καταθέσεις ενός πελάτη της.

Σύνολο χρήματος στην οικονομία: 190.000

Η δυνατότητα βέβαια της τράπεζας να δημιουργεί χρήμα δεν είναι απεριόριστη. Η επιχείρηση Β το πιο πιθανό είναι να χρησιμοποιήσει τα χρήματα που κατατέθηκαν στο λογαριασμό της για να χρηματοδοτήσει τις ανάγκες της.

Συναλλαγή 7η: Ανάληψη δανείου

Η επιχείρηση Β πληρώνει σε κάποιον προμηθευτή της 50.000 για να αγοράσει πάγιο εξοπλισμό. Σε αυτή την περίπτωση θα πληρώσει με επιταγή τον προμηθευτή της με τη διαδικασία που εξετάσαμε στο βήμα 5. Τα αποθεματικά της θα μειωθούν τότε κατά 50.000.

Σύνολο χρήματος στην οικονομία: 190.000

Η τράπεζα Α θα πρέπει να είναι προσεκτική έτσι ώστε τα αποθεματικά της να μη γίνουν αρνητικά, ή αν γίνουν να μη μείνουν έτσι για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το βραχυπρόθεσμο χρέος που δημιουργείται στο μηχανισμό εκκαθάρισης συναλλαγών επιβαρύνεται με επιτόκιο. Αν η τράπεζα δεν μπορέσει να αντιστρέψει την κατάσταση το χρέος αυτό δεν θα μπορεί να αποπληρωθεί και η τράπεζα θα χρειαστεί να παύσει τη λειτουργία της.