Τα βασικά χαρακτηριστικά της Αρχαίας Αθηναϊκής Πολιτείας

Θέματα Ελληνικής Ιστορίας

γράφει ο κ.Κωνσταντίνος Λινάρδος

Τα κύρια χαρακτηριστικά της Αθήνας είναι αρκετά διαφορετικά από αυτά της Σπάρτης , διότι παρά την ύπαρξη νόμων και κράτους , η έννοια του ατόμου - πολίτη ήταν σημαντική. Βασικό μέλημα των νομοθετών ήταν η ισχυροποίηση της εθνικής συνείδησης και η προστασία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Παράλληλα όμως ενθαρρυνόταν η τοπική ελευθερία και κάθε δήμος είχε την δυνατότητα να αποφασίζει για τις τοπικές του υποθέσεις , με το κράτος όμως να παρεμβαίνει όταν το έκρινε αναγκαίο. Κάθε δήμος έστελνε τους αντιπροσώπους του στην πόλη που αποτελούσε τον συνεκτικό ιστό του κράτους. Η εθνική συνείδηση ενισχύθηκε και με την δημιουργία εορτών (π.χ. Παναθήναια)  αλλά και δημόσια έργα που αύξαναν το αίσθημα περηφάνιας των κατοίκων αλλά και απέτρεπαν κοινωνικές εκρήξεις , με την απασχόληση σε αυτά ανέργων και φτωχών. 

Παράλληλα η ύπαρξη νόμων που ευνοούσαν την ισονομία και η δημιουργία ενός ανθρωπιστικού πολιτισμού , έδιναν την δυνατότητα στους Αθηναίους πολίτες να αναδεικνύονται και να εξελίσσονται. Το γεγονός αυτό ήταν  αδιανόητο για τους εκτός Ελλάδας πολιτισμούς (όπου τα πάντα στη ζωή ενός ανθρώπου ήταν προκαθορισμένα και δεδομένα ) και θα είναι μια σημαντική ειδοποιός διαφορά του ελληνικού πολιτισμού από τους υπόλοιπους. Οι Αθηναίοι πάντα υπερηφανεύονταν ότι ανήκαν στους Ίωνες , φύλο το οποίο κατοικούσε στην περιοχή από πολύ παλιά. Η δημιουργία της πόλης των Αθηνών σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στον Θησέα και το όνομα στην Θεά Αθηνά που επικράτησε του Ποσειδώνα . Παρόλα αυτά την πρωτοπορία στον ελλαδικό χώρο την έχουν οι πόλεις της Ιωνίας και η Αθήνα έπεται … 

Η σταδιακή άνοδος των Αθηνών θα ξεκινήσει από τα μέσα του 7^ου αιώνα περίπου . Όπως και στις περισσότερες πόλεις , έτσι και στην Αθήνα υπάρχουν σημαντικά προβλήματα , με πολλούς ανθρώπους να  δυσκολεύονται να ανταπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους με αποτέλεσμα την μετατροπή αρκετών εξ αυτών σε δούλους . Ενώ η αστική τάξη δυσφορεί , αφού παρότι συμμετέχει στα οικονομικά βάρη του κράτους δεν έχει την αντίστοιχη συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα… Αν και εδώ θα υπάρξουν αντιδράσεις και  αναταραχές , ευκολότερα από αλλού θα υπάρξει η μετάβαση από την απόλυτη εξουσία του βασιλιά στο ολιγαρχικό και από εκεί στο δημοκρατικό καθεστώς. Έτσι όλο τον 6^ο αιώνα θα υπάρξουν νόμοι που θα προστατεύουν τους αδυνάτους αλλά και μια σταδιακή μετάβαση στη δημοκρατία. Οι σπουδαιότεροι νομοθέτες ήταν ο Σόλων στο λυκαυγές  και ο Κλεισθένης στο λυκόφως του έκτου π.χ. αιώνα .

Σόλων

Ο Σόλων που θεωρείται και ένας από τους επτά αρχαίους σοφούς , νομοθέτησε την Σεισάχθεια , βάση της οποίας καταργήθηκαν δυσβάστακτα χρέη ιδιωτών προς άλλους ιδιώτες ή το κράτος , απελευθερώθηκαν άνθρωποι που λόγω αδυναμίας καταβολής των χρεών τους είχαν μετατραπεί σε δούλους , αλλά και απαγορευόταν στο εξής οποιαδήποτε μορφή δανεισμού πολίτη με υποθήκη την ελευθερία του. Επιπλέον προχώρησε σε αναπροσαρμογή του νομίσματος ώστε χωρίς να αδικηθούν οι δανειστές , ωφελήθηκαν οι δανειζόμενοι. Επίσης προχώρησε και σε αναδιάρθρωση του πολιτεύματος με τους ισχυρούς να εξακολουθούν να έχουν τον βασικό ρόλο στην λήψη αποφάσεων , αλλά και με την ενίσχυση του ρόλου των οικονομικά ασθενέστερων . Σημαντικό γεγονός για τους οικονομικά ασθενέστερους ήταν το δικαίωμα έφεσης κατά των δικαστικών αποφάσεων του αριστοκρατικού Άρειου Πάγου που θα γινόταν ενώπιον του δήμου τα μέλη του οποίου θα οριζόντουσαν πλέον με κλήρο.

Παρότι  τελικά δεν θα προχωρήσει και σε αναδασμό γης, τα διάφορα μέτρα του έδωσαν την πρώτη ώθηση για την μετατροπή της Αθήνας σε οικονομικό και πολιτισμικό κέντρο. Στη συνέχεια ανάλογη πολιτική ακολούθησε και ο Πεισίστρατος που πήρε μέτρα για την προστασία των γεωργών και την ανάπτυξη του εμπορίου , ενώ με τα αρκετά δημόσια έργα που πραγματοποίησε , βοήθησε τους φτωχούς , αλλά και ενίσχυσε την εθνική συνοχή της χώρας του. Αποτέλεσμα αυτών είναι η αύξηση της αγροτικής παραγωγής , η συνεχής ανάπτυξη του εμπορίου (αρχικά με τα αγροτικά προϊόντα ) , της αγγειοπλαστικής κλπ. Η ενδυνάμωση της Αθήνας αρχίζει να γίνεται αισθητή και στον στρατιωτικό τομέα αφού προσαρτά την Σαλαμίνα , ενώ αντιμετωπίζει με επιτυχία τις επιθέσεις των γειτόνων της. Η τελική εκτίναξη θα δοθεί με την μεταρρύθμιση του Κλεισθένη που το 507 θα προχωρήσει σε σειρά μέτρων, με τα οποία ολοκληρώθηκε η προσπάθεια για ενοποίηση της Αττικής , αλλά και κυοφορήθηκε το δημοκρατικό πολίτευμα, αφού ο δήμος είχε πλέον τον τελευταίο και βασικό λόγο στα πολιτικά δρώμενα.

Οι 10 φυλές του Κλεισθένη

Ο Κλεισθένης θα προχωρήσει στην κατάργηση των υπαρχόντων 4 φυλών με την δημιουργία 10 νέων . Κάθε φυλή αποτελείτο από 10 δήμους τόσο από την πόλη , όσο και από την παραλία και την ύπαιθρο , ώστε να μειωθούν οι τοπικές αλλά και κοινωνικές διακρίσεις. Ύστερα θα προχωρήσει στην αναδιαμόρφωση των πολιτικών θεσμών  με πρώτο μέτρο την αντικατάσταση της Βουλής των 400 από αυτήν των 500 , στην οποία κάθε φυλή συμμετείχε με 50 άτομα άνω των τριάντα ετών , που ορίζονταν με κλήρο από καταλόγους που ετοίμαζαν οι δήμοι. Η θητεία των βουλευτών ήταν ετήσια και βασική τους εργασία ήταν να γνωματεύουν για ότι επρόκειτο να εισαχθεί προς ψήφιση στην Εκκλησία του δήμου και τίποτε να μην εισάγεται σε αυτή χωρίς την δική τους έγκριση (προβούλευμα). Παράλληλα όμως είχαν σημαντικό ρόλο στην διοίκηση του κράτους , ενώ ήταν επιφορτισμένοι με τον έλεγχο και την εποπτεία των εννέα αρχόντων.

Οι εννέα άρχοντες (ένας από κάθε φυλή , ενώ ο δέκατος εκτελούσε χρέη γραμματέα) αρχικά ήταν η ανώτατη εξουσία στην πόλη , όμως λόγω των διαδοχικών περιορισμών των αρμοδιοτήτων τους στο τέλος κατέληξαν να είναι απλώς κρατικοί λειτουργοί. Επικεφαλής τους ήταν ο επώνυμος Άρχοντας που έδινε και το όνομα του στο έτος. Από εκεί και πέρα υπήρχε ο Βασιλιάς , ο Πολέμαρχος και οι έξι Θεσμοθέτες . (Αριστοτέλη `` Αθηναίων Πολιτεία `` Σελ. 173). Επειδή ήταν δύσκολο για τους ανθρώπους να αφήνουν τις εργασίες τους , το διάστημα που κάθε φυλή ήταν πρυτανεύουσα , οι άνθρωποι της είχαν το δικαίωμα να διαμένουν και να τρέφονται με έξοδα του κράτους στο Πρυτανείο. (Αργότερα επί εποχής Περικλή θα γεννηθεί ένας ακόμη καινούργιος θεσμός, η μισθοφορά , δηλαδή μια θεσμοθετημένη αμοιβή για κάθε Αθηναίο πολίτη που συμμετείχε σε δημόσια λειτουργήματα. Η μισθοφορά αρχικά αφορούσε την συμμετοχή στις συνεδριάσεις της Ηλιαίας , σταδιακά όμως επεκτάθηκε και σε άλλα πολιτειακά όργανα).

Κυρίαρχο εκτελεστικό και νομοθετικό σώμα αναδεικνύεται η Εκκλησία του δήμου , στην οποία με δικαίωμα λόγου συμμετέχουν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες άνω των είκοσι ετών και για να ισχύσει μια απόφαση (είτε με ανάταση των χεριών είτε με μυστική ψηφοφορία) θα έπρεπε να εγκριθεί από την παριστάμενη πλειοψηφία. Για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος πολίτης θα έπρεπε να κατάγεται από άνδρες Αθηναίους και να είναι εγγεγραμμένος στους δήμους. Από το 451 με νόμο του Περικλή για να θεωρηθεί κάποιος Αθηναίος πολίτης θα έπρεπε πλέον να είναι Αθηναίοι και οι δύο του γονείς , αλλά και να προέρχεται από νόμιμο γάμο. Οι συνεδριάσεις (τέσσερις ανά πρυτανεία) συνήθως διεξαγόντουσαν στο λόφο της Πνύκας. Η Εκκλησία του Δήμου είχε και δικαστικές αρμοδιότητες , όμως στην πράξη τις είχε παραχωρήσει στον Άρειο Πάγο, την Ηλιαία αλλά και άλλα ειδικότερα σώματα , όπως τους Εφέτες και τους Τριάκοντα (αργότερα Τεσσαράκοντα) , ώστε η ίδια να ασχολείται περισσότερο με θέματα ασφάλειας του κράτους και ελέγχου των κρατικών λειτουργών. Ο Άρειος Πάγος αρχικά ίσως να ήταν συμβουλευτικό όργανο του Βασιλιά , στην συνέχεια όμως εξελίχθηκε ως το ανώτατο δικαστήριο της χώρας.

Τα μέλη του (όλα προερχόμενα από την ανώτερη εισοδηματικά τάξη) αποτελούνταν από πολίτες που είχαν χρηματίσει άρχοντες και ήταν ισόβια. Ο σταδιακός εκδημοκρατισμός της πόλης έχει ως συνέπεια την μεταβίβαση μεγάλου μέρους των αρμοδιοτήτων του στην Ηλιαία , ενώ με τις μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη  το 462 , οι αρμοδιότητες του περιορίζονται κυρίως στην εκδίκαση υποθέσεων ανθρωποκτονιών ή τραυματισμών, θέματα ασέβειας και εμπρησμών. Η Ηλιαία θεωρείτο το ανώτερο λαϊκό δικαστικό σώμα στο οποίο μπορούσε να μετέχει ο κάθε Αθηναίος πολίτης άνω των τριάντα ετών, αρκεί να μην όφειλε στο κράτος και να μην είχε χάσει τα πολιτικά του δικαιώματα.

Αποτελείτο από 6000 κληρωτούς πολίτες με ετήσια διάρκεια , χωρισμένους  σε δέκα τμήματα των 500 ατόμων , με άλλα 1000 αναπληρωματικά. Για την αποτροπή προβλημάτων , η εκλογή του τμήματος που θα εκδίκαζε μια υπόθεση γινόταν λίγη ώρα πριν την εκδίκαση της… Αν όμως  μια υπόθεση θεωρείτο πολύ σημαντική , τα δικαστήρια μπορούσαν να αποτελούνται από δύο ή και τρία τμήματα.(Αριστοτέλη `` Αθηναίων Πολιτεία `` Σελ.201).

Για την προστασία του πολιτεύματος δημιουργείται ο θεσμός του εξοστρακισμού , (που σύμφωνα με τον Πλούταρχο για να ισχύσει θα έπρεπε να συμμετέχουν πάνω από 6000 Αθηναίοι πολίτες ) , βάση του οποίου εκείνος του οποίου το όνομα θα ήταν γραμμένο στα περισσότερα όστρακα ή κομμάτια από αγγεία και κεραμίδια (τα ψηφοδέλτια της εποχής ) εξοριζόταν για 10 χρόνια . Πάντως η περιουσία του παρέμενε απείραχτη με τον ίδιο να μπορεί να εισπράττει τα εισοδήματα του από αυτή , ενώ υπήρχε δυνατότητα ανάκλησης της απόφασης . Έτσι γύρω στο 500 υπάρχει μια νέα πραγματικότητα στον ελλαδικό χώρο . Η Αθήνα αναγνωρίζεται πλέον ως ένα ισχυρό κράτος και η εντύπωση αυτή δημιουργεί στους πολίτες της  ένα αίσθημα αυτοπεποίθησης που αποτυπώνεται σε όλα τα επίπεδα.  Ποια ήταν όμως η δομή της Αθηναϊκής κοινωνίας ; Οι νόμοι του Κλεισθένη μπορεί να μείωσαν τις διαφορές , όμως όπως είναι φυσικό εξακολουθούν να υπάρχουν οικονομικές ανισότητες που φαίνονται και από τον διαχωρισμό σε ισχυρούς με την ύπαρξη των πεντακοσιομέδμνων και των τριακοσιομέδιμνων ή τάξη των ιππέων , τους ζευγίτες και τέλος τους θήτες. Πάντως όλοι θεωρούνταν Αθηναίοι πολίτες , με σημαντικό γεγονός ότι επιτρεπόντουσαν γάμοι μόνο μεταξύ Αθηναίων πολιτών. Το μέτρο αυτό είναι δεδομένο ότι γινόταν και για να προστατευθεί η ανεξαρτησία του κράτους , αφού την εποχή αυτή οι Αθηναίοι πολίτες μαζί με τα μέλη των οικογενειών τους πρέπει να ήταν περίπου 100.000 έως 150.000  άτομα το πολύ .

Την ίδια στιγμή υπήρχε σημαντικός αριθμός δούλων και αρκετές χιλιάδες μέτοικοι που ήταν οι άλλες δύο κατηγορίες ανθρώπων που ζούσαν στο κράτος. Οι Μέτοικοι ήταν είτε Έλληνες από άλλες πόλεις , είτε ξένοι (βάρβαροι) , που διέμεναν στην Αττική πληρώνοντας ένα ετήσιο φόρο το ``μετοίκιον``.

Σε περίπτωση που κάποιος δεν το πλήρωνε , είτε έφευγε είτε γινόταν δούλος. Συνήθως όμως λόγω της δομής της κοινωνίας ήταν άνθρωποι που ασχολούνταν με το εμπόριο και την μεταποίηση και που κατάφερναν να πετύχουν οικονομικά .Οι Μέτοικοι είχαν αστικά αλλά όχι και πολιτικά δικαιώματα , ενώ επιπλέον απαγορευόταν η απόκτηση ακίνητης περιουσίας και ο γάμος με Αθηναία. Κάθε Μέτοικος ήταν υποχρεωμένος να ορίζει ως εγγυητή ένα Αθηναίο πολίτη που συν τοις άλλοις τον αντιπροσώπευε και στο δικαστήριο. Πάντως υπήρχαν νόμοι που καθόριζαν το πλαίσιο στο οποίο θα κινούντο , ώστε να αποφεύγονται αυθαιρεσίες είτε υπέρ είτε κατά τους.

Όταν υπήρχε ανάγκη μπορούσαν να στρατολογηθούν , ενώ σε εξαιρετικές περιπτώσεις (και κατόπιν ψηφοφορίας στην εκκλησία του δήμου) μπορούσαν να αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα και τότε λέγονταν δημοποίητοι. Δούλοι υπήρχαν από παλιά στην Αρχαία Αθήνα , όμως η εμπορική και ναυτιλιακή ανάπτυξη της πόλης είχε ως συνέπεια τον σταδιακό πολλαπλασιασμό τους. Η αγορά τους γινόταν μια φορά το μήνα με πλειστηριασμό από συγκεκριμένα σημεία  ενώ υπήρχε και η δυνατότητα της ενοικίασης. Εκτός από τους δούλους που ανήκαν σε ιδιώτες , υπήρχαν και δημόσιοι δούλοι  που αναλάμβαναν διάφορες χειρωνακτικές κατά κόρον δουλειές (όπως κλητήρες, οδοκαθαριστές , εργάτες νομισματοκοπείου κλπ) . Μεγάλος αριθμός δούλων (υπολογιζόταν σε πάνω από δέκα χιλιάδες) δούλευε κάτω από δύσκολες συνθήκες στα μεταλλεία Λαυρίου. Οι δούλοι δεν είχαν νομική υπόσταση , ούτε πολιτικά δικαιώματα , όμως υπήρχαν νόμοι αλλά και δικαστήρια (Παλλάδιο) τα οποία φρόντιζαν τα των υποθέσεων τους, ενώ υπό προϋποθέσεις (και πάντα με την συγκατάθεση του κυρίου τους) είχαν την δυνατότητα να αποκτήσουν ακόμη και  την ελευθερία τους και τότε ονομάζονταν απελεύθεροι μεταπηδώντας στην τάξη των μετοίκων.

Από την άλλη όμως αν ο κύριος τους έκρινε ότι παραμελούσαν τις εργασίες τους μπορούσε να τους τιμωρήσει , ενώ αν επιχειρούσαν να το σκάσουν σημαδεύονταν. Παρόλα αυτά σε γενικές γραμμές οι συνθήκες διαβίωσης , ιδιαίτερα των οικιακών δούλων δεν ήταν κακές , ενώ μπορούσαν στον ελεύθερο χρόνο τους να έχουν δική τους δουλειά , έπρεπε όμως να δίνουν στον κύριο τους ετήσιο φόρο (αποφοράν). Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα που επιβεβαιώνει την συγκριτικά καλή θέση αρκετών δούλων στην Αρχαία Αθήνα διαβάζουμε στην Αθηναίων Πολιτεία του (Ψευδο) Ξενοφώντος (δεύτερο μισό του 5^ου αιώνα ) , Σελ. 45. 

<<  Πολύ μεγάλη είναι η ασυδοσία των δούλων και των μετοίκων στην Αθήνα και δεν επιτρέπεται να κτυπήσεις δούλο ούτε ο δούλος θα σου κάνει τόπο να περάσεις. Θα πω για ποιο λόγο υπάρχει αυτή η συνήθεια. Αν υπήρχε νόμος να κτυπάει ο ελεύθερος τον δούλο , τον μέτοικο ή τον απελεύθερο , συχνά θα κτυπούσε τον Αθηναίο , νομίζοντας πως είναι δούλος , γιατί εκεί ο δημότης δεν φοράει καλύτερα ρούχα , ούτε στην εμφάνιση είναι καλύτερος από ότι οι δούλοι ή οι μέτοικοι >>.

Ο μεγάλος αριθμός δούλων ιδιαίτερα από την κλασική εποχή και μετά , έδωσε το δικαίωμα σε αρκετούς επικριτές να ισχυρίζονται ότι χάρις την δική τους εκμετάλλευση αναπτύχθηκε η πόλη, ενώ αρκετοί χαρακτηρίζουν την αθηναϊκή κοινωνία και ως δουλοκτητική… Σύμφωνα όμως με άλλους ιστορικούς , όπως τον Σαράντο Καργάκο , ο χαρακτηρισμός αυτός δεν είναι απολύτως ορθός , διότι το κύριο συνθετικό της κοινωνίας ήταν οι ελεύθεροι πολίτες και όχι οι δούλοι , που μπορεί να ήταν ένα βασικό μέσο αλλά όχι και ο κυριότερος μοχλός της οικονομίας (έπαιζαν δηλαδή ένα ρόλο αντίστοιχο με των σημερινών μηχανών ή υπολογιστών …).Η πολυπληθής παρουσία δούλων σχετιζόταν και με την μικρή υπόληψη που απολάμβανε η χειρωνακτική και η μισθωτή εργασία από σημαντική μερίδα Αθηναίων πολιτών που θεωρούσαν ότι η ενασχόληση με τέτοιου είδους εργασίες εμποδίζει την ανύψωση του πνεύματος και την μέριμνα για τα πολιτικά. (Πανεπιστήμιο Οξφόρδης `` Η Ελλάδα και ο ελληνιστικός κόσμος `` Σελ. 325).

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της πόλης των Αθηνών , ήταν ο εξωστρεφής και ανοικτός χαρακτήρας της .Βασικές κοινωνικές εκδηλώσεις ήταν τα συμπόσια (ιδιωτικά ) και οι γιορτές (δημόσιες ). Επίσης δινόταν μεγάλη προσοχή στα ιερά και δημόσια κτίρια (στα οποία συμπυκνωνόταν η έννοια της πόλης ) όπου στους γύρω από αυτά ανοικτούς χώρους διεξάγονταν συζητήσεις κάθε είδους. Για τους νέους (κυρίως των εύπορων τάξεων) υπήρχαν τα γυμνάσια ή παλαίστρες. Αυτά ήταν χώροι εκγύμνασης και η λέξη γυμνάσιο οφείλεται στο γεγονός  ότι αθλούνταν γυμνοί. Σταδιακά όμως ο εμπλουτισμός τους με βιβλιοθήκες , όργανα μουσικής κλπ θα έχει ως συνέπεια η λέξη γυμνάσιο να αποκτήσει την εκπαιδευτική σημασία που του αποδίδουμε σήμερα. Οι  αυξανόμενες πολιτιστικές απαιτήσεις των Αθηναίων δημιούργησαν και το θέατρο το οποίο προέρχεται από τις διονυσιακές τελετές στις οποίες χορευτές μεταμφιεσμένοι σε τράγους εκτελούσαν χορούς προς τιμή του Θεού  Διονύσου προστάτη της βλάστησης της γονιμότητας και του κρασιού. Η εύρεση  κυκλικών χώρων για τις ανάγκες των χορευτών αλλά και η μετατροπή της ομάδας αυτής σε ανθρώπους που εξέφραζαν γνώμη και άποψη δημιούργησε τα θέατρα , στα οποία σταδιακά εισέρχονται οι ηθοποιοί που θα εκτοπίσουν τον χορό αναλαμβάνοντας πλέον αυτοί τον κεντρικό ρόλο στις παραστάσεις.

Στην Αθηναϊκή κοινωνία είναι γεγονός ότι οι γυναίκες υπόκεινται σε περιορισμούς (με εξαίρεση τις εταίρες που κινούνταν ελεύθερα ) στερούμενες παράλληλα και πολιτικών δικαιωμάτων , όμως είχαν νομικά δικαιώματα και κανείς δεν μπορούσε να αυθαιρετήσει σε βάρος τους. Οι γυναίκες έμεναν κατά βάση στο σπίτι όχι όμως γιατί απαγορευόταν να βγαίνουν έξω από αυτό, αλλά γιατί θεωρείτο στοιχείο αξιοπρέπειας . Έτσι οι άτυποι περιορισμοί ίσχυαν περισσότερο για τις γυναίκες των ευγενών , ενώ αντίθετα η θέση των γυναικών των κατώτερων οικονομικά στρωμάτων και ιδίως αυτών των αγροτικών περιοχών ήταν ποιο ελεύθερη λόγω και της ανάγκης για αγροτικά χέρια. Οι  γυναίκες παντρεύονταν κατά βάση μικρές , ενώ η νομική υπόσταση του γάμου επικυρωνόταν με την εγγύηση μεταξύ του κυρίου της νύφης και του γαμπρού και ολοκληρωνόταν με την μεταφορά της νύφης στο νέο της σπίτι. Παράλληλα η οικογένεια μαζί με την νύφη παρέδιδε και την συμφωνηθείσα προίκα… Η προίκα και μετά τον γάμο εξακολουθούσε να είναι ιδιοκτησία της νύφης και ο μελλοντικός γαμπρός μπορούσε μεν να την διαχειρίζεται , αν όμως επιθυμούσε να χωρίσει την νύφη θα έπρεπε να γνωρίζει ότι θα έχανε και την προίκα μαζί…

( Πανεπιστήμιο Οξφόρδης `` Η Ελλάδα και ο ελληνιστικός κόσμος `` Σελ. 308).

Πάντως επιτρεπόταν σε αυτές να μορφώνονται , για αυτό και συναντάμε αρκετές μορφωμένες γυναίκες , ενώ διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο σε  θρησκευτικές τελετές (όπως τα Θεσμοφόρια που ήταν αποκλειστικά γυναικεία γιορτή) , στην ανατροφή των παιδιών και στα οικονομικά του σπιτιού.

Λεγόταν μάλιστα χαρακτηριστικά : `` ότι ο πλούτος ερχόταν στο σπίτι με τον κόπο του άνδρα , οικονομείται δε σωστά με την φροντίδα της γυναίκας ``. Αλλά και ο στρατός μπορεί να μην έφτανε τα επίπεδα εκπαίδευσης και πειθαρχίας του Σπαρτιατικού αποτελείτο όμως από ελεύθερους ανθρώπους που ήταν περήφανοι για την πόλη τους . Επίσης η μεγάλη αγάπη των Αθηναίων για την Γυμναστική έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία ανθρώπων με εξαιρετική φυσική κατάσταση , γεγονός που θα διαπιστώσουν ιδίοις όμμασι οι Πέρσες στον Μαραθώνα…
  

Ο βασικός κορμός των οπλιτών προερχόταν από τις οικονομικά εύρωστες τάξεις που αναλάμβαναν και τα έξοδα συντήρησης του στρατιωτικού εξοπλισμού τους , αλλά και από τον θεσμό της εφηβείας , που περιελάμβανε όλους τους νέους από 18-20 ετών (κάτι σαν τη σημερινή στρατιωτική θητεία δηλαδή). Οι νέοι τον πρώτο χρόνο εκπαιδεύονταν στην οπλομαχία, τοξοβολία , χρήση ακοντίου κλπ ενώ αναλάμβαναν  και χρέη φρουρών σε στρατιωτικά μέρη της πόλης. Στο τέλος της χρονιάς γινόταν επίδειξη των όσων είχαν μάθει και το δεύτερο χρόνο πήγαιναν ως φρουροί στα σύνορα. Με το τέλος της θητείας γίνονταν πλέον μέλη της τάξης των πολιτών. (Αριστοτέλη `` Αθηναίων Πολιτεία `` Σελ. 145). Αν και τα όσα αναφέρει ο Αριστοτέλης ίσχυαν σε μεταγενέστερη των Περσικών πολέμων εποχή, εντούτοις όπως αναφέρουν διάφοροι ερευνητές  είναι πιθανό αν όχι στην ίδια μορφή , να υπήρχε κάτι παρεμφερές και κατά την περίοδο εκείνη. Οι ασθενέστεροι οικονομικά πολίτες  συμμετείχαν στις εκστρατείες με ελαφρύτερο οπλισμό και ονομάζονταν ψιλοί.

Επικεφαλής του στρατού ήταν ο Πολέμαρχος , σταδιακά όμως οι αρμοδιότητες του περιορίζονται και με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη , επικεφαλής του στρατού τίθενται οι δέκα αιρετοί Στρατηγοί. Αυτοί προερχόντουσαν ένας από κάθε φυλή , είχαν ετήσια θητεία (με δικαίωμα επανεκλογής) και θεωρούνταν ισότιμοι μεταξύ τους. Οι Στρατηγοί διαχειρίζονταν την εσωτερική ή εξωτερική πολιτική και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούσαν να συγκαλέσουν την Εκκλησία του Δήμου. Στις πολεμικές περιόδους , οι Στρατηγοί είχαν το γενικό πρόσταγμα εναλλάξ για μία ημέρα. Επειδή όμως το γεγονός αυτό μπορούσε  να δημιουργήσει προβλήματα δυσλειτουργίας , αποφασίστηκε (το 487) , οι εννιά Στρατηγοί να εξακολουθήσουν να αντιπροσωπεύουν τις φυλές , όμως ο δέκατος να εκλέγεται με την ψήφο όλων των Αθηναίων και να θεωρείται τρόπον τινά ως Αρχιστράτηγος (π.χ. στην μάχη των Πλαταιών είχε εκλεγεί ως Αρχιστράτηγος ο Αριστείδης). (Σαράντου Καργάκου `` Η ιστορία των Αρχαίων Αθηνών `` Τόμος Α’ Σελ. 414). Υφιστάμενοι των Στρατηγών ήταν οι δέκα Ταξίαρχοι (που επίσης εκλέγονταν από την Εκκλησία του δήμου ) με τον καθένα εξ αυτών να είναι επικεφαλής του στρατού εκάστης φυλής και οι οποίοι με την σειρά τους διόριζαν τους λοχαγούς της μονάδας τους . Επικεφαλής του Ιππικού ήταν οι δύο Ίππαρχοι, και υφιστάμενοι αυτών οι δέκα φύλαρχοι  ένας από κάθε φυλή. (Αριστοτέλης `` Αθηναίων Πολιτεία `` Σελ. 187-189).

Ισότιμοι των στρατηγών ήταν και οι ναύαρχοι αρχηγοί του στόλου . Υφιστάμενοι τους ήταν οι Τριήραρχοι δηλαδή οι διοικητές της τριήρους του βασικότερου πολεμικού πλοίου της εποχής. Κάθε τριήρης περιελάμβανε 200-250 άντρες πλήρωμα και στρατιώτες μαζί. Το μεγαλύτερο μέρος του πληρώματος αποτελούνταν από θήτες δηλαδή άτομα από την οικονομικά ασθενέστερη τάξη. Οι στρατιώτες δικαιούνταν και μισθό που κυμαινόταν από 3 οβολούς έως μία δραχμή με τους κωπηλάτες να δικαιούνται και επίδομα διατροφής. Στην Αθηναϊκή κοινωνία η έννοια της λέξης παιδεία που είχε διττή σημασία , έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο στην ζωή των ανθρώπων. Αφενός απέβλεπε στην άσκηση και την αρμονική ανάπτυξη του σώματος αφετέρου στη καλύτερη διάπλαση του χαρακτήρα και την ηθική τελειοποίηση του ανθρώπου (καλός κ` αγαθός ανήρ) . Επιπροσθέτως  η έννοια παιδεία δεν σταματούσε στα νεανικά χρόνια αλλά συνεχιζόταν ως το τέλος της ζωής . Οι γονείς έκριναν επιβεβλημένο να ξεκινήσουν την ανατροφή του παιδιού από πολύ μικρή ηλικία παραδίδοντας το στην παραμάνα .

Κατόπιν αναλάμβανε ο παιδαγωγός (συχνά δούλος) που προσπαθούσε να μεταδώσει τις πρώτες γνώσεις , αλλά και τις πρώτες συμβουλές για το τι είναι σωστό και τι δεν είναι . Στη συνέχεια το παιδί και σε ηλικία που ποίκιλλε (συνήθως από 7 έως 10 ετών) είχε την δυνατότητα να πάει στο σχολείο. Να σημειωθεί ότι δεν υπήρχε δημόσιο σχολείο και ο κάθε γονιός αναλάμβανε να βρει ο ίδιος τον δάσκαλο του παιδιού του , ενώ δεν υπήρχε και συγκεκριμένο μαθησιακό πρόγραμμα που ( όπως και η εύρεση χώρου ) ήταν ευθύνη του δασκάλου. Αυτό βέβαια σήμαινε ότι οι οικονομικά εύπορες ομάδες είχαν την δυνατότητα να μορφώσουν καλύτερα τα παιδιά τους , αλλά επειδή τα δίδακτρα δεν ήταν ακριβά και επειδή η αγάπη για την εκπαίδευση ήταν καθολική και οι ασθενέστερες τάξεις παρείχαν μόρφωση στα παιδιά τους έστω και την βασική. Το κράτος αναλάμβανε την εκπαίδευση των παιδιών (συμπεριλαμβανομένης διατροφής και στέγης ) των οποίων ο πατέρας είχε σκοτωθεί στον πόλεμο. Επειδή η εκπαίδευση στην Αθήνα στόχευε στην δημιουργία άριστων πολιτών δεν ήταν απλώς συσσώρευση γνώσεων , ούτε συνδεόταν με την οικονομική παραγωγική διαδικασία όπως γίνεται κατά κόρον σήμερα (και φυσικά είχε ουσιώδεις διαφορές από την μάθηση , όταν αυτή ήταν ευθύνη των θρησκειών που θεωρούσαν ότι αληθινή παιδεία είναι πρωτίστως η μετάδοση των θρησκευτικών αξιών).

Η εκπαίδευση περιελάμβανε 3 βασικούς κύκλους μαθημάτων . Για τον πρώτο κύκλο υπεύθυνος ήταν ο Γραμματιστής που αναλάμβανε να μάθει γραφή , ανάγνωση , αριθμητική και γραμματική. Για τα παιδιά που συνέχιζαν , υπήρχαν και μαθήματα ποίησης , συζήτησης λογοτεχνικών ζητημάτων , ασκήσεις μνήμης κλπ. Η γραφή γινόταν ακόμη μόνο με κεφαλαία γράμματα χωρίς σημεία στίξης και κενά. Τον δεύτερο κύκλο αναλάμβανε ο κιθαριστής ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την μουσική διάπλαση των μαθητών , που θεωρείτο πολύ σημαντικός παράγοντας διαμόρφωσης  του χαρακτήρα.

Για τον τρίτο κύκλο που αφορούσε την Γυμναστική υπεύθυνος ήταν ο παιδοτρίβης. Οι νέοι ασχολιόντουσαν με το τρέξιμο την πάλη την δισκοβολία τον ακοντισμό και το παγκράτιο το οποίο ήταν ένας συνδυασμός πάλης και πυγμαχίας. Η Γυμναστική όπως και η Μουσική γινόντουσαν σε ιδιωτικούς χώρους στους οποίους απαγορευόταν αυστηρά η ύπαρξη ενηλίκων… Μάλιστα ο Αισχίνης (Κατά Τιμάρχου 12) αναφέρει ότι αν κάποιος παραβίαζε το νόμο κινδύνευε ακόμη και με την ποινή του θανάτου…

<< Οι δάσκαλοι να μην ανοίγουν τα σχολεία πριν από την ανατολή του ηλίου και να τα κλείνουν πριν από τη δύση.  Δεν επιτρέπεται στους έχοντας ηλικία μεγαλύτερη της παιδικής να εισέρχεται στο σχολείο την στιγμή που βρίσκονται μέσα τα παιδιά , εκτός αν αυτός είναι υιός, γαμπρός ή αδερφός του δασκάλου. Ο παραβάτης τιμωρείται με την ποινή του θανάτου …>>.

(Άδωνη Γεωργιάδη `` Η ομοφυλοφιλία στην Αρχαία Ελλάδα `` Σελ. 63).

Να σημειωθεί ότι δεν υπήρχαν μέρες εβδομαδιαίας ξεκούρασης , αλλά υπήρχαν μια σειρά από γιορτές κατά τις οποίες δεν γινόντουσαν μαθήματα…  Σε μία από αυτές τα Απατούρια (περίπου στον σημερινό Δεκέμβριο) γινότανε δημόσια επίδειξη όπου ο καθένας μπορούσε να διακρίνει την πρόοδο των νέων σε ότι είχαν διδαχθεί.  (Θεόδωρου Καρζή `` Η παιδεία στην αρχαιότητα `` Σελ. 238). Αργότερα στην κλασική εποχή με την εμφάνιση των φιλοσοφικών σχολών και τους Σοφιστές  θα δοθεί μεγαλύτερο βάρος στην ανώτερη  πεπαιδευμένη μόρφωση . Αυτό το πάντρεμα πολιτειακής ισονομίας και πνευματικής ελευθερίας θα έχει θετικά αποτελέσματα που θα γίνουν αισθητά στους Περσικούς πολέμους , δίνοντας ύστερα από αυτούς την δυνατότητα στην Αθήνα , να οδηγηθεί στην μεγαλειώδη πολιτισμικά κλασική περίοδο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1)      Πλουτάρχου , Βίοι Παράλληλοι , Τόμος Α’ Εκδόσεις Πάπυρος 1976 .

2)      Ξενοφώντος , Λακεδαιμονίων και Αθηναίων Πολιτεία (Εκδόσεις Κάκτος).

3)      Αριστοτέλη , Αθηναίων Πολιτεία (Εκδόσεις Κάκτος 1993).

4)      Θουκυδίδη , Ιστορία , Εκδόσεις Πάπυρος έκδοση 1976.

5)      Παυσανία , Ελλάδας Περιήγηση , Εκδόσεις Πάπυρος 1976.

6)      Εκδοτική Αθηνών , Ιστορία του Ελληνικού Έθνους , Τόμος Β’ Η αρχαία κλασική Ελλάδα.

7)      Θεόδωρου Καρζή , Η  Παιδεία στην Αρχαιότητα (Εκδόσεις Φιλιππότη 1997).

8)      Η Ελλάδα και ο Ελληνιστικός κόσμος (Συλλογική έκδοση του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης ) Εκδόσεις Νεφέλη 1996.

9)      Ιωάννης Βολωνάκης , Της Αρχαίας Ελλάδος οι μεγάλοι ηγέται  (Εκδόσεις Γεωργιάδη 1997).

10)  Ιωάννης Βολωνάκης , Η πολιτική και στρατιωτική ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος (Εκδόσεις Γεωργιάδη).

11)  Άδωνης Γεωργιάδης , Η ομοφυλοφιλική νομοθεσία στην Αρχαία Ελλάδα , 3η έκδοση (Εκδόσεις Γεωργιάδης , 2002).

12)  Σαράντου Καργάκου , Η ιστορία των Αρχαίων Αθηνών, (Εκδόσεις Gutenberg , 2004).

13)  Σαράντου Καργάκου , Η ιστορία της Αρχαίας Σπάρτης , (Εκδόσεις Gutenberg, 2006).

14)  Claude Moss , Αθήνα , Ιστορία μιας δημοκρατίας (Εκδόσεις Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής τράπεζας , 2002).