Οργανώνοντας τη λήθη και τη μνήμη σε εποχές όξυνσης του κοινωνικού πολέμου

ΕΛευθερη Λαικη Αντιστασιακη Συσπειρωση

του Αντώνη Μπρούμα

ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΗΘΗΣ ΣΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ-2

Το δικαίωμα στη λήθη και η απόφαση Google Spain του ΔικΕΕ. Την εποχή του ψηφιακού πανοπτικού εύλογα απασχολεί την επικαιρότητα η συζήτηση γύρω από το δικαίωμα στη λήθη. Την αφορμή έδωσε η απόφαση Google Spain (C-131/12) του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (“ΔικΕΕ”) της 13ης Μαΐου 2014. Με την απόφαση του αυτή το ΔικΕΕ, αφού έκρινε ότι ένα τέτοιο δικαίωμα αναγνωρίζεται από την ισχύουσα ήδη από το 1995 Ενωσιακή νομοθεσία για την προστασία των προσωπικών δεδομένων, κατόπιν υποχρέωσε τον διαδικτυακό κολοσσό της Google να παρέχει στους Ευρωπαίους πολίτες τη δυνατότητα να ζητούν τη διαγραφή μέρους ή του συνόλου των προσωπικών τους δεδομένων από τις μηχανές αναζήτησής της. Έτσι, κατ’ εφαρμογή της προαναφερόμενης απόφασης η Google προσφέρει πλέον στην Ευρωπαϊκή έκδοση της μηχανής αναζήτησής της το δικαίωμα σε κάθε χρήστη να αιτείται επιγραμμικά, με απλές διαδικασίες και με άμεσο αποτέλεσμα τη διαγραφή υπερσυνδέσμων, που παραπέμπουν σε προσωπικά του στοιχεία.

Το δικαίωμα στη λήθη και ο προτεινόμενος κανονισμός της Ε.Ε. Ήδη όμως από το 2012 είχε προηγηθεί της απόφασης του ΔικΕΕ η φιλόδοξη πρόταση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενός γενικού Κανονισμού για την εκτεταμένη αναθεώρηση του νομικού πλαισίου της Ένωσης αναφορικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Επειδή προέβλεπε ρητώς ένα αγώγιμο δικαίωμα των πολιτών της ΕΕ στην ψηφιακή λήθη, ο προτεινόμενος Κανονισμός συνάντησε εξαρχής, τουλάχιστον ως προς αυτό το σημείο του, τη σθεναρή αντίδραση των εταιρικών λόμπι του διαδικτύου. Αυτό όμως δεν εμπόδισε την υιοθέτηση στις 12 Μαρτίου του 2014 του δικαιώματος στην ψηφιακή λήθη από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και σε ισχυροποιημένη μάλιστα εκδοχή. Πλέον έπεται η υιοθέτηση του προτεινόμενου Κανονισμού από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και η τελική επικύρωση από την Επιτροπή και το Κοινοβούλιο, ώστε οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης πλέον να απολαμβάνουν ενός άμεσης επίκλησης, ρητού και διευρυμένου δικαιώματος έναντι των εταιρειών για τη διαγραφή κάθε ψηφιακού τους ίχνους εντός και εκτός του παγκόσμιου ιστού.

Η κριτική θεώρηση της αστικής αντίληψης περί ιδιωτικότητας. Μια συζήτηση γύρω από το δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη πρέπει να το τοποθετεί στο κοινωνικό –ιστορικό του πλαίσιο και να το αναλύει από κριτική- ανταγωνιστική σκοπιά. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει κατ’ αρχάς να ειπωθεί ότι, όπως και κάθε άλλο αστικό δικαίωμα, το δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη αφικνείται από την Λοκιανή ιδέα της ιδιοκτησίας του εαυτού, της εργασίας του και των παραγώγων της. Σε συνθήκες κυριαρχίας της καπιταλιστικής αγοράς η θεσμοθέτηση μίας τέτοιας αντίληψης για την ιδιωτικότητα εκδηλώνεται κυρίως ως ελευθερία των ανθρώπων να εκποιούν κομμάτια της ιδιωτικής τους ζωής σε αντάλλαγμα για προϊόντα / υπηρεσίες, οδηγώντας έτσι στην μετατροπή της ιδιωτικότητας σε εμπόρευμα και στη διείσδυση των λογικών του εμπορεύματος σε πρότερα ανέγγιχτες από αυτό πτυχές ανθρώπινης δραστηριότητας. Επιπρόσθετα, η αστική αντίληψη περί ιδιωτικότητας ομνύει αποκλειστικά σε τεχνοκρατικούς-κρατικοδικαιικούς και, συνεπώς, μη πολιτικούς τρόπους για την επίλυση της έντασης μεταξύ ασφάλειας και ελευθερίας, ενισχύοντας αναπόφευκτα την κρατική επιτήρηση.

Η ατομική λήθη ενάντια στο κεφάλαιο και στο κράτος. Εντούτοις, κάθε αστικό δικαίωμα, αντλώντας από τις αρχές ισοελευθερίας της Γαλλικής αστικής επανάστασης, διατηρεί έναν χειραφετητικό πυρήνα, ενώ επιτελεί και μία αντιεξουσιαστική λειτουργία έναντι της κρατικής εξουσίας και της εξουσίας του κεφαλαίου. Αν λοιπόν αποδεχόμαστε ότι μία από τις κύριες μορφές κεφαλαίου στον δικτυοκρατικό καπιταλισμό του Facebook και της Google είναι τα εκχωρούμενα από τους χρήστες προσωπικά δεδομένα, η καταστροφή των δεδομένων αυτών μέσα από το δικαίωμα των χρηστών να ζητούν να διαγραφούν αποτελεί μία πολύ απτή καταστροφή κεφαλαίου, που, επιβαλλόμενη κρατικά, έχει βρει καθόλου τυχαία κάθετα αντίθετους τους μεγάλους παίκτες της αγοράς διαδικτυακού περιεχομένου. Στρεφόμενο και κατά του κράτους ένα τέτοιο δικαίωμα θέτει σοβαρούς περιορισμούς στο φαινόμενο της εκτεταμένης κρατικής επιτήρησης. Συμπερασματικά, το δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη δεν ανατρέπει τον χαρακτήρα της αστικής αντίληψης για την ιδιωτικότητα ως ιδιοκτησίας του εαυτού, αντίθετα στηρίζεται απόλυτα πάνω σε αυτόν, όχι όμως αυτή τη φορά στην κατεύθυνση της εμπορευματοποίησης και της επιτήρησης του εαυτού αλλά στην χειραφετητική και αντιεξουσιαστική κατεύθυνση της διατήρησης μίας σφαίρας μη ελέγχου από τα κράτη και τις εταιρείες, μίας εν δυνάμει σφαίρας ατομικής και συλλογικής χειραφέτησης και πολιτικής δράσης.

Η μνήμη της κοινωνίας ενάντια στη λήθη της κυριαρχίας. Τα αστικά δικαιώματα χαρακτηρίζονται από την αρχή της τυπικής ισότητας, παραμένοντας έτσι ουδέτερα απέναντι στις σύγχρονες πολύ απτές συσσωρεύσεις κοινωνικής εξουσίας. Σε κοινωνίες ουσιαστικής ανισότητας η μεταχείριση άνισων καταστάσεων από τον νόμο ως τυπικά ίσων διευρύνει την κοινωνική αδικία. Στο ίδιο μήκος κύματος και το δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη δεν έχει μόνο τις χειραφετητικές και αντιεξουσιαστικές λειτουργίες, που αναφέρθηκαν παραπάνω, αλλά δύναται εν δυνάμει να εργαλειοποιηθεί και από πρόσωπα με κοινωνική εξουσία για τον περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης, της ελευθερίας του τύπου, της ελευθερίας της επιστημονικής έρευνας και της ιστορικής μνήμης. Η σχέση άλλωστε των δικαιωμάτων για την προστασία των προσωπικών δεδομένων με τις ελευθερίες έκφρασης και πληροφόρησης ήταν από ανέκαθεν μία σχέση έντασης. Τέτοια λοιπόν ισχυρά πρόσωπα, ατομικά ή εν χορώ, θα έχουν κάθε συμφέρον να επικαλεστούν την ιδιοκτησία του εαυτού τους και την προσωπική τους αυτονομία απέναντι στην κοινωνία, για να περιορίσουν τον σε βάρος τους δημοκρατικό κοινωνικό έλεγχο και κριτική, να λογοκρίνουν την ενημέρωση γύρω από τη δημόσιά τους δράση ή ακόμη και να ξαναγράψουν την ιστορία.

Προτάσεις πάνω στη ριζοσπαστικοποίηση του δικαιώματος στην ψηφιακή λήθη. Σε εποχές όξυνσης του κοινωνικού ανταγωνισμού Για την ποσοτική ριζοσπαστικοποίηση του δικαιώματος στην ψηφιακή λήθη προτείνονται τα εξής :

• Διεύρυνση του χειραφετητικού πυρήνα του δικαιώματος – Οι διατάξεις του προτεινόμενου Κανονισμού διατηρούν πολλές προϋποθέσεις / εξαιρέσεις, που αδυνατίζουν την αντιεξουσιαστική λειτουργία του δικαιώματος στη λήθη. Ζητούμενο αποτελεί λοιπόν η ισχυροποίηση του δικαιώματος ως ατού έναντι των εταιρειών αλλά και έναντι τρίτων, στους οποίους προσωπικά δεδομένα μεταπωλήθηκαν, καθώς και η ανάθεση της αρμοδιότητας για την κρίση περί μη διαγραφής όχι στις εταιρείες αλλά στην ανεξάρτητη αρχή προστασίας προσωπικών δεδομένων.
• Κατάργηση της Εξαίρεσης των Αστυνομικών / Δικαστικών Αρχών – Ο προτεινόμενος Κανονισμός εξαιρεί από το πεδίο εφαρμογής του τον στενό πυρήνα του κράτους, δηλαδή τις αστυνομικές και δικαστικές αρχές. Για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων πολιτών από τις εν λόγω αρχές προτείνεται μία ειδικότερη Ενωσιακή Οδηγία. Στη δε Ελληνική νομοθεσία οι αστυνομικές και δικαστικές αρχές εξαιρούνται από το πεδίο εφαρμογής συλλήβδην της νομοθεσίας περί προσωπικών δεδομένων. Αν ληφθεί υπόψη ότι τα ατομικά δικαιώματα απευθύνονται κατ’ αρχήν έναντι του κράτους, είναι οξύμωρο από την εφαρμογή τους να εξαιρείται ο στενός πυρήνας του. Συνεπώς, μία παραλλαγή του δικαιώματος αντίρρησης ή/και διαγραφής προσωπικών δεδομένων πρέπει να τυγχάνει εφαρμογής και έναντι κάθε δημόσιας αρχής, με προϋποθέσεις που να μην παρεμποδίζουν την κοινωνική της αποστολή.
• Δημόσια Πρόσωπα και Δικαίωμα στη Λήθη – Η χρήση δύο μέτρων και δύο σταθμών στα όρια μεταξύ ιδιωτικότητας και ελευθερίας του τύπου σε σχέση με δημόσια και μη πρόσωπα δεν είναι καινοφανής αλλά έχει νομολογηθεί λεπτομερώς από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Πρόσωπα λοιπόν που άσκησαν ή ασκούν δημόσια εξουσία ή εκθέτουν πτυχές της ζωής τους δημοσίως ή με άλλον τρόπο δικαιολογούν το ενδιαφέρον του κοινού προς πληροφόρησης δε μπορεί να τυγχάνουν ίδιας προστασίας με τους υπόλοιπους πολίτες ως προς το δικαίωμα στη λήθη, αφού υφίσταται ανάγκη να υπόκεινται στον δημοκρατικό κοινωνικό έλεγχο. Συνεπώς, τέτοια πρόσωπα πρέπει μόνο κατ’ εξαίρεση να επικαλούνται το δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη και μόνο για πτυχές της ζωής τους, για τις οποίες δεν δικαιολογείται το ενδιαφέρον του κοινού προς πληροφόρηση.
• Εξαιρέσεις από το Δικαίωμα στη Λήθη – Ο προτεινόμενος Κανονισμός προβλέπει επιγραμματικά ορισμένους λόγους άρσης του δικαιώματος στην ψηφιακή λήθη, η αποτυχία ωστόσο πολιτικού συμβιβασμού σε επίπεδο ΕΕ έχει ρίξει το μπαλάκι της εξειδίκευσής τους από τα κράτη – μέλη. Είναι λοιπόν ευκαιρία να εισαχθούν στοιβαρές εξαιρέσεις γύρω από την ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης, την ιστορική, κοινωνική και, γενικότερα, επιστημονική έρευνα κτλ.

πηγή – ενθέματα