Το θέατρο στην Κατοχή*

το ραφείο

Η μαζική εθνική έξαρση είχε την αντανάκλασή της στην πνευματική και καλλιτεχνική ζωή. Ο απελευθερωτικός  οργασμός, που μεταβαλλόταν σε υλική δύναμη στα πεζοδρόμια των πόλεων και στα βουνά, μεταπλαθόταν και σε πάθος αγωνιστικής εκδήλωσης δια μέσου του βιβλίου και του θεάτρου. Μέσα στην πεινασμένη, εξαθλιωμένη Ελλάδα της Κατοχής, παρατηρούνταν μια πρωτοφανής εκδοτική άνθηση, ενώ η θεατρική κίνηση ανερχόταν σε  άγνωστα έως τότε επίπεδα.

Αν δεν υπήρχαν η έλλειψη χαρτιού και οι άλλες δυσχέρειες έκδοσης, θα πλημμύριζε η χώρα με νέα βιβλία. Οι συγγραφείς αφθονούσαν, οι αναγνώστες μαζικοποιούνταν, οι εκδότες πολλαπλασιάζονταν. Το φαινόμενο μια ερμηνεία είχε:  ο λαός μαχόταν και παράλληλα με την αγωνιστική του άνοδο αναζητούσε ανώτερες μορφές ψυχαγωγίας, καλλιέργειας, μόρφωσης. Πιο χαρακτηριστική ήταν η ανάπτυξη της θεατρικής κίνησης. Ποτέ το θέατρο δεν γνώρισε τέτοιο οργασμό. Και σε μια δημοσιογραφική έρευνα της εποχής (εφημερίδα Ακρόπολις, 6-7 Νοεμβρίου 1942), με θέμα «Γιατί ο κόσμος γεμίζει τα θέατρα της Αθήνας;», σημειώνεται:

«Αὐτό τό φαινόμενο τῆς θεατρομανίας πού κατέλαβε τελευταίως τους Ἀθηναίους… εἶναι ἕνα γεγονός ἐξαιρετικού ἐνδιαφέροντος. Κόσμος και κοσμάκης πού ἄλλοτε δέν ἔβγαινε ἔξω ἀπό τά ὅρια τού ζαχαροπλαστείου καί τοῦ κινηματογράφου τῆς γειτονιᾶς, σύσσωμη ἡ νεολαία τῶν δύο φύλλων… σήμερα διεκδικοῦν τά “θεωρεῖα” καί τίς “διακεκριμένες” στά πιό καλά μας θέατρα πρόζας. Ἡ συρροή εἶναι τέτοια, ὥστε νά προστεθοῦν καί τά θεατρικά εἰσητήρια εἰς τά πολύτιμα ἐκείνα εἴδη, μέ τά ὁποῖα ἀσχολεῖται τόν καιρό αὐτό ἡ Μαύρη Ἀγορά. Τά ταμεία τῶν θεάτρων ἔχουν τήν πρώτη κατανάλωση στά τηλεφωνήματα γιά τό κλείσιμο θέσεων καί οἱ οὐρές τους συναγωνίζονται τίς οὐρές τῆςπλατείας Συντάγματος γιά τό τράμ τοῦ  Παγκρατίου, τίς οὐρές στό κιόσκι γιά τά τσιγάρα καί στό μανάβη.

 »…Ὁ διευθυντής τοῦ Θεάτρου Κοτοπούλη Γ.Χελμής μοῦ λέγει: “Τό πρόβλημα τοῦ θεάτρου πού ἄλλοτε εὑρίσκετο μεταξύ σκηνῆς καί ταμείου, δηλαδή στό πῶς θά γεμίση ἡσάλλα, σήμερα μετετοπίσθη στά παρασκήνια.Τό πρόβλημά μας εἶναι σήμερα ποῦ θά βροῦε ὑλικά, πῶς θά συγκροτήσουμε τούς θιάσους, μιά καί λόγω τῆς πληθώρας θέσεων οἱ ἠθοποιοί ἔγιναν περιζήτητοι, πῶς θά ἱκανοποιήσουμε τούς τεχνῖτες γιά νά μή τραποῦν σέ ἄλλες γνωστές καί περισσότερο προσοδοφόρους ἀσχολίας…”

»…Σέ μιά σύντομη περιοδεία μας ἀνά τά θέατρα τῆς πρωτευούσης, βλέπουμε ὅτι ὁ ὀργασμός πρωΐ βράδυ εἶναι καταπληκτικός. Καινούργια ἔργα ἑτοιμάζονται, ἐνῶ στά καμαρίνια οἱ ἠθοποιοί μακιγιάρονται ὁ ἕνας ἑπα΄νω στόν ἄλλο, ἀφοῦ τά περισσότερά μας θέατρα στεγάζουν διπλούς θιάσους.

»-Οὔτε στό Παρίσι, μᾶς λέγει ὁ γνωστός θεατρικός ἐπιχειρηματίας κ.Μακέδος. δέν παρατηρεῖται αὐτή ἡ συρροή στό θέατρο.

Ἡθιασάρχης κ.Κατερίνα Ἀνδρεάδη πιστεύει, ὅτι τό κοινό στο ξέσπασμα αὐτό πού ὁδηγεῖ ὁμαδικάστό θέατρο, ἀναζητεῖ καί τό νόημα τῆς Τέχνης.

»-Σέ κάθε κρίσιμη περίοδο τῆς ζωῆς του, μᾶς λέγει, ὁ κόσμος στρέφεται πρός τήν τέχνη. Ἔτσι καί σήμερα… »

Λογοκρισία

Αυτό που δεν μπορούσε να προσθέσει η αναφερόμενη θιασάρχης ήταν ότι ο λαός, κατακλύζοντας τις αίθουσες των θεάτρων, αναζητούσε μέσα σ’ αυτές τον αγωνιστικό παλμό, που μαζί με την ψυχαγωγία και την τέχνη του μετέδιδαν από τη σκηνή οι ηθοποιοί. Αλλά η θεατρική λογοκρισία -ελληνική και των Αρχών Κατοχής- αγρυπνούσε για να καταπνίγει τη φωνή του θεάτρου. Και διεξαγόταν συνεχής αγώνας των θιάσων με τις Αρχές, που συχνά προσλάμβανε επικίνδυνη μορφή. Με την έναρξη της Κατοχής εφαρμόστηκε ο νόμος που ίσχυε επί 4ης Αυγούστου «περί ελέγχου θεατρικών έργων» με συμπληρωματικές αστυνομικές διατάξεις. Αλλά οι εκδηλώσεις στα θέατρα έκαναν τις Αρχές Κατοχής να διατάξουν την κυβέρνηση να εκδώσει τον Αναγκαστικό Νόμο 108 του 1942, με τον οποίο γινόταν αυστηρότατος ο έλεγχος. Κάθε έργο, πριν ανέβει στη σκηνή, περνούσε από τρεις επιτροπές: ελληνική, γερμανική και ιταλική. Στη γενική πρόβα παρίσταντο όλες οι επιτροπές. Αλλά, αδάμαστο, το θέατρο αντιδρούσε, και η Επιτροπή Θεατρικής Λογοκρισίας εξέδωσε την 11η Αυγούστου 1942 εγκύκλιο στην οποία παρατηρούσε:

« Παρά τάς ἐπανειλημμένας συστάσεις… ἔνιοι ἠθοποιοί, ἰδίως τῶν θιάσων ἐπιθεωρήσεων καί ποικιλιῶν, ἐξακολουθοῦν νά αὐτοσχεδιάζουν ἀπό σκηνῆς εἴτε νά προσθέτουν φράσεις ἤ λέξεις πέραν τῶν ἐγκεκριμένων ἀκόμη δέ καί νά ἐκτελοῦν ἐνίοτε τά κατόπιν ἐλέγχου διαγραφέντα σημεῖα αὐτῶν, εἴτε καί διά χειρονομιῶν ἤ κινήσεων νά ἀλλοιώνουν τήν ἔννοια τῶν κειμένων».

Εννοείται ότι με τις «παραβάσεις» αυτές των ηθοποιών εκφράζονταν υπονοούμενα αντιστασιακά και γενικά αντιαξονικά, τα οποία έβρισκαν μαζική, ενθουσιώδη ανταπόκριση από το κοινό.

Οι απαγορεύσεις ήταν αναρίθμητες. Μεταξύ αυτών, πιο αξιοσημείωτες ήταν:

• Απαγορευόταν το ανέβασμα έργων συμμαχικών συγγραφέων ή που αναφέρονταν σε συμμαχικές χώρες.
• Απαγορευόταν και η μνεία των λέξεων Αμερική, Αγγλία, Αμερικανός, Άγγλος κλπ.
• Απαγορευόταν να αναφέρονται από σκηνής η Πείνα και η έλλειψη τροφίμων.
• Απαγορευόταν στα σκηνικά να περιλαμβάνονται απεικονίσεις βουνών, γιατί συμβόλιζαν τον αντάρτικο αγώνα και προκαλούσαν εκδηλώσεις του κοινού.
• Μετά τη μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941) απαγορεύτηκαν (εγκύκλιος 1861/383 της 12ης Ιουνίου 1941 της θεατρικής λογοκρισίας) «όπως εκτελούνται κρητικαί μαντινάδες οιουδήποτε περιεχομένου». Οι μαντινάδες προκαλούσαν παραλήρημα στο κοινό.

Υπήρχε όμως το πρόβλημα της επιλογής των συγγραφέων. Σε μια μελέτη του για το κατοχικό θέατρο, ο Γ. Λεονταρίτης γράφει (περιοδικό Επίκαιρα, 6 Ιαν. 1972):

«Γιά νά δώση τήν μάχη του, τό θέατρο πρόζας εἶχε νά παλαίψη μ’ ἕναν σημαντικό περιορισμό: Ἀποκλείονταν ἀπό τό ρεπερτόριό του τά ἔργα τῶν συμμαχικῶν χωρῶν. Ἔπρεπε νά περιλαμβάνη ὑποχρεωτικά τό δραματολόγιο τῶν χωρῶν τοῦ  Ἄξονα καί τό σχετικά φτωχό ἑλληνικό δραματολόγιο. Οἱ πίεζαν τούς θιάσους ν’ ἀνεβάζουν ναζιστικά ἔργα. Εἶναι ὅμως τιμή γιά τό θέατρό μας τό γεγονός ὅτι ἐλάχιστα γερμανικά ἔργα ἀνέβηκαν στό διάστημα τῆς Κατοχῆς, κι αὐτά κλασικά.

»Παράλληλα εὕρισκε τόν τρόπο ν’ ἀνεβάζη συμμαχικά ἔργα, ξεγελώντας τήν λογοκρισία, ἀλλάζοντας τόν τίτλο, τ’ ὄνομα τοῦ συγγραφέα καί τά πρόσωπα τοῦ ἔργου.

»Αὐτό ἔκανε π.χ. το Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κούν στά 1943 μέ τά “Καπνοτόπια” τοῦ Αμερικανοῦ συγγραφέα Κώλντουελ. Τό ἔργο πέρασε ἀό τήν λογοκρισία μέ τόν τίτλο “Γιά ἕνα κομμάτι γῆς” τοῦ Γάλλου συγγραφέα… Κωλντέλ (γαλλικά ἔργα ἐπιτρέπονταν). Στήν περίπτωση πού οἱ ἀρχές θά ἀνακάλυπταν τήν παράβασι, ὑπῆρχε ὁ κίνδυνος νά κλείση τό θέατρο καί νά συλληφθοῦν ὁ θιασάρχης καί τά μέλη τοῦ θιάσου. Τό Θέατρο Τέχνης ὅμως εἶχε τό θάρρος νά διακινδυνεύση τό ἀνέβασμα κι ἑνός ἄλλου “ἀπαγορευμένου” ἔργου. Ἀνέβασε τόν “Βυθό” τοῦ Μαξίμ Γκόρκυ. Τόν Ἰούλιο τοῦ 1941, ὁ θίασος “Κατερίνας” ἀνέβασε ἕνα πολωνέζικο ἔργο μέ τόν ψεύτικο τίτλο “Ἡ καλή ἐλπίδα” σάν ἔργο τοῦ Οὕγγρου συγγραφέα Χάγερμαν! Στίς 6 Δεκεμβρίου 1943, ὁ θίασος “Βεάκη – Μανωλίδου – Παπᾶ – Δενδραμῆ” ἀνέβασε στό θέατρο “Πάνθεον” τόν “Σοβαρό Ἐρνέστο” τοῦ Μπέρναρ Σόου καί τόν κράτησε πάνω ἀπό ἕνα μῆνα μ’ ἀρκετή ἐπιτυχία. Οἱ Γερμανοί ἀνησύχησαν καί ὁ θίασος ἄρχισε νά βλέπη ἄσχημα προμυνήματα. Γιά νά τους ἑξευμενίσουν ἀνέβασαβ ἕνα “ἀκίνδυνο” γερμανικό ἔργο “Τά νιάτα”, τοῦ Γερμανοῦ συγγραφέα Μάξ Χάλμπε, πού εἶχε ἀτυχία. Τό κοινό κατάλαβε καί δεν πήγαινε στό θέατρο. Ἦταν μιά ἔμμεση ἀοδοκιμασία γιά τούς Γερμανούς τό ὅτι τό ἔργο δέν μπόρεσε νά κρατηθῆ παραπάνω ἀπό… μιά ἑβδομάδα! Ὁ θίασος ἀποφάσισε νά τό κατεβάση, ἀλλά ἡ γερμανική λογοκρισία παρενέβη καί τούς ἀνάγκασε νά συνεχίσουν τίς παραστάσεις ἔστω καί μέ… οἰκονομική ζημία… ».

Κύκνειο άσμα

Δεν θα μπορούσε το θέατρο να παίξει τέτοιον αντιστασιακό ρόλο αν οι ηθοποιοί δεν συνελάμβαναν με την ευαισθησία τους το αγωνιστικό πνεύμα του λαού, το οποίο υλοποίησαν όχι μόνο παίζοντας στη σκηνή, αλλά και συμμετέχοντας στις οργανώσεις αντίστασης. Και πλήρωσαν με πολλές διώξεις, που τις επέστεψε ο θάνατος, τις εξωθεατρικές τους δραστηριότητες.

Η περίπτωση του Λέανδρου Καβαφάκη είναι χαρακτηριστική. Τενόρος της όπερας, άνηκε στον ΕΔΕΣ και είχε επαφή με αγγλικές μυστικές υπηρεσίες. Βρισκόταν στην Πάτρα με τον θίασο Ξύδη και ο Γερμανός φρούραρχος που φαινόταν θερμός φίλος του θεάτρου προσέγγισε τους ηθοποιούς. Ιδιαίτερη προτίμηση έδειχνε προς τον Λέανδρο Καβαφάκη και προς την χορεύτρια του θιάσου, Μανταλένα. Τους είχε καλέσει επανειλημμένα στο σπίτι του και στο γραφείο του. Και τότε ο Καβαφάκης έλαβε την εντολή από έναν πράκτορα μυστικής υπηρεσίας:  «Προσπάθησε να κλέψεις τη σφραγίδα του φρούραρχου». Ο Καβαφάκης δέχτηκε και δεν δυσκολεύτηκε να το επιτύχει. Σε μια επίσκεψή του, μαζί με τη Μανταλένα, στο γραφείο του, μπόρεσε να αφαιρέσει την πολύτιμη σφραγίδα. Την παρέδωσε στον πράκτορα και έγινε ευρύτατη χρήση της. Αλλά οι Γερμανοί έκαναν έντονες ανακρίσεις, που οι αιχμές τους στράφηκαν προς τους νεαρούς ηθοποιούς.  Συνελήφθησαν και κλείστηκαν στις φυλακές Χαϊδαρίου. Ο αδελφός του Λέανδρου, Χρήστος Καβαφάκης, εξέχων δημοσιογράφος, δεν κατόρθωσε να τον σώσει. Αφού παρέμεινε πολύ καιρό κλεισμένος στο Χαϊδάρι ως όμηρος, οδηγήθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα μαζί με τη Μανταλένα το 1944. Εκεί, μπροστά στις γερμανικές κάννες, αγκάλιασε τη σύντροφό του και με την κρυστάλλινη φωνή του εξαιρετικού τενόρου τραγούδησε με πάθος τον Εθνικό Ύμνο. Οι σφαίρες του αποσπάσματος διέκοψαν την ηρωική σκηνή. Το άλλο πρωί ο δήμαρχος Αθηναίων Γεωργάτος και ο διευθυντής της αστυνομίας Άγγελος Έβερτ πήγαν στα γραφεία της εφημερίδας όπου εργαζόταν ο Χρήστος Καβαφάκης για να του αναγγείλουν τον συγκλονιστικό θάνατο του αδελφού του και το πατριωτικό κύκνειο άσμα του.

*Αυτό το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο του ΣΟΛΩΝ ΝΕΟΚ. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗ “Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, 1941-1974″ τόμος Ι (σελ. 244-248) από τις εκδόσεις της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας.